Book Title: Ashtachap ki Kavita Yani Bhakti Kavya evam Sangit ki Triveni
Author(s): Premshankar Tripathi
Publisher: Z_Ashtdashi_012049.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210129/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN0 premazaMkara tripAThI lIlA meM aMtaraMga sakhA ke rUpa meM sAtha rahane ke kAraNa inheM 'aSTasakhA' bhI kahA jAtA hai| saM0 1602 meM gosvAmI viTThalanAtha ne 'aSTachApa' kI sthApanA kI thii| kucha vidvAnoM kI dRSTi meM 'aSTachApa' kI sthApanA saM0 1622 (1565 I0) meM huI thii| aSTachApa ke kaviyoM kA racanAkAla saM0 1555 se saM0 1642 taka svIkAra kiyA jAtA hai| aSTachApa ke saMsthApaka gosAI viTThalanAtha mahAprabhu vallabhAcArya ke dvitIya putra the, unakA janma pauSa kRSNa 9 saM0 1572 zukravAra ko kAzI ke nikaTa huA thaa| vallabhAcArya jI ke dehAvasAna ke uparAnta unake jyeSTha putra gopInAthajI AcArya pada para AsIna hue parantu 8 varSoM bAda unake dehAvasAna ke uparAnta zrI viTThalanAthajI AcArya pada para saM0 1595 pratiSThita hue| unake netRtva meM puSTimArgIya vaiSNava sampradAya ko paryApta yaza kI prApti huii| saM0 1642 vi0 meM viTThalanAthajI kA golokavAsa huaa| go0 viTThalanAthajI ne apane pitA ke siddhAMtoM ke pracAraprasAra hetu unake granthoM kA adhyayanakara bhAva pUrNa TIkAe~ likhIM tathA kucha svataMtra granthoM kI bhI racanA kii| unake dvArA racita lagabhaga bAraha graMtha haiN| viTThalanAthajI ke bhaktoM kI saMkhyA bahuta aSTachApa kI kavitA yAnI bhakti, bar3I thii| ina bhaktoM meM 252 vaiSNava bhaktoM ko prasiddhi prApta kAvya evaM saMgIta kI triveNI tujhA huii| sabhI bhakta puSTimArga ke anuyAyI, kuzala gAyaka aura prabhAvI racanAkAra the| gosAI viTThalanAtha ne ina bhaktoM meM sarvazreSTha puSTimArga ke pratiSThAtA mahAprabhu vallabhAcArya kI bhakti cAra tathA apane pitA ke ziSyoM meM cAra racanAkAroM ko milAkara paddhati ko bhaktikAla ke jina pramukha ATha kaviyoM ne apanI hI 'aSTachApa' kI pratiSThA kI thii| ina AThoM kaviyoM kI ananya kAvya pratibhA se paripuSTa kiyA thA, unheM 'aSTachApa' yA bhakti, saMgIta sAdhanA tathA kAvya niSThA kevala kRSNa bhakti 'aSTasakhA' ke nAma se jAnA jAtA hai| ye ATha kavi haiM : sUradAsa, zAkhA kI hI nahIM hindI sAhitya kI bahumUlya dharohara hai| paramAnaMdadAsa, kuMbhanadasa, kRSNadAsa, nandadAsa, caturbhujadAsa govinda sUradAsa : (1478 I0-1582 I0) bhaktikAla kI svAmI aura chIta svaamii| inameM se prathama cAra zrImad vallabhAcArya kRSNabhakti zAkhA ko apane padoM se sarvAdhika samRddhi pradAna ke tathA paravartI cAra kavi gosvAmI viTThalanAthajI ke ziSya the| karane vAle sUradAsa kA janma dillI ke nikaTa sIhI grAma meM eka kRSNabhakti zAkhA ke ye AThoM kavi paramabhakta hone ke nirdhana sArasvata brAhmaNa parivAra meM huA thaa| sUra ke janma-mRtyu sAtha-sAtha kAvya-marmajJa aura sumadhura gAyaka the| ye sabhI braja kSetra saMbaMdhI varSa ko lekara vidvAnoM meM matabheda hai| adhikAMza adhyetA ke govarddhana parvata para sthita