Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરાસણ તીર્થના લેખો.
આબુ પર્વતની પાસે આવેલા અંબાજી નામના હિંદુઓના પ્રસિદ્ધ દેવસ્થાનથી દક્ષિણ-પૂર્વ દિશામાં એક-દેઢ માઈલને છેટે કુંભારિઆ નામનું જે હાનું સરખું એક ગામ વસે છે તે જ પ્રાચીન આરાસણ તીર્થ છે. તીર્થ એટલા માટે કે ત્યાં આગળ જેના ૫ સુન્દર અને પ્રાચીન મંદિર આવેલાં છે. મંદિરની કારીગરી અને બાંધણી ઘણી જ ઉંચા પ્રકારની છે. બધાં મંદિરે આબુનાં મંદિરે જેવાં ધળા આરસપહાણના બનેલાં છે. એ સ્થાનનું જુનું નામ “આરાસણુકર” છે તેને અર્થ “આરસની ખાણ” એ થાય છે. જેનાથે જતાં એ નામની યથાર્થતા તુરત જણાઈ આવે છે. પૂર્વે એ સ્થળે આરસની મહટી ખાણ હતી. આખા ગુજરાત પ્રાંતમાં અહીંથી જ આરસ જતો હતે. વિમલસાહ અને વસ્તુપાલ તેજપાલ આદિએ આબુ વિગેરે
૫૭૩
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થને લેખો. નં. ર૭૭ ]
( ૧૬ )
અવલોકન,
ઉપર જે અનુપમ કારીગરીવાલા આરસના મંદિરે બનાવ્યાં છે તે આરસ આ જગ્યાએથી જ લઈ જવામાં આવ્યું હતું. ધણી ખરી જિનપ્રતિભાઓ પણ અહીંના જ પાષાણની બનેલી હોય છે. તારંગા પર્વત ઉપરના મહાન મંદિરમાં જે અજિતનાથ દેવની વિશાલકાય પ્રતિમા વિરાજિત છે તે પણ અહીંના જ પાષાણની બનેલી છે એમ સોમમાય એ જોતાં સ્પષ્ટ જણાય છે. એ કાવ્યમાં એ મૂતિના નિર્માણ બાબત આશ્ચર્યકારક રીતે લખવામાં આવ્યું છે કે
જ્યારે ઈડરના સંઘપતી ગાવિંદ શેઠને તારંગા ઉપર અજિતનાથ ની નવીન પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત કરવાનો વિચાર થયે ત્યારે તે આરાસણમાં જઈને ત્યાંની પર્વતવાસીની અંબિકા દેવી (અંબામાતા) ની આરધના કરી. દેવી કેટલાક કાલ પછી સંતુષ્ટ થઈ સેઠને પ્રત્યક્ષ થઈ અને ઈપ્સિત વર માંગવા કહ્યું. સેઠે જણાવ્યું કે મહારે બીજી કઈ વસ્તુની અપેક્ષા નથી ફકત એક જિનપ્રતિમા બનાવવી છે માટે એક વિશાલ શિલા આપો. એ સાંભળી દેવીએ જણાવ્યું કે પ્રથમ હારા પિતા વચ્છરાજ સેઠે પણ હારી પાસે આવી રીતે એક શિલાની યાચના કરી હતી પરંતુ તે વખતે શિલા હાની હતી, હવે તે મહેટી થઈ છે તેથી તું સુખેથી તે લે અને પ્રતિમા બનાવ. દેવીની અનુમતિ પામી શેઠે ખાણમાંથી શિલા કઢાવી અને તેને એક રથમાં મૂકી. પછી નૈવેદ્ય આદિ ઉત્તમ પદાર્થો દ્વારા દેવીની પૂજા કરીને ત્યાંથી તે શિલા લઈ રથ તારંગા તરફ ચાલ્યું. તેને ખેંચવા માટે સેંકડો બલવાન બળદ જોડવા પડ્યા હતા તથા સંખ્યાબંધ માણસે હાથમાં કેદાળ, કુહાડા અને પાવડા વિગેરે લઈ આગળ ચાલતા હતા અને રસ્તામાં રહેલા પત્થર ફેડતા, ઝાડો કાપતા અને ખાડાઓ પૂરતા થકા રથને ચાલવા માટે માર્ગ સાફ બનાવતા હતા. આવી રીતે ધીમે ધીમે ચાલતે તે રથ કેટલાએ મહિના પછી તારગે પહોંચ્યું હતું. વિગેરે.(જુઓ સોનસૌથ વ્ય, સ ૭, ૪૨–૫૭)
૫૭૪
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીનજૈનલેખસ`ગ્રહું,
(2819)
[ આરાસણ
આઆલાજીકલ સર્વે આફ ઇડિઆ, વેસ્ટર્ન સાઈલ, ના સન્ ૧૯૦૫-૬ ના પ્રેગ્રેસ રીપોટ માં કુભારીઆના એ જૈન મારિા માટે વિસ્તારપૂર્વક લખાણ કરવામાં આવ્યું છે જેમાંથી કેટલેક ભાગ અત્ર આપવા ઉપયોગી થઇ પડશે.
