Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ manizrI zrImalajI Arhata ArAdhanA kA mUlAdhAra samyagdarzana sampUrNa mAnavasabhyatA vikAsakrama kA supariNAma hai. mAnavajAti ke Aja taka ke rUpa para yadi dRSTipAta kiyA jAya to kramika vikAsa kI ajasra pravAhita honevAlI srotasvinI kA darzana-digdarzana kiyA jA sakatA hai. vikAsa kI gatizIlatA svayaM mAnava para hI nirbhara rahI hai. usakI AvazyakatAoM evaM AkAMkSAoMke sAtha usakA avicchinna sambandha haiM. samasta dharma, darzana aura saMskRti isI zAzvata prakriyA ke aMga haiM. kevala dharma, darzana aura saMskRti hI kyoM, samasta mAnava jJAna-vijJAna hI isI prakriyA ke antargata haiM. pratyeka yuga meM inakA svarUpa bhinna-bhinna parilakSita hogA. sthiti, kAla aura vAtAvaraNa ke anusAra hara yuga inakA sRjana karatA rahA hai. miTTI miTTI hai para kalAkAra apane manobhAvoM ke anusAra use vibhinna rUpa detA rahatA hai. sRjana kI yaha prakriyA sadaiva gatizIla rahI hai. kabhI maMda to kabhI tIvra. yadi yoM kahA jAya to adhika spaSTa hogA ki manuSya ne apane nirmANa ke lie samasta jJAna-vijJAna kA sRjana kiyA hai. dharma, darzana aura saMskRti bhI mAnava ke mastiSka kI sahaja upaja hai aura isakA AviSkAra bhI usane apane lie hI kiyA hai. bhAratIya dharma-paramparA meM jIvana ke pratyeka anuSThAna kA kendrabiMdu manuSya hai. dharma darzana tathA saMskRti ke kSetra meM sarvatra manuSya hI upAsya rahA hai. jisa dharmakriyA kA phala mAnavIya jIvana ke lie upayogI na ho, vaha na bhAratIya saMskRti ke lie anukUla hai aura na Adhunika jIvanapaddhati ke lie upAdeya vijJAna, sAhitya, kalA, rAjanIti Adi kI upayogitA kI eka mAtra kasauTI mAnava kA pratyakSa parokSa lAbha hai. jIvana ke isa vaijJAnika dRSTikoNa se jahA~ eka ora mAnava kI pratiSThA bar3hI hai, vahA~ dUsarI ora svarga kI kalpanAoM meM khoye rahane vAle logoM ko dharatI kA kuzala-maMgala pUchane kA pATha par3hanA par3hA hai. Aja ke isa jAne-pahacAne vizva ke samagra vicAroM kA madhya bindu mAnava ke atirikta anya kucha bhI nahIM hai. vizvakSitija kA pratyeka graha-upagraha mAnava rUpI kendra ke cAroM ora maMDarAtA hai. vizva kI gati vidhi kA mUla AdhAra hai manuSya. jo manuSya itanA mahanIya aura vizvaparidhi kA kendra bindu hai, vaha yathArtha meM hai kyA ? hama ise miTTI, pAnI, prAga, havA Adi kA saMyoga mAtra mAneM ? kyA yaha jala meM se utpanna hone vAlA aura phira jala hI meM vilIna ho jAne vAlA kSaNabhaMgura eka budbuda mAtra hai ? nahIM. manuSya mAtra vahI nahIM hai, jo dekhA jAtA hai. usameM eka aisA adRSTa tattva bhI vidyamAna hai, jo hokara bhI dRSTigocara nahIM hotA / isI tattva kA anveSaNa karane ke lie bhArata ne kaI RSi maharSi evaM AcArya utpanna kiye. isI ke sAkSAtkAra ke lie unhoMne apane jIvana taka ko utsarga kara diyA. bhArata meM jo bhinna-bhinna mata-matAntara tathA vAda dRSTigocara hote haiM ve isI adRSTa ke sAkSAtkAra kA nirghoSa kara rahe haiM. AtmavAdI darzanoM kI vicAradhArA ke anusAra manuSya martya aura amRta kA suMdara saMyoga hai. isameM kucha aisA hai, jo bAra-bAra banatA hai, bigar3atA hai, sar3atA hai aura miTatA hai. parantu sAtha hI usameM kucha aisA bhI sannihita hai, jo na utpanna Jain Education Intransnak or Pavele & Personal De C www.anyalbrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jain Educatio muni zrImalla : zrarhata ArAdhanA kA mUlAdhAra samyagdarzana : 281 hotA hai, na vikRta hotA hai aura na naSTa hI hotA hai. vaha ciraMtana sundara hai. deha martya hai aura AtmA amRta. manuSya kA dehamUlaka martya aMza hI use pArthiva jagat se sambaddha rakhatA hai. bhAratIya darzana kA yaha kathana bahuta hI mahattvapUrNa hai ki "jaba taka martya aura amRta aMzoM ko ThIka se nahIM samajhA jAyagA evaM unakA samyak vikAsa nahIM kiyA jAyagA taba taka manuSya apUrva hI rahegA." yadi kicit samyak dRSTi se socA jAya to kahA jA sakatA hai ki Adarza aura yathArtha ke kagAroM meM jIvana-saritA pravahamAna honI cAhie. inakA samyak samanvaya hI jIvana ko satyam zivam sundaram se abhihita kara sakatA hai. yathArtha aura Adarza, martya aura amRta kA saMyoga hI mAnava jIvanako una samasta mAnavIya mUlyoM se avagata karA sakatA hai jisane manuSya ko devatAtulya banAyA hai / Aja jinakI sarvAdhika AvazyakatA anubhava kI jA rahI hai