zrInAthajI ke mandira meM kIrtana sevA unakA janma saM0 1535 (1478 I0) tathA mRtyu saM0 karate hue pada racanA kiyA karate the| vallabha sampradAya meM dIkSita 1640 (1583 I0) mAnate hai| ve janmAMdha the yA bAda meM kaviyoM kI racanAoM meM bhakti kI jo dhArA pravAhita huI hai, vaha netrahIna hue, isa bAta para bhI mataikya nahIM hai- lekina isa bAta apane anta:karaNa meM vAtsalya, sakhya, mAdhurya, dAsya Adi bhAvoM para sabhI ekamata haiM ki aSTachApa ke kaviyoM meM bhakti aura ko sameTe hue haiN| uttara bhArata meM saguNa bhakti ko pratiSThita karane kAvya donoM dRSTiyoM se sUra kA sAhitya sarvotkRSTa hai| meM ina kaviyoM kA avadAna avismaraNIya hai| laukika evaM vallabha sampradAya se sambaddha hone ke pUrva sUradAsa ke padoM alaukika donoM dRSTiyoM se inakI racanAe~ viziSTa haiN| meM dainya evaM vinayabhAva kI pradhAnatA rahI hai- 'hauM saba patitana ko vallabhAcAryajI ke ziSya tathA kalA-sAhitya, evaM saMgIta nAyaka' / 'hauM hari saba patitana ko TIkau' / vallabhAcAryajI kI marmajJa viTThalanAthajI ne ina 8 kaviyoM ko apanI prazaMsA se satpreraNA se ve dAsya, sakhya evaM mAdhurya bhAva ke pada likhane lge| vibhUSita kara AzIrvAda kI chApa lagAyI thI, yahI kAraNa hai ki vallabhAcAryajI ne zrI madbhAgavata kI svaracita subodhinI TIkA ye racanAkAra 'aSTachApa' ke nAma se sukhyAta hue| zrInAthajI kI kI vyAkhyA kara unheM kRSNa-lIlA se suparicata kraayaa| 0 aSTadazI / 1930 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUradAsajI ne ise svIkAra bhI kiyA hai- 'zrI vallabha gurutva janme kumbhanadAsa bhagavada bhakta the tathA garIba hone ke bAvajUda . sunAyo lIlAbheda batAyo,' vallabhAcArya ne sUra se kahA- 'sUra atyaMta svAbhimAnI the| 1492 I0 meM mahAprabhu vallabha ne laikai dhidhiyAta kAhe ko hau, kachu bhagavad lIlA varanana kruu'| sarvaprathama inheM dIkSA dI thii| aSTachApa ke prathama cAra kaviyoM meM sUra viracita kRtiyoM kI saMkhyA paccIsa mAnI jAtI hai vallabhAcAryajI ke ye prathama ziSya the| inakI gAyana kalA se jinameM kucha kI prAmANikatA ko lekara sandeha hai| sUra-sAgara, prasanna hokara hI AcAryajI ne inheM mandira meM kIrtana kI sevA sUra-sArAvalI, sAhitya-laharI Adi unakI pramukha kRtiyA~ haiN| pradAna kI thii| inake pada Ama janatA meM premapUrvaka gAe jAte the| unhoMne lagabhaga savA lAkha padoM kI racanA kI thI, jinameM kevala kahA jAtA hai ki inake dvArA racita pada ko kisI gAyaka ke kaMTha 5000 pada upalabdha haiM jo 'sUra sAgara' meM saMkalita haiM, ina pdoN| se sunakara samrATa akabara itane mugdha hue ki unhoMne isake kI bhASA bhaMgimA tathA bhAvAkalatA anaThI hai| bhAva-pakSa tathA racayitA ko phatehapura sIkarI Ane kA nimaMtraNa dekara unhIM se kalA-pakSa donoM dRSTiyoM se unakI racanAe~ bejoDa haiN| sara ke padoM pada sunane kI icchA pragaTa kii| samrATa ke bulAve para kumbhanadAsa meM bhakti, vAtsalya tathA viyoga zrRMgAra kA sajIva mArmika evaM sIkarI to gae parantu anicchaapuurvk| unakA yaha bhAva taba