r
કુભારીઆમાં જૈનોનાં સુદર મદિશ આવેલાં છે જેમની યાત્રા કરવા પ્રતિવર્ષ ઘણા જૈને જાય છે. દંતકથા એવી ચાલે છે કે વિમલસાહે ૩૬૦ જૈન માર્દિશ ખધાવ્યાં હતાં અને તેમાં અખા માતાએ ઘણી દોલત આપી હતી. પછી અખાજીએ તેને પૂછ્યુ કે કાની મદદથી તે. આ દેવાલયે અધાવ્યાં ? ત્યારે તેણે કહ્યું કે · મ્હારા ગુરૂની કૃપાથી ' માતાજીએ ત્રણવાર તેને આવી રીતે પૂછ્યુ... અને એના એજ જવાખ મન્યેા. આવી કૃતજ્ઞતાથી ગુસ્સે થઇને તેમણે તેને કહ્યું કે જો જીવવુ` હોય તેા ન્હાસી જા, તેથી તે એક દેવાલયના ભયરામાં પેઠા અને આબુ પર્વત ઉપર નિકળ્યેા. ત્યાર ખાદ માતાજીએ પાંચ દેવાલયા સિવાય સર્વ દેવાલયે ખાળી હૅાંખ્યા અને આ મળેલા પત્થરો હજી પણ સર્વત્ર રખડતા જોવામાં આવે છે.ફાસ સાહેબ કહે છે કે આ બનાવ કાઇ જવાળામુખી પર્વત ફાટવાથી બનેલા છે. પણ ગમે તેમ હોય તે પણ ત્યાં એટલા બધા બળેલા પત્થરો પડેલા છે કે જેથી ત્યાં પાંચ કરતાં વધારે માદરો હશે એમ અનુમાન થઈ શકે. ”
(C
'
કુંભારીઆમાં મુખ્ય કરીને ૬ મદિરા છે જેમાંનાં પાંચ નાનાં છે અને એક હિંદુનુ છે. જેનેાનાં ચાર મશિનો આકાર આખુ ઉપરના,તથા નાગડા અગરભદ્રેશ્વરના મદિર જેવા છે. તે સર્વના ઉત્તર તરફ મુખ છે તથા આગળ પરસાળવાળી દેવકુલિકાઓની હાર તેમની આજુબાજુ આવેલી છે. આ મંદિરા વખતો વખત સમરાવવામાં આવ્યાં છે, તેથી કરીને જુનું અને નવુ કામ ભેળસેળ થઈ ગયું છે. કેટલાક સ્તંભા, દ્વારા અને છતમાં કરેલું કોતરકામ ઘણું જ ઉત્તમ છે અને તે આબુનાં દેલવાડાના મંદિરના જેવું છે. મી. કાઉસેન્સના મતાવ્યા પ્રમાણે જ્યાં જ્યાં જીનુ કામ રાખેલ છે તે નવા કામ કરતાં જુદું પડી જાય છે,
૫૭૫
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીના લેખે. નં. ૨૭૭ ]
{ ૧૬૮)
અવલેાકન સ્તભા જોઇએ તેટલા ઉંચા નહિ હોવાને લીધે તથા છત જોઇએ તે કરતાં નીચી હાવાથી હેટા પાટડાઓની વચમાં આવેલી છત ઉપરનું ઘણું કોતરકામ એક દમ જોઈ શકાય તેમ નથી, તે બધુ એક પછી એક જોવું પડે છે અને તે પણ છતની ખરાખર તળેજ ઉભા રહીને ડોકને તસ્દી આપીનેજ જોઈ શકાય છે.