ve yahI mAnavIya mUlya haiM jo bhautikatA ke atireka meM prAyaH naSTa hote jA rahe haiM. svArtha, dambha, moha evaM tRSNA ne Aja inheM aparUpa banA DAlA hai, lipsA aura vAsanA ke Adhikya ne virUpa kara diyA hai. bhogavAdI manuSya kevala apane bhautika svarUpa ko hI jAnatA pahacAnatA hai. zarIra kA sukha usakA sukha hai. zarIra kA duHkha usakA duHkha hai. zarIra ke hrAsa vikAsa meM hI usake hrAsa vikAsa kI sImA hai. vaha mAnatA hai ki zarIra sundara hai to vaha sundara hai aura yadi zarIra vikRta hai to vaha bhI vikRta hai. bhogavAdI mAtra bhoga ke jAla meM Abaddha rahatA hai. vaha socatA hai ki pRthvI, jala, vAyu, agni Adi saba mere haiM aura maiM unakA hUM. ina bhUtoM ke saMyoga se hI merA astitva hai aura inakA bikharAva hI merA maraNa hai. bhogavAdI pramRta aMza ko mAnane se inkAra karatA hai aura martya aMza ko mAnane ke lie ikarAra karatA hai. isIlie bhoga-vilAsa, daihika sukha, artha, kAma ityAdi usake sAvya bana jAte haiM. ina sabakI prApti aura inake upabhoga meM hI vaha apane jIvana kI sArthakatA samajhatA hai. pAzcAtya rASTroM meM isa darzana athavA dRSTi kA carama vikAsa huA hai. zAyada sadiyoM kI ghuTana, kuMThA, utpIr3ana, zoSaNa evaM raktalolupatA kI yaha pratikriyA hai. pAzcAtya sAhitya evaM itihAsa ke anuzIlana se yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai. yaha saba vahAM isalie saMbhava huA ki vahAM mAnava kI vRttiyoM para koI pratibandha nahIM lagAyA gayA. hamAre yahAM nIti, dharma, sabhyatA evaM saMskRti ke Aloka meM unako saMskArita karane kA prayatna kiyA gayA hai. isa prakAra ke prayatna vahAM svalpa dRSTigata hote haiM. yaha bhI ho sakatA hai ki jisa prakAra kI bhUmikA kI usake lie apekSA hotI hai vaha zAyada vahAM nahIM bana pAI. hamAre yahAM to hamArA prAdya itihAsa bhI usakI eka bhUmikA hai. hamAre dharmAcArya bhI sadaiva isake lie sajaga rahe haiM. adhyAtmavAdI manuSya zarIra kI sattA se inkAra nahIM karatA. usakI viveka dRSTi zarIra ke antaHsthita divya aMza kA bhI sAkSAtkAra karatI rahatI hai. isIlie zarIra meM sthita hone para bhI vaha AtmA ko zarIra se bhinna mAnatA hai. ' 1 yaha eka cetana tattva hai. yahI cetanA prANImAtra ko saMcAlita karatI hai. mAnava ke udbhava meM isI tattva kA sarvAdhika yoga hai. mAnavIya utkrAnti ke mUla meM bhI yaha samAhita hai. yahI cetanA mAnavI vRttiyoM ko duSpravRttiyoM kI ora se parAGmukha kara zivatva kI ora unmukha karatI hai. sAmAjika hita va zreya mArga kI ora prerita karatI hai. sva ke atirikta anya kA bhI astitva hai evaM usakA samyak jJAna bhI isI ke Aloka kA pariNAma hai. vyakti samAja kA aMga hai, samAja virAT hai. ataH yaha vyaktitva, yaha sattva samAja meM ghula-mila kara eka rasa ho jAnA cAhie. aham se vayam kI yaha prakriyA isakA prANa hai. AtmavAdI ke jIvana meM bhoga-vilAsa Adi kA astitva bhI rahatA hai, parantu inakI prApti evaM upabhoga hI usake jIvana 1. AyA vi kAyA, anne vi kAyA bhagavatI sUtra ESS aarals & Person & www.el Cary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya hhhhhhhh kA sAdhya nahIM banatA. bhoga se yoga kI ora agrasara hone meM hI usakI saphalatA hai. vaha sadA aMdhakAra se prakAza kI ora bar3hane kA vizvAsa lekara calatA hai.' vaha zarIra ko mAratA nahIM, sAdhatA hai. zarIra ke vinA kevala zarIrI dharmasAdhanA nahIM kara sakatA. zarIra kA samyak vikAsa karate hue antarmukha honA hI AtmavAda ko abhISTa hai. Atmatattva indriyagrAhya nahIM hai. usa para zraddhA kaise kI jAya, yahI eka mukhya prazna hai. ise bauddhika vyAyAma ke jariye hama pratyakSa anubhUti kA viSaya nahIM banA sakate. AtmA kI anubhUti saMvedanA se kI jA sakatI hai. maiM sukhI hUM, maiM duHkhI hUM' aisI jo anubhUti hai, vaha Atma-pratyakSa hai. yaha anubhUti sirpha zarIra ko nahIM ho sakatI. zarIra paMca bhUtoM se banA huA hai. ina paMca bhUtoM kA jo upayoga karatA hai, vahI AtmA hai. koI manuSya aMdhA ho jAya to kyA use AMkhoM se dekha na pAne ke kAraNa padArthoM kA anubhava nahIM hotA ? hotA hai. yaha anubhava karane vAlA tattva hI AtmA kI saMjJA se abhihita hotA hai. indriyoM se bhinna yaha AtmAnubhava hI saMvedanA kA pradhAna aMga hai. rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda Adi AtmA meM nahIM haiM. aura indriyAM rUpa, rasa, gaMdha, sparzAdi ko hI grahaNa