pragaTa svAbhAvika varNana hara kisI ko moha letA hai| inhoMne vAtsalya huA jaba samrATa ne unase gAyana kA anurodha kiyaa| kuMbhanadAsa ke padoM kI racanA ke kAraNa sarvAdhika kIrti arjita kI hai| sara ne adholikhita pada sunAyAke pada jana-jana ke kaMTha meM virAjate haiN| 'jasodA hari pAlane bhaktana ko kahA sIkarI soM kaam| jhalAve' aura 'zobhita kara navanIta lie' jaise padoM meM zizu Avata jAta panhaiyA TUTI, bisarI gayo hari naam|| kRSNa kA bhAvapUrNa varNana ho yA 'maiyA maiM nahiM mAkhana khAyo' aura jAkeM mukha dekhe dukha lAge, tAko karana parI prnaam| 'maiyA mohi dAU bahuta khijhAyau' kA prabhAvI bAla varNana sUradAsa kumbhanadAsa lAla giradhara bina yaha saba jhUTho dhaam|| kA sparza pAkara advitIya bana gae haiN| bhramara gIta saMbadhI pada sUra apane ArAdhya ke prati agAdha bhakti ke sAtha-sAtha yaha pada kI navIna udbhAvanA, bhAvukatA tathA dArzanika gAMbhIrya ke dyotaka racanAkAra kI nispRhatA, nirbhIkatA kA bhI paricAyaka hai| yaha haiN| unakI kAvyamarmajJatA tathA bhakti niSThA kI prazaMsA meM kaI pada sAhityakAra kI tejasvitA tathA svAbhimAna ke lie Aja bhI uktiyA~ pracalita haiN| 'sUra sUra tulasI zazi', 'sUra zazi tulasI gaurava ke sAtha duharAyA jAtA hai| kuMbhanadAsa jI kA nidhana saMvata ravi', 'sUra kabita suni kauna kavi, jo nahiM sira cAlana karai' 1639 vi0 (1582 I.) ke AsapAsa huA thaa| aSTachApa ke atirikta nimnalikhita dohA janamAnasa aura vidvanmaMDalI meM ke kaviyoM meM sabase laMbI Ayu (113 varSa) kuMbhanadAsajI ne unakI lokapriyatA pramANita karatA hai| hI prApta kI thii| kidhauM sUra ko sara lAgyo, kidhauM sUra kI piir| kuMbhanadAsajI dvArA racita pada : kiMdhau sUra ko pada sunyo, tana-mana dhunata shriir| jo pai copa milana kI hoy| sUradAsa ke dehAvasAna ko Asanna jAnakara gosvAmI to kyoM rahe tAhi binu dekhe lAkha karau jina koy|| viTThalanAtha ne bhAvAkula hokara kahA thA- 'puSTi mAraga ko jahAja jo yaha biraha paraspara vyApai tau kachu jIvana bneN| jAta hai, so jAkoM kachU leno hoya so leu' lo lAja kula kI marajAdA ekau cita na grne|| sUra viracita eka pada : 'kuMbhanadAsa' prabhu jA tana lAgI, aura na kachU suhaay| mero mana anata kahA~ sukha paavai| giridhara lAla tohi binu dekhe, china-china kalapa bihaay| jaise uDi jahAja ko paMchI, phiri jahAja para aave|| paramAnandadAsa (1493 I0- 1583 I0) aSTapada ke kamala naina ko chA~r3i mahAtama, aura deva ko dhyaave| kaviyoM meM viziSTa sthAna ke adhikArI paramAnandadAsa kannauja parama gaMga ko chA~r3i piyAso, duramati kUpa khnaavai|| nivAsI kAnyakubja brAhmaNa the| eka nirdhana parivAra meM saM0 jihiM madhukara ambuja rasa cAkhyau kyoM karIla phala khaavai| 1550vi0 (1493 I0) ko janme paramAnandadAsa kA mana 'sUradAsa' prabhu kAmadhenu taji, cherI kauna duhaavai|| bacapana se hI bhagavadbhakti me ramatA thaa| janazruti hai ki janma ke kumbhanadAsa (1468 I0 - 1582 I0) govarddhana / dina kisI seTha ne inake pitA ko pracura dhana pradAna kiyA thA