22
નેમિનાથ મદિર.
tt
જૈન દેવાલયેાના સમૂહમાં સાથી મ્હે!ટામાં મ્હાટુ અને વધારે જરૂરનું દેવાલય નેમિનાથનુ' છે. બહારના દ્વારથી રગમ'ડપ સુધી એક દાદર જાય છે. દેવગૃહમાં એક દેવકુલિકા, એક ગૃહમ’ડપ અને પરસાળ આવેલાં છે. દેવકુલિકાની બીતા જુની છે પણ તેનુ શિખર તથા ગૂઢમંડપની બહારના ભાગ હાલમાં બનાવેલાં છે. તે ઈંટથી ચણેલા હોઇ, તથા પ્લાસ્ટર ઈ, આરસ જેવાં સાફ કરવામાં આવ્યાં છે. આનું શિખર તાર’ગામાં આવેલા જૈન મંદિરના ઘાટનુ છે અને તેના તથા ઘુમ્મટના આમલસારની નીચે ચારે બાજુએ મ્હેતાં મુકેલાં છે. મ'દિરના અગે આવેલી દેવકુલિકાએના અગ્ર ભાગના છેડા ઉપર આવેલા તથા દેવગૃહની પરસાળમાં આવેલા સ્તંભા સિવાય મંડપના સ્તંભે આબુ ઉપરના દેલવાડાના વિમલસાડુવાળા મ`દિરના સ્તંભે જેવા જ છે. પરસાળના એક સ્તંભ ઉપર લેખ છે. જેમાં લખેલુ છે કે તે એક આસપાલે ઈ. સ. ૧૨૫૩ માં બધાન્યેા હતેા. અહીં જુના કામને બદલે નવું કામ એવી જ સફાઇથી કરેલાના દાખલે આપણને મળી આવે છે. 'ગમ'ડપની બીજી બાજુએ ઉપરના દરવાજામાં તથા છેડેના બે ન્હાના સ્તંભેાની વચ્ચેની કમાને ઉપર મકરના મુખે મુકેલાં છે. આ મુખેથી શરૂ કરીને એક સુંદર રણુ કાતરવામાં આવ્યુ છે જે ઉપરના પત્થરની નીચેની બાજુને અડકે છે અને જે દેલવાડાના વિમલસાહના મદિરમાંની કમાને ઉપર આવેલા તારણના જેવુંજ છે. મંડપના સ્તંભેની ખાલી કમાને તથા પરસાળના સ્તંભોની ખાલી કમાનો જે ગૂઢમ`ડપના દ્વારની ખરાખર
૧૭૬
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૬૯)
[ આરાસણ
સામે આવેલી છે તે, તથા ઉપરના પાટડાની નીચે આવેલા આગળ ઉપરથી એમ જણાય છે કે પહેલાં આવાં બીજા તારણે હતાં જે હાલમાં નાશ પામ્યાં છે. મંદિરની બંને બાજુએ મળીને આઠ દેવ કુલિકાઓ છે. પાંચમા નંબરની દેવકુલિકા છે તે બધી કરતાં હેટી છે. મંદિરની જમણી બાજુ વાળી દેવકુલિકામાં આદિનાથની અને ડાબી બાજુવાળીમાં પાર્શ્વનાથની ભવ્ય મૂતિઓ વિરાજમાન છે. મંડપના મધ્ય ભાગ ઉપર હાલના જેવું એક છાપરૂ આવેલું છે જે ઘુમ્મટના આકારનું છે અને જેને રંગ દઈ સુશિત કરવામાં આવ્યું છે. તેની આજુબાજુએ ચામચીડીયાં તથા ચકલીઓને અટકાવે એવું વાંસનું પાંજરું બાંધેલું છે. મંડપના બીજા ભાગની છત તથા ઓસરીની છત સાદી અને હાલના જેવી છે. મંડપ અને ઓસરીના વચ્ચેના ભાગમાં એટલે કે મૂળ ગર્ભાગારની જમણી બાજુએ ઉપરના ભાગેલા પાટડાને મદદગાર થવા માટે બેડોળ ત્રણ કમાને ચણ છે અને તે સાથેના સ્તંભ સુધી લંબાવેલી છે જેથી કરીને ઘણું કેતરકામ ઢંકાઈ જાય છે.”