karatI haiM. isIlie AtmA indriyoM ke pratyakSa darzana kA viSaya nahIM ho sakatI tathApi antara-AtmA meM spaSTa rUpa se anubhUyamAna jo saMvedanA hai, usake dvArA zarIra tathA indriyoM se bhinna AtmA ke svatantra astitva ko samajhA jA sakatA hai. AtmA sat svarUpa hai. usakA kabhI vinAza nahIM hotA. isI prakAra prAtmA cidrUpa bhI hai. cidrUpa kA artha jJAnamaya hotA hai. AtmA apane Apako jAnatA hai aura saMsAra meM jitane padArtha haiM, unheM bhI jAnane kI kSamatA rakhatA hai. yaha kSamatA jar3a padArthoM meM nahIM hotI. zramaNa saMskRti meM AtmavAdI ko samyak-dRSTi kahA gayA hai. satya-dRSTi, samyak-dRSTi, samyak-darzanI aura samyaktvI, ye paryAyavAcI haiM. ina sabako eka hI zabda meM kahanA ho to 'viveka-dRSTi' kahA jA sakatA hai. AtmavAdI viveka-dRSTA hotA hai. vaha satya kI upAsanA, sAdhanA aura ArAdhanA ke lie apanA sarvasva utsarga kara detA hai. satya hI loka meM sArabhuta hai. jo manuSya satya kA pAlana karatA hai, vaha sukhI hotA hai. satyAcaraNa karane se jIvana meM AtmavizvAsa, Atma-saMtoSa tathA Atma-zAMti bar3hatI hai. satyazodhaka vastusthiti ko jAnane kA prayatna karatA hai. jAnanA jJAna kA lakSaNa hai. jJAna mAnavatA kA sAra hai. jJAna kA bhI sAra samyakttva arthAt saccI AtmazraddhA hai. satya zodhaka ke zraddhAmaya jIvana vyApAra meM se smyaktva phalita hotA hai. samyaktvI ke lie satya satya hai. vaha satya apane zAstroM meM hai taba bhI upAdeya hai aura yadi vaha para zAstroM meM hai, taba bhI upAdeya hai. samyaktvI ke lie satya kI sAdhanA hI bhagavAn kI ArAdhanA hai. satya hI bhagavAn hai satyAcaraNa meM svattva paratva kI kalpanA tathA jalpanA sabase bar3A mithyAtva hai. satya dRSTi pratikUlatA meM anukUlatA kA sRjana karatI hai. satya kI ArAdhanA karane vAle samyakdRSTi ke lie mithyAzruta bhI samyakthuta bana jAte haiM.5 satyasAdhaka rAga-dveSAtmaka saMsAra se pAra ho jAtA hai. satya ko pahacAnane evaM pAne ke lie anekAMtadRSTi kI nitAnta AvazyakatA hai. pUrvAgrahI vyakti satya ke yathArtha rUpa ko pahacAnane meM asaphala rahatA hai. usakA ekAMta dRSTikoNa satya ke samasta pahaluoM para dhyAna kendrita nahIM hone detA hai aura isa prakAra vaha samagra satya kA sAkSAtkAra nahIM kara pAtA. apanI sthUla dRSTi se bhale hI koI vyakti satya ke aMza ko 1. pAroha tamaso jyotiH -veda 2. saccaM logammisArabhUyaM. -praznavyAkaraNa sUtra 3. nANaM narassa sAraM sAro vi nAgarasa hoi sammattaM. 4. sacce khu bhagavaM. -praznavyAkaraNasUtra 5. sammadiTThissa suaM suyanANaM, micchadihissa suaM sua-annANaM. --naMdIsuttaM. 6. saccarasa prANAe ubaDhio mehAvI mAraM tarai. --AcArAMga. JainEducation FORPrivate & Personal use only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrImalla : Aheta aArAdhanA kA mUlAdhAra samyagdarzana : 283 samajhane kA dAvA kara sakatA hai kintu vaha vyApaka evaM anekAMta dRSTi ke abhAva meM usake prati nyAya karane meM samartha nahIM ho sakegA. vartamAna meM vAdoM evaM matAgrahoM kA jo bhISaNa kolAhala evaM saMgharSa dikhAI par3a rahA hai usakA bhI mUla kAraNa satya ko sampUrNa rUpa meM jAnane kA abhAva hai. "merI sthApanA hI satya hai" yaha aham bhAvanA hI vastutaH ina samasta vigrahoM kA mUla kAraNa hai. ataH sampUrNa satya kA sAkSAtkAra Avazyaka hai aura vaha tabhI sambhava hai jaba vyakti apane ekAnta dRSTikoNa ko chor3a kara anekAMta dRSTi kA varaNa karegA. vartamAna meM satya ko AvRta karane kI prathA-sI cala par3I hai. anAvRta satya sAmAjika ahita kA kAraNa ho sakatA hai, isa tarka ke avalambana se AvRta satya ko aMgIkAra karane kA prAyaH upadeza diyA jAtA hai. kintu isa yathArthonmukha yuga meM yaha pravaMcanA sthAyI nahIM ho sakatI hai. jo satya hai, spaSTa hai, usako AvRta rUpa meM jAnane, pahacAnane meM kyA prayojana hai ? anAvRta satya kI ArAdhanA hI sahI satya-sAdhanA hai, vahI prayojanIya hai. zramaNasaMskRti samyaktvamUlaka hai. samyaktva hai to hI zrAvaka thAvaka hai aura zramaNa zramaNa hai. samyaktva rahita zrAvaka aura zramaNa kA AtmasAdhanA kI dRSTi se koI mUlya nahIM hai. kisI bhI sAdhaka ne jaba kabhI bhI AtmA ke zuddha evaM nirmala svarUpa ko pAyA hai to vaha samyaktvamUlaka satyAcaraNa ke dvArA hI. zramaNa saMskRti meM jIva, jIvana aura jagat kI pratyeka prakriyA evaM prayoga ko samyaktva kI kasauTI para hI