parvata ke nikaTa 'jamanAvatI' grAma nivAsI kuMbhanadAsa mUlataH / jisase parivAra ko parama Ananda kI prApti huI thI, isI kAraNa kisAna the| parAsaulI caMdrasarovara ke nikaTa inake kheta the| vahIM inakA nAma paramAnandadAsa rakhA gyaa| se hokara ye zrInAthajI ke mandira meM kIrtana sevA hetu jAyA karate paramAnandadAsa kalA evaM sAhitya ke premI thii| vallabhadAsacArya the| gokhA kSatriya kula meM saM0 1525 (1468 I0) ko jI ke samparka meM Akara ve AjIvana zrInAthajI ke mandira meM 0 aSTadazI / 1940 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevArata rhe| unhoMne na vivAha kiyA aura na hI ve dhana upArjana hetu sakriya hue| inakI bhakti viSayaka racanAoM kI prabhaviSNutA se prabhAvita hokara kaI vidvAna inheM aSTachApa ke kaviyoM meM sUradAsa evaM nandadAsa ke uparAnta parigaNita karate haiN| inake padoM kA saMgraha 'paramAnanda sAgara' ke nAma se prakAzita hai jisameM lagabhaga do hajAra pada saMgrahIta hai / anya pramukha kRtiyAM haiM- 'dAnalIlA', 'dhruva caritra' 'paramAnandadAsajI ke pd'| bAla lIlA, mAdhurI lIlA, viyoga zrRMgAra, mAna, nakhazikha varNana Adi kA varNana karane meM inheM vizeSa saphalatA prApta huI hai bhASA, bhAva tathA alaMkAra kI dRSTi se inakI racanAe~ vimugdhakArI haiN| racanAoM kI geyatA padoM ke saundarya ko bar3hA detI haiN| saM0 1640 vi0 (1583 I0) ke lagabhaga inakA golokavAsa huA thaa| kahA jAtA hai ki janmASTamI ke dina AnandAtireka meM nRtya karate hue hI inakI mRtyu huI thii| paramAnandadAsajI kA eka pada : prIti to nanda nandana soM kIjai / sampati vipati pare pratipAlai kRpA kare to jIjai / / parama udAra catura cintAmaNi sevA sumirana maarne| carana kamala kI chAyA rAkhe aMtaragati kI jAnai / / beda purAna bhAgavata bhASai, kiyo bhakta ko bhAyo / 'paramAnanda' indra ko vaibhava vipra sudAmA pAyo / / kRSNadAsa (1495 I0 1581 I0 ) mahAprabhu vallabhAcArya ke ziSyoM meM kRSNadAsa kI prasiddhi kavi gAyaka kI apekSA vyavasthApaka evaM dakSa prabaMdhaka kI hai| 13 varSa kI umra me apane janma sthAna gujarAta se braja meM Ae kRSNadAsa jI kA jIvana vallabhAcAryajI se dIkSA lene ke uparAnta kRSNabhakti kI ora unmukha ho gayA thaa| gujarAta ke rAjanagara ( ahamadAbAda ) ke cilotarA grAma meM eka zUdra parivAra meM saM0 1522 vi0 (1495 I0) meM kRSNadAsa kA janma huA thaa| inake pitA anaitika DhaMga se dhanopArjana karate the| jisase kSubdha hokara kRSNadAsa ne ghara chor3a diyA aura vallabhAcArya kI zaraNa meM A ge| - apanI vyAvahArika buddhi tathA prabaMdha kauzala se inhoMne vallabhAcArya ko prabhAvita kiyA phalataH AcAryajI ne inheM zrInAtha mandira kA adhikArI niyukta kara diyaa| saMbhavata: isI kAraNa inakA nAma kRSNadAsa adhikArI pracalita ho gayA / zrInAthajI ke mandira ko navIna rUpa pradAna karane tathA use vaibhava sampanna karane meM inakA viziSTa avadAna thA / mandira se baMgAlI pujAriyoM ko apadastha karane meM bhI inakI yukti saphala rahI thI / kahA jAtA hai ki inakA gupta saMbaMdha gaMgAbAI