( ર૭૭) ઉપર વર્ણવેલા એ નેમીનાથના મંદિરમાં મૂલનાયક તરીકે જે પ્રતિમા પ્રતિષિત છે તેને આસન નીચે આ નં. ર૭૭ને લેખ. કેત છે. લેખક્ત ઉલ્લેખને તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે
સં. ૧૯૭૫ ના માઘસુદી ૮ ને શનિવારના દિવસે એકેશ (ઓસવાલ) જાતિના વૃદ્ધ શાખાવાળા બુહરા (બેહરા ) રાજ્યપાલે શ્રીનેમિનાથના મંદિરમાં નેમિનાથનું બિંબ કરાવ્યું. તેની પ્રતિષ્ઠા હીરવિજયસૂરિના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રી વિજયસેનસૂરિના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયદેવસૂરિએ, પંડિત કુશલસાગરગણિ આદિ સાધુ પરિવાર સાથે કરી છે. - ધર્મ સાગરગણિવાળી તપાછપટ્ટાવકી માં જણાવેલું છે કે વાદી દેવસૂરિએ (સમય વિ. સં. ૧૧૭૪–૧૨૨૬) આરાસણમાં નેમિ
-
- -
પ૭૭
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીના લેખા નં. ૨૭૮-૯ ]
૧૭૦ )
અવલોકન
નાથની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. (તથા આરાસìન નેમિનાથપ્રતિષ્ઠા દ્વૈતા ) એથી જણાય છે કે પ્રથમ આ મંદિરમાં ઉકત આચાર્યની પ્રતિષ્ઠિત કરેલી પ્રતિમા વિરજિત હશે પરંતુ પાછળથી કાઇ કારણથી તે ખતિ કે નષ્ટ થઈ જવાના લીધે તેના સ્થળે, વહુરા રાજપાલે આ નવી પ્રતિમા અનાવી વિજયદેવસૂરિના હાથે પ્રતિષ્ઠિત કરી છે, એમ જણાય છે. ( ૨૭૮ )
એજ મ'ક્રિમાં ઉપરયુકત પ્રતિમાની દક્ષિણ ખાજુએ આ દિનાથ તીર્થંકરની પ્રતિમા સ્થાપિત છે તેની પલાંઠી નીચે આ ન. ૨૭૮ ના લેખ કોતરેલા છે. લેખની સાલ અને પ્રતિષ્ઠાતા આચાર્યનું નામ ઉપરના લેખ પ્રમાણે જ છે. પ્રતિમા કરાવનાર શ્રીમાલણાંતીના વૃદ્ધશાખાવાળા સા. રગા ( શ્રી કીલારી ) સુત લહુ....સુત પની મ્રુત સમર સુત હીરજી છે.
( ૨૭૯ )
આ લેખ મૂલ મંદિરની ડાબી બાજુએ આવેલી ભમતીમાંની છૂટ્ટી દેવકુલિકાની ભીંત ઉપર કાતરેલા છે. હકીકત આ પ્રમાણે છે:-- પ્રાગ્ગાટ વંશના છે. માહુડયે શ્રીજિનભદ્રસૂરિના સદુપદેશથી પાદપરા ( ઘણુ· કરીને વડાદરાની પાસે આવેલુ હાલનું ‘ પાદરા ’ ) નામના ગામમાં દેવસહિકા નામે એક મહાવીર સ્વામિનુ મન્દિર ખનાખ્યુ હતું. તેના બે પુત્રા થયા બ્રહ્મદેવ અને શરણુદેવ. બ્રહ્મદેવે સ ૧૨૭૫ માં અહિનાજ ( આરાસણમાં ) શ્રીનેમિનાથ મ'રિના ર'ગમડપમાં ‘ દાઢા ધર ' કરાવ્યા. તેના હાના ભાઈ છે. શરણુદેવ ( સ્રો સૂહુવદેવી ) ના વીરચંદ્ર, પાસ, આંખડ અને રાવણુ નામના પુત્રાએ પરમાનદસૂરિના સદુપદેશથી સત્ ૧૩૧૦ માં સતિશતતી ( એકસે સિત્તેર જિન શિલાપટ્ટ ) કરાવ્યું. વળી સ. ૧૩૩૮માં એજ આચાર્યના ઉપદેશથી પેાતાના સમસ્ત પરિવાર સહિત એ ભાઇઓએ વાસુપૂજ્ય તીર્થંકરની દેવકુલિકા કરાવી. સ. ૧૩૪૫ માં સમેતિશખ ૨ નામનું તીથ કરાવ્યું તથા મ્હોટી યાત્રા સાથે તેની પ્રતિષ્ઠા કરી જે અદ્યાપિ *પોસીના નામના ગામમાં શ્રીસંઘવડે પૂજાય છે.