kasakara parakhA jAtA hai. jaina AgamoM meM yaha kahA gayA hai ki jisane jIvana meM samyaktva nahIM pAyA, usane jJAna aura cAritra bhI nahIM pAyA. samyaktvahIna kA jJAna ajJAna hai.' samyaktvahIna kA cAritra bhI kucAritra hai.2 samyaktva dharma ke prabhAva se nIca-se-nIca manuSya bhI deva ho jAtA hai aura usake abhAva meM ucca-se-ucca bhI adhama ho jAtA hai.' Aja samatA aura sAmya kI sthApanA ke nAroM kA gaganabhedI udghoSa prAyaH sunAI par3atA hai. manuSya ke svArtha, vAsanA lipsA ne vaiSamya kA sAmrAjya sthApita kiyA hai aura manuSya-manuSya meM antara utpanna kara diyA hai usake bIca eka gaharI khAI kA nirmANa kara diyA hai, bheda kI durbhedya dIvAra khar3I kara dI hai. isI vaiSamya kA nirAkaraNa karane ke lie prAyaH samatA athavA sAmya kA Ayojana kiyA jAtA hai. yaha yuga yAMtrikayuga, vaijJAnikayuga evaM Arthikayuga ke nAma se sambodhita kiyA jAtA hai. mAnava ke vidhi-vidhAna bhI inhIM ke dvArA paricAlita hote haiM. jina bhAvanAoM evaM manovikAroM kI preraNA se manuSya ne itanI utkrAnti kI hai, unakI ina vidhi-vidhAnoM evaM racanAoM meM prAyaH upekSA kI gaI hai. vijJAna evaM arthazAstra ke niyama eka nizcita phArmUle para niyojita ho sakate haiM kiMtu bhAvapravaNa mAnava ko ina baMdhanoM meM kaise gherA jA sakatA hai ? isI bhramamUlaka dRSTi ne ina vargasaMgharSoM kA niyojana kiyA hai. Aja jisa sAmya va samatA kI bAta bAra-bAra doharAI jAtI hai usameM bhI ye kamajoriyAM samAhita haiM aura phira isake pIche mAnavahita kI vizuddha bhAvanA nahIM apitu rAjanaitika SaDyaMtroM evaM chalachandoM kI dhUla ur3a rahI hai. ata: samyaktva ke vizuddha rUpa kA varaNa hI ina sabakA samAdhAna kara sakatA hai aura azAnti meM bhaTakane vAle vizva ko zAnti pradAna kara sakatA hai. zramaNa-sAhitya ke atirikta vaidika-sAhitya meM bhI samyagdarzana kI mahimA kama nahIM hai. vahA~ Rta, satya, samatva Adi zabdoM se isI kI ora iMgita kiyA gayA hai. samyak darzana zabda bhI prayukta huA hai, parantu bahuta kama. zrIkRSNa arjuna se kahate haiM-he arjuna ! jIvana ko zAnta aura pavitra banAne ke lie samatva prApta karo. samatva saba se bar3A yoga hai.' 1. nAdaMsaNissa nANaM. -uttarAdhyayana a0 28 gA03. 2. natthi carittaM sammattavihUNaM-uttarAdhyayana a0 28 gA0 26. 3. samyagdarzanasampannamapi mAtaMgadehajam , devA devaM vidurbharamagUDhAMgArAntaraujasam. -AcAryasa maMtabhadra. 4. samatvaM yoga ucyate. --gItA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya -6--0--0--0------------- manu-saMhitA meM bhI ise parama tattva ke rUpa meM nirdiSTa kiyA hai. maharSi manu kahate haiM ki samyakadarzana se sampanna vyakti karmabaddha nahIM hotA. saMsAra meM paribhramaNa vahI karatA hai jo samyagdarzanavihIna hotA hai.' samyaktvI kA jIvana-vyApAra guNapradhAna hotA hai. AtmA aura jagat ke hita kI dRSTi se tarkasaMgata vicAra kara jo triyA kI jAya vahI samyaktvI kA AcAra hai. samyaktvI kA AcAra pApapradhAna nahIM hotA hai.2 "maiM manuSya hU~, jo kucha mAnavIya hai, use maiM apane se pRthak nahIM kara sakatA" samyaktvI meM aisI abhedadRSTi hotI hai. vaha jala meM rahakara bhI kamalavat nilipta rahatA hai. svAdu bhojana, madhura peya, sundara vasana, acche alaMkAra aura bhavya bhavana bhI use pathabhraSTa nahIM kara sakate. sabhI ko apane samAna mAnanA, aura samatAmaya jIvana kA vikAsa karanA hI samyaktvI kI pahicAna hai. samyaktvI ko pahacAnane ke pA~ca lakSaNa haiM--sama, saMvega, nirveda, anukaMpA aura Astikya. samatA jIvanavyavahAra kA eka mukhya guNa hai. jo padArtha, jo pravRttiyA~ aura dRSTi manuSya ko manuSya se pRthak karatI hai, vaha asamatA kI dyotaka hai. samyaktvI bhASA, prAnta, jAti, dharma, artha, zAstra, Izvara, paMtha Adi kisI bhI kSetra meM Aveza, Agraha yA pakSapAta ke vazIbhUta hokara asamatA ko mAnya nahIM kara sakatA. jIvananirvAha ke lie jo Avazyaka padArtha haiM, ve sAre samAja ke lie haiM. una para ekAdhipatya sthApita kara vaiSamya paidA karanA samyaktvI kA lakSaNa nahIM hai. jo samabhAva bAhya jIvana ko spaSTa karatA hai, vahI antarjIvana meM 'samabhAva' kA rUpa dhAraNa kara letA hai. samabhAva kA artha hai udaya meM Aye hue krodhAdi kaSAyoM ko asaphala karanA. krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSyA, ghRNA Adi vikAra kisa meM nahIM hote ? inake