nAmaka strI se jisake kAraNa vilAthajI se inakA manamuTAva huA thaa| kRSNadAsa jI ne lagabhaga 250 padoM kI racanA kI hai| gujarAtI hone ke bAvajUda brajabhASA meM racita padoM meM rAdhAkRSNa prema varNana, zrRMgAra tathA rUpa saundarya kA sundara aMkana hai| inakI racanAoM meM kAvya kauzala apekSAkRta kama hai| saM0 1638 ke AsapAsa (1581 I0) inakI mRtyu kueM meM girane se huI thii| kRSNadAsa viracita pada : merau tau giridhara hI gunagAna / yaha mUrata khelata nainana meM, yahI hRdaya meM dhyAna / / caraNa renu cAhata mana merI, yahI dIjie dAna / 'kRSNadAsa' ko jIvana giridhara, maMgala rUpa nidhAna / / nandadAsa (1533 I0- 1583 I0) : aSTachApa ATha kaviyoM meM vaya kI dRSTi se nandadAsa sabase choTe haiM, parantu kAvyasAdhanA, bhASika chaTA aura bahumukhI pratimA ke kAraNa inakA sthAna sUradAsa ko chor3akara sarvocca hai| nandadAsa kA janma saM0 1590 vi0 (1533I0) meM soroM ke nikaTa rAmapura grAma meM huA thA kucha loga inheM gosvAmI tulasIdAsa kA bhAI svIkAra karate haiN| kahA jAtA hai ki go0 viThThalanAtha se ziSya ke rUpa meM dIkSita hone ke pUrva nandadAsa ghora saMsArI, laukika vyakti the| guru kRpA se ve bhagavadbhakta bane / adbhuta pratibhA sampanna naMdadAsajI ne lagabhaga 15 graMthoM kI racanA kI hai| ina granthoM meM pramukha haiM- anekArtha maMjarI, mAna maMjarI, rasa maMjarI, rUpa maMjarI, viraha maMjarI, prema bAraha khar3I, zyAma sagAI, sudAmA carita, bha~varagIta, rAsa paMcAdhyAyI, siddhAMta paMcAdhyAyI, govarddhana lIlA, naMdadAsa pdaavlii| 'anekArtha maMjarI' paryAya koza hai 'viraha maMjarI' meM viraha kA atyaMta bhAvapUrNa varNana kiyA gayA hai 'rasa maMjarI' meM nAyikA bheda vivecana ke sAtha nArI ceSTAoM kA citraNa hai| yaha racanA zRMgAra kI koTi meM AtI hai| 'bha~varagIta' meM naMdadAsa kI gopikAoM kI tArkikatA tathA viveka dRSTi pAThakoM ko vimugdha karatI hai| isa kRti ke kAraNa naMdadAsa ko vizeSa khyAtiprApta hai / 'rAsa paMcAdhyAyI' meM kRSNa kI rAsalIlA se saMbaddha racanAe~ hai| naMdadAsa kA racanA vaividhya yaha pramANita karatA hai ki unhoMne gaMbhIra zAstrAnuzIlana kiyA thA / bhAvapakSa tathA kalApakSa kA utkarSa unakI kAvya-sAmarthya ko pramANita karatA hai| saMbhavataH isIlie naMdadAsa ke bAre meM yaha ukti pracalita hai| 'aura kavi gar3hiyA, naMdadAsa jar3iyA' parimArjita bhASA, saMgIta marmajJatA tathA kAvya sauSThava unheM ucca koTi kA racanAkAra siddha karatI hai| saM0 1640 (1583 I0) ko mAnasI gaMgA ke taTa para inakA dehAvasAna huA thaa| (c) aSTadazI / 1950 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naMdadAsa dvArA racita pada : (bha~vara gIta) lie khoTA sikkA, thothA nAriyala unheM bheTa kiyA parantu kahana syAma saMdesa eka hauM tuma pai aayau| gosvAmIjI ne apanI divya zakti se unheM camatkRta kara diyaa| kahana samaya ekAMta kahU~ ausara nahiM paayau|| chItU caube ko bar3I glAni huI aura ve viTThalanAthajI ke ziSya socata hI mana meM rahyau, kaba pAU~ ika tthaauuN| bana ge| gosvAmIjI