૧૭૮
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૭૧)
[ આરાસણ
આ લેખમાં જણાવેલા બાહડને ફૉર્બસે કુમારપાલ ચલુને મંત્રી બાહડ માન્ય છે પરંતુ તે પ્રકટ ભૂલ છે. મંત્રી બાહડ તે (ઉદયનને પુત્રી જાતિએ શ્રીમાલી હતું અને આ બાહડ તે જાતિએ પ્રાગ્વાટ (પોરવાડ) છે. તેથી આ બન્ને બાહડે જુદા જુદા છે. સમય બંનેને લગભગ એક જ હોવાથી આ ભ્રમ થયેલ હોય તેમ જણાય છે.
આગળ નં. ર૯૦ વાળે લેખ પણ આ લેખ સાથે મળીને છે. એ લેખ મૂલનાયકની ડાબી બાજુએ આવેલી ભમતીમાંની વાસુપૂજ્ય દેવકુલિકામાં પ્રતિમાના પદ્માસન ઉપર કોતરેલે છે. પ્રસ્તુત લેખમાં જણાવેલી–સંવત્ ૧૩૩૮ માં બનાવેલી–વાસુપૂજ્ય દેવકુલિકા તે આજ છે.
લેઓક્ત હકીક્ત સ્પષ્ટ જ છે. આ બન્ને લેખમાં આવેલાં મનુબેનાં નામે પરસ્પર સંબંધ આ પ્રમાણે છે –
* પિરસીના ગામ, મહીકાંઠામાં આવેલા ઈડર રાજ્યમાં આવેલું છે. ત્યાં હાલમાં એક જૈન મંદિર છે. એ સ્થલ તીથ જેવું ગણાય છે. પૂર્વે ત્યાં વધારે મંદિર હોવાં જોઈએ એમ જણાય છે.
૫૭૯
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાહુડ.
ઉપરના લેખ. નં. ૨૮૦]
બ્રહાદેવ.
શરણદેવ (શ્રી સૂતવદેવી.)
આંબડ. (સ્ત્રી અભયસિરિ) રાવણું.
( સ્ત્રી હિરૂ.)
૫૮૦
વીરચંદ્ર, (સ્ત્રી સુષમિણિ). પાસડ. પૂન. (સ્ત્રી સેહગદેવી.)
(૧૭ર)
બી.
ખેતા.
. !
હા.
ઝાંઝણ.
બેડસિંહ. (સ્ત્રીઓ-યતા-૧, કામલ-૨)
દેવપાલ.
અરિસિંહ.
કુમારપાલ.
કિડુઆ. નાગઉર દેવી. ( પત્રી. )
અવલોકન,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૭૩)
આરાસણું
આ લેખમાં જણાવેલા પરમાનંદસૂરિ અને નીચેના લેખમાં જણવેલા પરમાનંદસૂરિ બને જુદા છે. આ પરમાનંદસૂરિ બૃહદ્ગચ્છીય છે અને નીચેવાલા ચંદ્રગચ્છીય છે. આ સૂરિની ગુરૂ પરંપરા આ પ્રમાણે છે –
જિનભદ્રસૂરિ. રત્નપ્રભસૂરિ હરિભ4સુરિ.
પરમાનંદસૂરિ A ..
(૨૮૦) ૦ આ નબર વાબો લેખ, એજ મંદિરના એક સ્તંભ ઉપર કેતલે છે.
સં. ૧૩૧૦ ના વર્ષે વૈશાખ વદિ ૫ ગુરૂવાર. પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિના છે. વિલ્હણ અને માતા રાપર્ણના શ્રેયાર્થે તેમના પુત્ર આસપાલ, સીપાલ અને પદ્મસીંહે પિતાના વિભવનુસાર આરાસણ નગરમાં શ્રીનેમિનાથ ચૈત્યના મંડપમાં, ચંદ્રગચ્છના આચાર્ય શ્રી પરમાનંદસૂરિના શિષ્ય શ્રી રત્નપ્રભસૂરિના સદુપદેશથી એક સ્તંભ કરાવ્યું.