parityAga kI bAta zravaNa karane meM sabhI ko acchI lagatI hai kintu AcaraNa meM lAnA atyanta kaThina hotA hai. samyaktvI sAdhaka upazama se krodha ko, vinaya se mAna ko, saralatA se mAyA ko, saMtoSa se lobha ko, samabhAva se IrSyA ko, aura prema se ghRNA ko jItane kA abhyAsa karatA hai. kyoMki krodha prema kA nAza karatA hai, mAna vinaya kA, mAyA mitratA kA aura lobha samasta sadguNoM kA ghAta karatA hai.4 krodhAdi vikAra jIvana bhara sthira raha jAeM athavA varSabhara se bhI adhika raha jAeM to ve AtmA ke samyaktva guNa kA ghAta kara sakate haiM. ataH ina para vijaya pAnA hI samyaktvI kI prAthamika sAdhanA hai. isI sAdhanA ko prazama bhI kahate haiM. yaha sAdhanA vyakti ke lie zIghra grAhya ho sakatI hai kintu samaSTi ke lie kaThina sI pratIta hotI hai. hAlAMki vyaktiyoM se hI samaSTi kA nirmANa hotA hai, kintu samaSTi meM viSamatA hotI hai ataH yaha kaThinAI spaSTa hai. vyaktimUlaka yA ikAIparaka sAdhanAoM kA samAjIkaraNa Aja Avazyaka hogayA hai. jaba taka inakA samAjIkaraNa nahIM hogA taba taka samatA kA svarAjya-sthApana bhI eka kalpanA yA svapnavat rahegA. krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSyA, ghRNA ke jo mUla kAraNa haiM unakA ucchedana Avazyaka hai. inake uccheda para hI samatA ke bhavya sAmAjika bhavana kA nirmANa saMbhava hai. isake uccheda kA kyA upAya hai ? isa saMbandha meM yaha batAnA apekSita hai ki vaiyaktikatA kA tirobhAva sAmUhikatA meM karanA hogA. sAmAjika hita ko sarvopari mahattva dekara vyakti ko svArtha, moha, tRSNA Adi kA visarjana karanA hogA. 1. samyagdarzanasampannaH, karmabhirna nibadhyate, darzanena vihInastu saMsAraM pratipadyate. -manusaMhitA. 2. sammattadaMsI na karei pAvaM. 3. uvasameNa haNe kohaM, mANaM mahavayA jiNe, mAyAmajjavabhAveNa, loho saMtosao jiNe. -dazabaikAlika 4. koho pII paNAsei mANo viNayanAsaNo mAyA mittANi nAsei loho sayapaNAsaNo. dazavaikAlika ( E JainEducatasaari A Pecasts VAammemantrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ -0-0-0--0-0--0--0--0--0-0 muni zrImalla : Arhata ArAdhanA kA mUlAdhAra samyagdarzana : 285 tabhI saMgrahavRtti naSTa hogI. eka udAharaNa se ise samucita rUpa meM samajhA jA sakatA haizarIra ke vibhinna aMgoM meM yadi ekAtmatA na ho to zarIra nirjIva ho jAyagA. mAnA ki coTa lagane ke kAraNa hAtha kArya karane meM asamartha haiM aura paira calane meM azakta ! to una para krodha kara unheM kATA nahIM jA sakatA apitu una kI paricaryA kara puna: unheM kArya yogya banAnA par3atA hai. isI prakAra samAja kA pratyeka vyakti zarIra ke vibhinna avayava ke sadRza hai. usake vyasanoM ko ghRNA se nahIM varan sneha evaM sahAnubhUti se avasanna karanA hai. isa ke lie prazama kI sAdhanA ati upayogI hai. prazama kI siddhi meM 'saMvega' sahAyaka hai. rAgadveSAtmaka saMsAra kI ora se haTAkara indriyoM kI gati ko vItarAga bhAva kI sAdhanA kI tarapha mor3anA hI saMvega hai. vega kA artha hai gati. yadi vaha gati vAsanApoSaNa kI ora hai to vaha kuvega hai. aura yadi vaha gati vAsanAkSaya kI ora hai to saMvega hai. samyagdRSTi saMvega kA ArAdhaka hotA hai. vaha isa tathya se bhalIbhAMti paricita hotA hai ki indriyoM ke dvArA pravAhita jo vAsanA kA vega hai, vaha varSAkAlIna nadI kI bhAMti sva-para-saMhAraka hai. zaratkAlIna nadI do taToM ke bIca bahatI huI jaise sRjana aura poSaNa meM yoga detI hai, vaise hI tyAga aura bhoga rUpI taToM ke bIca pravAhita jIvana saMvega sAdhanA ke lie upayukta hai. tyAga aura bhoga ke bIca meM vahI sAdhaka vivekapUrvaka khar3A raha sakatA hai jisa kI AtmA para prabala moha kA sAmrAjya na ho. moha kI prabalatA hI saMvega guNa kI ghAtaka hai. saMvegasAdhanA meM sajaga rahane se hI prabala moha ko haTAkara prazama guNa kA vikAsa kiyA jA sakatA hai. saMvega kI aMtima pariNati 'nirveda' meM hotI hai. mohodaya ko 'veda' kahate haiM. usake tIna rUpa haiM-strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda. puruSa ke sAtha rati-sukha kI kAmanA strIveda hai. strI ke sAtha ratisukha kI kAmanA puruSaveda hai. ubhaya ke sAtha kI kAmanA napuMsakaveda hai. isa prakAra kAmavAsanA kA kSaya honA hI 'nirveda' hai. samyaktvI kA jIvana bhogalakSI nahIM hotA. vaha na iha loka ke bhoga cAhatA hai aura na svarga Adi ke hI. prazama aura saMvega kI sAdhanA karate-karate