ne inheM dIkSA dI aura aSTachApa meM zAmila kahi saMdesa naMdalAla kau, bahuri madhupUri jaauuN|| kara liyaa| suno braja naagrii|| inake mana meM braja-bhUmi ke prati bar3A Adara bhAva thaa| inakI sunata syAma kau nAma, grAma ghara kI sudhi bhuulii| racanAe~ utkRSTa kAvya kA pramANa bhale hI na ho, parantu varNana kI bhari AnaMda-rasa hRdaya prema-belI druma phuulii| sahajatA evaM sarasatA prabhAvita karatI hai| apane ArAdhya kRSNa pulika roma saba aMga bhae, bhari Ae jala nain| ke prati inakI ananya bhakti hRdayasparzI hai| inake dvArA kIrtana kaMTha ghuTe, gadgada girA, bole jAta na bain|| gAyana hetu race padoM kI saMkhyA lagabhaga 200 hai jo padAvalI meM vivasthA prema kii|| saMkalita haiN| govarddhana ke nikaTa pUMcharI grAma meM inakA dehAMta saM0 govinda svAmI (1505 I0-1585 I0) : bharatapura 1642 vi0 ko huA thaa| (rAjasthAna) ke A~tarI gA~va meM saM0 1585 vi0 ko eka chItasvAmI racita Asakti kA pada : sanADhya brAhmaNa parivAra meM janme govinda svAmI Arambha se hI arI hauM syAma rUpI lubhaanii| kIrtana-bhajana ke anurAgI the| unhoMne apanI patnI aura putrI ko mAraga jAti mile naMdanandana, tana kI dasA bhulaanii|| tyAgakara braja maMDala meM basanA svIkAra kiyaa| ve sukavi to the mora mukuTa sIsa para bA~kau, bA~kI citavani sohai| hI prasiddha saMgItazAstrI bhI the| kahA jAtA hai ki saMgIta samrATa aMga aMga bhUSana bane sajanI, jo dekhai so mohai|| tAnasena ne bhI inase saMgIta zikSA prApta kI thii| kisI bhakta dvArA mo tana murikai jaba musikAnai, taba hau chAki rhii| govinda svAmI racita pada sunakara viTThalanAthajI bahuta prabhAvita hue 'chIta svamI' giridhara kI citavani, jAti na kachU khii|| aura inheM dIkSA dekara zrInAthajI kI kIrtana sevA meM lagA diyaa| caturbhujadAsa (1530 I0-1585 I0) : aSTachApa inake padoM kI saMkhyA lagabhaga 600 hai| 252 pada ke pratiSThita kavi kuMbhanadAsa ke sabase choTe putra caturbhujadAsa kA 'govindasvAmI ke pada' kRti meM saMkalita haiN| inhoMne bAla lIlA janma saM0 1587 (1530 I0) ko jamunAvatI grAma meM huA tathA rAdhAkRSNa zRMgAra ke pada race haiN| sahaja evaM mArmika thaa| bhajana-kIrtana aura bhakti kA saMskAra inheM pitA se virAsata abhivyakti tathA bhAva gAmbhIrya inake padoM kI khAsiyata hai| meM milA thA ataH inakA mana parivAra evaM gRhasthI se virata rahatA inakA dehAvasAna govarddhana meM saM0 1642 vi0 (1585 I0) thaa| kuMbhanadAsajI ne inheM saMgIta kI zikSA pradAna kara puSTi ko huA thaa| kAvya kI apekSA geyatA kI dRSTi se inake pada sampradAya meM dIkSita karAyA thaa| saMgIta evaM kavitA meM inakI adhika prabhAvazAlI haiN| vizeSa ruci thii| ye AjIvana zrInAthajI ke mandira meM sevArata the| govinda svAmI racita bAla lIlA kA eka pada : inakA dehAvasAna saM0 1642 vi0 (1585 I0) ko huA jhUlo pAlane bali jaauuN| thaa| inakI upalabdha kRtiyA~ hai- 'caturbhuja kIrtana saMgraha', kIrtanAvalI aura daanliilaa| racanAoM meM 'bhakti aura zrRMgAra kI zyAma sundara kamala locana, dekhata