દાક્ષિણ્યચિન્હ નામના આચાર્યની (શક સંવત ૭૦૦ માં) રચેલી કુંવમા નામની પ્રાકૃત કથાને સંસ્કૃતમાં સંક્ષેપ કરનાર આજ રત્નપ્રભસૂરિ છે એમ તે ગ્રંથના દરેક પ્રસ્તાવને અને “હ્યાचार्य श्रीपरमानन्दसूरि शिष्यश्रीरत्नप्रभसूरिविरचिते कुवलयमालाकथा संक्षेपे" આવી રીતે કરેલા ઉલ્લેખથી નિશ્ચિત રૂપે જણાય છે.
આ લેખ એક ભીંત ઉપર કતરેલે છે.
સંવત ૧૩૪૪ ના આષાઢ સુદી પૂર્ણિમાના દિવસે શ્રી નેમિનાથ દેવના ચૈત્યમાં ત્રણ કલ્યાણક (દીક્ષા, કેવલ અને મોક્ષ) દિવસે
૫૮૧
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે.નં. ૨૮૨ થી ૨૮૮ ] (૧૭૪).
-
અવલોકન
પૂજા માટે, . સિધરના પુત્ર છે. ગાંગદેવે વિસલપ્રિય ૧૨૦ દ્રમ (તે વખતે ચાલતા વિસલપુરીયા ચાંદિના શિકાઓ) નેમિનાથ દેવના ભંડારમાં ન્હાખ્યા છે. તેના વ્યાજમાંથી પ્રતિમાસ્ત્ર ૩ ક્રમ પૂજા માટે ચઢાવાય છે.
(૨૮૨). આ લેખ એક થાંભલા ઉપર કેતરે છે. સં. ૧૫૨૬ ના આષાડ વદિ ૯ મીને સોમવારના દિવસે પાટણ નિવાસી ગુજરજ્ઞાતીય મહં. પૂજાના પુત્ર સીધરે અહિંની યાત્રા કરી હશે તેથી તેના સ્મરણ માટે આ લેખ કેતા હોય એમ જણાય છે.
- આ લેખ પણ એક ભીંત ઉપર કેતરે છે. એક ગાંગદેવ નામના કેઈ શ્રાવકે પિતાના પરિવાર સહિત નેમિનાથનાં બિંબે કરાવ્યાં જેમની પ્રતિષ્ઠા નવાંગવૃત્તિકારક શ્રી અભયદેવસૂરિની શિષ્યસંતતિમાં થએલા આચાર્ય શ્રી ચંદ્રસૂરિએ કરી છે.
(૨૮૪) આ લેખ, ગઢમંડપમાં આવેલા એક શિલાપટ્ટ ઉપર કતલે છે. જેમાં મુનિસુવ્રતતીર્થકરની પ્રતિમા તથા તેમણે કરેલે અશ્વને બંધ અને સમલિકાવિહારતીર્થ વિગેરેના આકારો કોતરેલા છે. લેખને અર્થ આ પ્રમાણે છે – - સં. ૧૩૩૮ ના જ્યેષ્ઠ સુદિ ૧૪ શુક્રવાર. શ્રી નેમિનાથ ચિત્યમાં , સંવિજ્ઞવિહારી શ્રી ચકેશ્વરસૂરિના સંતાનીય શ્રી જયસિંહસૂરિ શિષ્ય શ્રીસેમપ્રભસૂરિશિષ્ય શ્રીવાદ્ધમાનસૂરિએ પ્રતિષ્ઠિત કરેલું, આરાસણ આકર નિવાસી પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિના છે. ગેનાના વંશમાં થએલા છે. આસપાલે પોતાના કુટુંબ સાથે અશ્વાવબેધ અને સમલિકા વિહાર તીર્થોદ્ધાર સહિત શ્રીમુનિસુવ્રતબિંબ કરાવ્યું.
(૨૮૫-૮૮) આ ત્રુટિત લેખે જુદી જુદી જાતના બનેલા શિલાપટ્ટો તથા પ્રતિ માઓ ઉપર કતરેલા છે. સાલ અને તિથિ સિવાય વધારે જાણવાનું એમાં કશું નથી.
૫૮૨
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ.
(૧૭૫)
[ આરાસણ
-
# ૧
| ( ર૮૯) આ લેખ એક પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા ઉપર કતરેલો છે. સં. ૧૨૦૬ ના જયેષ્ઠ સુદિ ૯ મંગળવારના દિવસે છે. સહજિગના પુત્ર ઉદ્ધા નામના પરમ શ્રાવકે પોતાની સ્ત્રીસલક્ષણના શ્રેય માટે, પોતાના ભાઈ ભાણેજ અને બહેન આદિક પરિવાર સહિત, શ્રી પાર્શ્વનાથનું બિંબ કરાવ્યું જેની પ્રતિષ્ઠા શ્રી અજિતદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રી વિજયસિંહસૂ રિએ કરી.