vedodaya kI pravRtti usI prakAra kSINa ho jAtI hai, jisa prakAra jJAnAbhyAsa meM rata vidyArthI kA mana bacapana meM khele hue gaMde kheloM se uparata ho jAtA hai. samyaktvI komala hRdaya hotA hai. dUsare ko pIr3A aura kaSTa meM dekhakara vaha dravita ho uThatA hai. kyoMki vaha prANImAtrake sAtha AtmIyatA kI anubhUti karatA hai. AtmIyatA ke kAraNa dUsaroM kA sukha duHkha bhI apanA ho jAtA hai. isI saMvedanazIlatA tathA sahAnubhUtine manuSya ke hRdayameM dayA aura dAna bhAvanA kI sRSTi kI hai. mAnava ko pazu aura dAnava bananese bacAne meM isI kA sarvAdhika yoga hai. kisIko pIr3ita avasthA meM dekhakara hRdaya meM karuNA kA utsa pravAhita honA svAbhAvika hai. AtmA kA yahI eka aisA sahaja guNa hai--jisane pRthvI para bAra-bAra pralaya hone se rokA hai. isakA vistAra yadi samucita rUpa se kiyA jAya to Aja duniyA ko parezAna karane vAlA zIta yuddha bhI upazAnta ho sakatA hai. isakA svAbhAvika vikAsa ina samasta gatyavarodhoM ko samAhita kara zAnti aura saurabhya kA nirbhara pravAhita kara sakatA hai. dUsaroM ke sukha duHkha ko AtmIya bhAva se grahaNa kara unake kaSToM ko miTAne kA prayAsa hI anukampA hai. anukampA sAmAjika jIvana evaM sahajIvana kA snehasUtra hai. anukampA ke kAraNa hI manuSya apanI tathA apane parivAra kI taraha hI, apane adhInastha vyaktiyoM kI yogya aura ucita AvazyakatAoM kI pUrti samyak rUpa se karatA hai. dUsaroM kI AvazyakatAoM kA dhyAna na rakhakara apanI AvazyakatAoM ko bar3hAte rahane se anukampA kA ghAta hotA hai. samyaktva-ArAdhaka apanI AjIvikA kA arjana karane ke lie jo sAdhana apanAtA hai, usameM kisI prakAra kI aprAmANikatA na A jAya, isake lie satata jAgarUka rahatA hai. samyaktva guNa ke vistAra ke lie AstikatA Avazyaka hotI hai. manuSya jyoM-jyoM sadguNoM ko jIvana meM apanAtA hai tyoM-tyoM Astikya guNa kA vikAsa hotA hai. AstikatA zraddhA ko balavatI banAtI hai. zraddhA kabhI manuSya ko bipathagAmI nahIM hone detI. zraddhA aura aMdhazraddhA meM antara hai. aMdhazraddhAlu dUsaroM ke prati aziSTa vyavahAra kara sakatA hai, kintu zraddhAlu aisA nahIM kara sakatA. usameM karuNA, muditA, maitrI aura, taTasthatA vidyamAna rahatI hai. AtmA aura usake vikAsa ke NOVtakatA SELEASEX ka9.9.-DI. Jain ducato Aredusesvi w.jainrary.org LA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 : muni zrI hajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya prazasta patha para dRr3ha vizvAsa kA honA hI AstikatA kI vyAvahArika bhUmikA hai. AstikatA, AsthA aura zraddhA sabhI eka hI artha kA dyotana karane vAle zabda haiM. vizvAsa bhI inhIM ke antargata AtA hai. bahuta se vyakti AstikatA, kA sahI artha na samajhane ke kAraNa apane Apa ko nAstika kahate haiM. asti kA artha hai sthiti yA astitva ko svIkAra karanA. isa abhedamUlaka dRSTi se sabhI AstikatA ke antargata A jAte haiM. nAstikatA jaisI koI cIja phira astitva meM nahIM rahatI. para AstikatA ko kisI artha vizeSa meM rUr3ha kara dene ke kAraNa ye sabhI vikRtiyAM utpanna ho gaI haiM. AsthA ke abhAva meM vyakti kA vikAsa nizcita rUpa se avaruddha ho jAyegA. jaba lakSya aura uddezya ke prati hI vyakti kI AsthA nahIM rahegI taba dRr3hatA aura saMkalpa bhI use siddhi ke sopAna taka nahIM pahu~cA sakate. sAdhanA ke pAMva lar3akhar3A uTheM aura vikAsa kI gati avaruddha ho jAegI. ataH AstikatA, AsthA athavA zraddhA kI sahaja smita- rekhA meM sAdhanA aura vikAsa ko grathita karanA hogA. AsthA ke isa sUtra meM valayita hone para samyaktva kI bhUmikA prazasta aura abAdhita ho jAyegI. isa prakAra sama, saMvega, nirveda, anukaMpA aura Astikya, ye pAMca lakSaNa samyaktvI ke haiM. inakA svarUpa samyaktvI ke jIvana meM parilakSita honA hI cAhiye. samyaktva sAdhaka samyaktva kI rakSA ke lie satata sAvadhAna rahatA hai. jAgRti jIvana kA lakSaNa hai. ajAgRti maraNa kA pratIka hai. jAgRta manuSya hI vikRtiyoM se apanI rakSA kara sakatA hai. asAvadhAnatA kI avasthA meM jo zithilatA yA vikRti AtI hai use aticAra kahate haiM. samyaktva bhI eka vrata hai. use zuddha va nirmala rakhane ke lie pAMca aticAroM se bacanA cAhiye. ve aticAra ye haiM-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, para- pAkhaNDa prazaMsA aura para-pAkhaNDasaMstava. samyaktva prApti ke sAdhana evaM sAdhanA meM saMzaya karanA zaMkA hai. zaMkA-zIla vyakti kisIbhI viSayakA vizeSajJa nahIM ho sakatA kyoMki mUla tattvoM para avizvAsa rakhane ke kAraNa vaha puruSArtha kI sAdhanA karane meM asamartha rahatA hai. 