ati sukha paauuN|| ati udAra biloki, Anana pIvata nAhiM aghaauuN| chaTA yatra-tatra parilakSita hotI hai| cuTakI dai dai nacAU~, hari ko mukha cUmi-cUmi ura laauuN|| caturbhujadAsa racita pada : rucira bAla-vinoda tihAre nikaTa baiThi kai gaauuN| jasodA kahA kaho hauM baat| vividha bhA~ti khilaunA lai-lai 'govinda' prabhu ko khilaauuN|| tumhAre suta ke karataba mApai, kahata kahe nahiM jaat|| chIta svAmI (1515 I0-1585 I0) chItasvAmI mathurA ke bhAjana phori, Dhori saba gorasa, lai mAkhana dadhi khaat| caturvedI brAhmaNa the aura AraMbha meM bar3I udaMDa prakRti ke the| inake jo barajauM to A~khI dikhAvai, raMcahu nAhiM skaat|| ghara meM paMDAgirI aura jajamAnI hotI thii| kahA jAtA hai ki ye aura aTapaTI kahA~ lau baranauM, chuvata pAni soM gAta. bIrabala ke purohita the| inakA pracalita nAma chItU caube thA aura 'caturbhuja' prabhu giridhara ke guna hau, kahati kahati skucaat|| ye mathurA meM lar3AI-jhagar3e tathA cir3hAne Adi ke lie kukhyAta the| aMtata: kaha sakate haiM ki aSTachApa ke ina sAdhakoM kI apanI yauvanAvasthA meM inhoMne viTThalanAthajI kI parIkSA lene ke racanAe~ kRSNalIlA para kendrita hone ke kAraNa viSaya kI dRSTi 0 aSTadazI / 1960 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banecanda mAlU se bhale hI sImita pratIta hotI hoM, parantu saMgIta kI vividha rAga- rAginiyoM tathA kRSNa bhakti ke vividha AyAmoM ke sparza ke kAraNa inakI mahimA asaMdigdha hai, kahane kI AvazyakatA nahIM ki aSTachApa ke ina bhakta kaviyoM kI saMgIta saritA meM pravAhita bhAva-dhArA ne apanI svataMtra udbhAvanA se jo rAha banAI, vaha apratima hai| yaha saritA vastuta: bhakti bhAgIrathI aura kAvyakAlindI kA aisA saMgama hai jisameM snAna kara kAvya rasikoM aura bhAvuka bhaktoM ko yugoM taka AnaMda kI prApti hotI rhegii| vizada artha meM aSTachApa kI kavitA bhakti kAvya evaM saMgIta kI pAvana triveNI hai| bAguIATI, kolakAtA AdamI nahIM thA kisI becAre kA eksIDeMTa ho gyaa| kAra to bhAga gaI para logoM ko bhI nahIM AI dyaa| khUna se lathapatha par3A thA sar3aka pr| koI pAsa ke astapAla nahIM le jA rahA thaa| kyoMki pulisa kA thA ddr| savAloM kA javAba denA hogaa| kaise huA, kisane dekhA, kahanA hogaa| bAda meM thAnA bhI jAnA hogA, korTa meM denI hogI gvaahii| isa taraha ghasITA jAnA par3egA, kyoM leM aisI vaahvaahii| samaya bIta gayA, becArA Dhera ho gyaa| kisI navayuvatI kA siMdUra, nanheM baccoM kI AzA, cira nidrA meM so gyaa| ghara meM koharAma maca gayA, mAtama chA gyaa| haMsI-khuzI bhare jIvana ko kAla-cakra khA gyaa| Ane jAne vAle sAntvanA de rahe the| pUcha-pUcha kara ghaTanA kA jAyajA le rahe the| eka aurata aphasosa jatA rahI thI, kaha rahI thI vyasta sar3aka thI bhIr3a to bahuta thii| phira par3A kyoM rahA, aspatAla bhI pAsa meM vahIM thaa| maiMne kahA bhIr3a to bahuta thI aspatAla bhI pAsa meM vahIM thA, para bhIr3a meM koI AdamI nahIM thaa| 5-bI, zrI niketa, 11 azokA roDa, alIpura, kalakattA - 700 0.27 0 aSTadazI / 1970