આ અજિતદેવસૂરિ તે સુપ્રસિદ્ધ આચાર્ય શ્રીમુનિચંદ્રસૂરિના શિષ્ય અને પ્રવરવાદી શ્રીદેવસૂરિના ગુરૂભ્રાતા હતા. મુનિસુન્દરસૂરિની અર્વાવતીમાં લખ્યા પ્રમાણે તેઓ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવની કર મી પાટે થએલા છે. ૪૩ મી પાટે વિજયસિંહસૂરિ થયા જેમણે આ લેખક્ત પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. હિંદૂકવર, કુમારપારિવો* સુમતિનાચરિત્ર આદિ અનેક ગ્રંથના કર્તા અને “શતાથ ની બુદ્ધિપ્રભાવ જણાવનારી પદવીના ધારક સેમપ્રભાચાર્ય આજ વિજયસિંહ સૂરિના પટ્ટધર હતા. વિશેષ માટે જુઓ ઉક્ત મુવી ૭૨–૭૭ તથા “સૈનહિતૈષી પત્રમાં (ભાગ ૧૨ અંક ૯-૧૦, તથા ભાગ ૧૩) અંક ૩-૪) સેમપ્રભાચાર્ય અને સૂકિતમુકતાવલી વિષયે પ્રકટ થએલા મહારા બે લેખે.
આ લેખ સંબંધી હકીકત ઉપર ૨૭૯ નબરના લેખાવેલેનમાં આવી ગઈ છે.
(૨૯૧ ) આજ મંદિરની એક દેવકુલિકા ઉપર આ લેખ કરે છે. સં, ૧૩૩૫ ના માઘ સુદિ ૧૩. ચંદ્રાવતી નિવાસી સાંગા નામના શ્રાવકે પિતાના કલ્યાણ માટે શાંતિનાથ લિંબ કરાવ્યું જેની પ્રતિષ્ઠા વિદ્ધ માનસૂરિએ કરી છે.
* આ ગ્રંથ, ગાયકવાડસ્ ઓરીએન્ટલ સીરીઝમાં મહારા તર્કથી સંશોધિત થઈ મુદ્રિત થાય છે. એમાં હેમચંદ્રાચાર્યે કુમારપાલ રાજાને જૈન ધર્મ સંબંધી કરેલા બોધનું વર્ણન છે.
૫૮૩
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીના લેા. ન. ૨૨
( ૧૭૬ )
( ૨૯૨ )
આ લેખ પણ એજ દેવકુલિકામાં કાતરેલા છે. સ. ૧૩૩૭ જ્યેષ્ટ સુદિ ૧૪ શુક્રવાર. ખાંખણુ નામના શ્રાવકે પેાતાના શ્રેય માટે શાંતિનાથ પ્રતિમા કરાવી. તેની પ્રતિષ્ઠા પણ વ માનસૂરિએ કરી છે. તે બ્રહદ્રુગરછીય શ્રીચક્રેશ્વરસૂરિના શિષ્ય સતતિમાં થએલા સેક્રમપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા.
મહાવીર તીર્થંકરનુ મદિર
“ નેમિનાથના દેવાલયથી પૂર્વમાં મહાવીરનુ દેવાલય છે. બહારની બે સીડીએથી એક આચ્છાદિત દરવાજામાં અવાય છે જે હાલમાં અનાવેલા છે. અંદર, તેની અને ખાજુએ ત્રણ મ્હાટા ગેાખલા છે, પણ અગ્ર ભાગમાં તે દૈવ કુલિકાઓ છે.
અવલાકન,
tr
રંગમ`ડપના વચલા ભાગમાં ઉંચે કાતરેલા એક ઘુમ્મટ છે જે ભાંગેલા છે તથા ર‘ગેલા તેમજ ધાળેલા છે. આ ઘુમ્મટના આધાર અષ્ટકણાકૃતિમાં આવેલા આઠ તુલા ઉપર છે જેમાંના એ દેવકુલિકાની પરસાલના છે અને તે આજીના વિમલસાડના દેવલયના સ્તંભા જેવા છે. ખાકીના સાદા છે. પહેલાં આ સ્તંભેાની દરેક જોડને મકરના મેાંઢાથી નિકળેલા તારણાથી શત્રુગારવામાં આવી હતી પણ હાલ એક સિવાય બધાં તરણા જતાં રહ્યાં છે. રંગમ‘ડપના બીજા ભાગાની છતના જુદા જુદા વિભાગે) પાડયા છે જેના ઉપર આયુના વિમલસાહના દેહરામાં છે તેમ જૈનચરિત્રોનાં જુદાં જુદાં દૃશ્યઃ કાઢવામાં આવ્યાં છે.