'saMzayAtmA vinayati' isa ukti ke anusAra saMzayI apanI zakti kA nAza karatA hai aura svayaM kA bhI nAza karatA hai. samyaktvI sAdhaka zaMkAzIla nahIM rahatA. vaha sadasad vivekinI buddhi ke dvArA tattvoM kA yathArtha samAdhAna prApta karatA hai jo adRSTa tattva buddhi kI pakar3a meM nahIM Ate, unheM AptopadiSTa mAnakara apanI zaMkAoM kA nirasana kara letA hai, AptapuruSa yathArtha jJAtA evaM vaktA hote haiM. kSINadoSa hone ke kAraNa unakI vANI meM kisI prakAra kI apUrNatA nahIM hotI. samyaktvI kI yaha dRr3ha zraddhA hotI hai ki " tameva sacca NIsaMkaM jaM jiNehi paveiyaM " 3 jJAnaprApti evaM tattvanirNaya ke lie jo zaMkA kI jAtI hai, vaha aticAra kI koTi meM nahIM AtI. " na saMzayamanAruhya naro bhadrANi pazyati. " jo siddhAnta, sAdhanA tathA kriyAkANDa samyaktva ke paripoSaka na hoM ve sabhI paradharma haiM, paya-dharma kI cAha karane ko 'kAMkSA' kahate haiM. gItA meM 'svadharme nidhanaM zreyaH paradharmo bhayAvahaH' kahakara isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai. dharma ke do rUpa haiM, svadharma aura paradharma. AtmaguNoM kI abhivyaMjaka evaM svasvarUpa- ramaNa meM sthira karane vAlI prakriyA svadharma hai. paradharma kI prakriyA isase pratikUla hai. sva-para-dharmAtmaka paraspara virodhI sAdhanoM meM manoyoga bikhara jAne se kAMkSAzIla sAdhaka samyaktva ko na to surakSita rakha sakatA hai aura na puSTa hI kara sakatA hai. ArAdhanA ke phala ke prati saMdeha karanA 'vicikitsA' hai. merI sAdhanA, japa, tapa, evaM puruSArthaM kA phala milegA yA nahIM, aisA saMdeha vicikitsA kA pariNAma hai. isase puruSArtha ke prati anAsthA paidA hotI hai. tanmayatA ke dvArA hI sAdhaka apanI manaHsthiti ko kendrita kara sakatA hai. lakSya ke prati vaha tanmayatA hI saphalatA 1. bhagavadgItA. 2. tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam -tattvArthasUtra, a0 1-2 3. AcArAMga pra0 zru0. ((((( va For Private & Personal se Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrImalla : aAheta aArAdhanA kA mUlAdhAra samyagdarzana : 287 kA sulakSaNa hai. lakSya ke prati kSaNa mAtra kA pramAda skhalanA kA kAraNa hogA.' lakSya bhraSTa kabhI apane saduddezya ko prApta nahIM kara sakatA. ataeva lakSya ke prati tanmayatA Avazyaka hai. kisAna vAdaloM kI taba taka pratIkSA karatA rahatA hai, jaba taka ki ve barasa na jAeM. ve na bhI baraseM, taba bhI vaha apane kRSi-karma se parAGmukha nahIM hotA. usakI satata calane vAlI puruSArthamayI pravRttiyoM se samyaktvI sAdhakoM ko zikSA lenI cAhie aura apanI asaphalatAnoM para vijaya prApta karate hue vicikitsA se bacanA cAhie. 'karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana'2 isa siddhAnta ko jIvana meM vyavahRta karane se vicikitsA nahIM panapa sakatI. samyaktvI kI sAdhanA bhogapradhAna nahIM hotI, indriya aura viSayoM ke saMyoga se prApta hone vAle sukha parApekSI hone se 'para' kahalAte haiM. ina sukhoM kI AkAMkSA se kiye jAne vAle vrata' para-pAkhaNDa' haiM. AcArya haribhadra ne pAkhaNDa zabda kA artha vrata kiyA hai. aise prata svIkAra karane vAle 'para-pAkhaNDI' kahalAte haiM. "parapAkhaNDI' dharmavihIna hote haiM. ve indriyasukhoM ko hI mahattva dete haiM aura vahIM taka kendrita rahate haiM. samyaktvI ina se Age bar3hatA hai. vaha Atmadarzana cAhatA hai. isa prakAra donoM kA sAdhya bhinna hone ke kAraNa samyaktvI na to parapAkhaNDa rUpa vratoM ko svIkAra karatA hai aura na parapAkhaNDI kI prazaMsA yA paricaya hI karatA hai. manakI vRttiyAM caMcala hone ke kAraNa patana kI ora zIghratA se agrasara ho jAtI haiM. Urdhva kI ora unmukha karane meM AyAsa karanA par3atA hai. kintu aihika pralobhana Urdhva kI ora gati nahIM hone dete. yahA~ aise vyaktiyoM kA abhAva nahIM hai jo svArtha ke vazIbhUta hokara dUsaroM kI jhUThI prazaMsA kara apanA ullU sIdhA karate rahate haiM. ve apane ko adhika catura aura pravINa samajhate haiM tathA dUsare ko mUrkha aura bevakUpha. aise vyaktiyoM ko sahayoga dekara AtmA ko patanonmukha banAnA bhISaNa pApa hai. samAja meM Aja isa prakAra kA eka varga hI bana gayA hai. rAjanIti meM to spaSTa hI usakA bola-bAlA hai. dharma bhI isakA zikAra ho gayA hai. apanI uccatA kI pratiSThA sthApita karane ke lie bhI isakA adhikAdhika prayoga kiyA jA rahA hai. parapAkhaMDaprazaMsA aura parapAkhaMDasaMstava klIboM kA hathiyAra hai. amogha mAnakara hI ve ise sagarva dhAraNa karate haiM. parapAkhaNDa prazaMsA aura aura parapAkhaNDa saMstava mana ko adhomukha banAte haiM. samyaktva-sAdhanA-mArga ke ye zUla haiM. inakA uccheda karake hI AtmA samyaktva ke sAtha ekAkAra ho sakatI hai. deva, guru, tathA dharma ke prati jo zraddhA hai, use bhI samyaktva kahate haiM. jinhoMne rAga, dveSa, mohAdi AtmazatruoM ko jIta liyA hai, ve deva haiM. deva tattva kI kalpanA Adarza ke rUpa meM kI jAtI hai. isa tatva meM kisI prakAra kI sAmpradAyikatA yA saMkucita vRtti nahIM hai. pratyeka AtmA utkrAnti karatA huA paramAtmA banatA hai. isIlie jaina paramparA meM jisa AtmA ne apanA pUrNa vikAsa kara liyA hai usako deva mAnA hai. aise deva ke prati Atma-kalyANa ke pratyeka abhilASI kA mastaka jhuka jAyagA. guru hamAre sAmane sAdhanA kA mArga upasthita karatA hai. sAdhu sva-para-kalyANa ke sAdhaka hote haiM. ve mahAvratoM, samitiyoM tathA guptiyoM kA pAlana karate haiM. unheM dekhakara hama apanI sAdhanA kA vyAvahArika rUpa nizcita kara sakate haiM. aise sAdhu ke caraNoM meM kisakA mastaka nata nahIM hogA? tIsarA tattva dharma hai. vaha ahiMsA saMyama aura tapa rUpa hai. isa dharma ko svIkAra karane meM kisI ko koI Apatti nahIM ho sakatI. deva guru aura dharma kI Upara jo vyAkhyA kI gaI hai vaha siddhAntata: sundara aura udAra hote hue bhI usakA upayoga paMtha tathA sampradAyavAda kI puSTi meM jaba kiyA jAtA hai taba AtmaguNoM ke sthAna para mithyAtva ko hI protsAhana milatA hai. anta: 1. samayaM goyama ! mA pamAyae. -uttarAdhyayana. 2. gItA 3. pAkhaNDa vratamityAhuH. -dazavakAlikaTIkA. mAtA wanawe JainEducation Viadalibrary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya dRSTi ke sthAna para bAhya dRSTi ko hI pradhAnatA milatI hai. usa samaya AtmA ko na dekhakara usakA kalevara hI dekhA jAtA hai. samyaktva jIvana kA ciraMtana satya hai. yaha satya jaba jIvana meM saMpUrNa abhivyakti pAtA hai, taba vyavahAra aura Adarza kI khAI paTatI jAtI hai. samyaktvI ke AcAra-vicAra meM eka viziSTa prakAra kI samAnatA hotI hai. mAnava mAnava hai. usameM kamajoriyAM bhI haiM. parantu samyaktvI kA jIvana una kamajoriyoM para vijaya pAne ke lie satata saMgharSazIla rahatA hai. mAnavIya durbalatAoM ke kAraNa AdarzoM ko na nibhA pAnA alaga bAta hai aura saMkalpapUrvaka apane vyaktitva kA Adarza tathA vyavahAra meM vibhAjana karanA alaga bAta hai. samyaktvI jIvana ko isa prakAra vibhAjita nahIM karatA. isIlie vaha sAdhanA kI caramasthiti taka pahu~ca kara zAzvata siddhi prApta kara sakatA hai. Atma-sAdhanA karane vAle RSi, maharSi AcArya aura dharmaguru samyaktva kA yaha pATha cirakAla se samAja ko par3hA rahe haiM phira bhI samAja para isakA koI prabhAva parilakSita nahIM ho rahA hai. dharmaguru isa sAdhanA ke dvArA samAja ko parivartita karane kA prayatna karate rahe haiM aura udhara samAja meM zoSaNa, utpIDana, tRSNA aura vAsanAoM kA vahI daura cAlU hai. isake kAraNa kA yadi vizleSaNa kiyA jAya to pratyakSa ho jAyagA ki ina siddhAMtoM ko vyavahAra kI bhUmikA para utArane ke svalpa prayatna kiye gaye. janasAdhAraNa taka unhIM kI bhASA meM pahu~cAne kI ora dhyAna kendrita nahIM kiyA gayA. vyakti aura usake hitoM kI upekSA karake koI bhI Adarza athavA siddhAMta vyAvahArikatA kI paridhi meM apanA sthAna nahIM banA sakatA. usakI sImAoM meM praveza pAne ke lie vyAvahArikatA kA pariveza dhAraNa karanA hI hogA. yahA~ yaha ullekha bhI Avazyaka hai ki deza, kAla aura vAtAvaraNa kI ora dhyAna kendrita nahIM kiyA gayA hai. pratyeka yuga kI apanI mAnyatAeM hotI haiM. usakI upekSA kara koI bhI siddhAMta apanA kSetra nahIM banA sakatA. ataH yuga ke mArga ko asvIkAra karanA ucita nahIM kahA jA sakatA. isa Aloka meM yadi Aja samyaktva kI ArAdhanA kI jAya to nizcita hI vizva samatA kI bhUmikA prApta kara sakegA. satya ananta hai. vyakti sAnta hai. parantu jaba vyakti, sImAoM ko, kSudratAoM ko pAra karake sasIma se asIma bana jAtA hai, taba usakA satya bhI ananta ho jAtA hai. anaMta meM hI anaMta guNoM kI abhivyakti hotI hai.