દેવકુલિકાની ભીંતા હાલમાં બધાવેલી છે, પણુ શિખર જુના પત્થરના કટકાનું બનેલુ છે. ગૃઢમડપ જુનો છે અને તેને, પહેલાં, એ મામ્બુએ મરણાં તથા દાદરા હતા. હાલમાં તે ખારણાં પૂરી નાંખેલાં છે અને તેમને ઠેકાણે માત્ર બે જાળીઆં રાખેલાં છે જેથી અંદર અજવાળુ' આવી શકે છે. ગૃઢમાંડપની ખારશાખમાં ઘણુંજ કેતરકામ છે પણ દેવકુલિકાઓની ખારશાખાને નથી. અંદર મહાવીરદેવની એક ભવ્ય મૂર્તિ છે જેના ઉપરના લેખમાં ઈ. સ. ૧૬૧૮ ની મિતિ
પ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ
(૧૭૭)
[ આરાસણ
આપેલી છે, પણ જે બેઠક ઉપર તે પ્રતિમા બેસાડેલી છે તે બેઠક જુની છે અને તેના ઉપરના લેખમાં ઈ. સ. ૧૬૧ ની મિતિ આપેલી છે.
“ ડાબી અગર પશ્ચિમ બાજુએ બે જુના સ્તની સાથે બે નવા સ્થભે છે જે ઉપરના ભાગેલા ચારસાના આધાર રૂપ છે. દક્ષિણ ખૂણાની પૂર્વ બાજુમાં આવેલી ત્રીજી તથા ચેથી દેવકુલિકાની બારસાખ બીજી દેવકુલિકાઓ કરતાં વધારે કોતરેલી છે. ત્રીજી દેવકુલિકાની આગળ, ઉપરના ચેરસાની નીચેની બાજુને અડકનારી એક કમાનના આધાર રૂપ સ્તંભ ઉપર બે બાજુએ કીચક ” બ્રેકેસ જોવામાં આવે છે. આ બાબત જાણવા જેવી છે, કારણ કે બીજે કઈ ઠેકાણે અગ્રભાગમાં અગર દેવકુલિકામાં આ પ્રમાણે નથી.”s
આ દેવાલયમાં મૂલનાયક તરીકે જે મહાવીર દેવની મૂર્તિ પ્રતિછિત છે તેની પલાંઠી ઉપર નં. ર૩ ને લેખ કોતરેલો છે. મિતિ ૧૬૭૫ ના માઘ શુદિ ૪ શનિવાર. એકેશ વશના અને વૃદ્ધશાખાના સા. નાનિઆ નામના શ્રાવકે, આરાસણ નગરમાં શ્રી મહાવીરનું બિંબ કરાવ્યું જેની પ્રતિષ્ઠા વિત્યદેવસૂરિએ કરી છે. આટલી હકીકત છે.
ર૪ ને લેખ પણ એજ સ્થળે-મૂર્તિની બેઠક નીચે કોતરેલે છે. લેખ ખડિત છે. ફક્ત–સં. ૧૧૧૮ ના ફાળુ) શુકલ ૯ સોમવારના દિવસે આરાસણ નામના સ્થાનમાં તીર્થપતિની પ્રતિમાં કરાવી; આટલી હકીકત વિદ્યમાન છે. અરાસણના લેખમાં આ સૈથી જુને લેખ છે. આ લેખથી જણાય છે કે નેમિનાથ ચ ની માફક આ ચેની મૂલપ્રતિમા પણ ખંડિત કે નષ્ટ થઈ ગઈ હશે તેથી તેના પર આ વિદ્યમાન પ્રતિમા વિરાજિત કરવામાં આવી હોય તેમ જણાય છે.
પાર્શ્વનાથ મંદિર.
(૨૫-૩૦૧) ૨૫થી ૩૦૧ નબર સુધીના તેઓ પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં રાહ લા છે. જેમને પહેલે લેખ મુલાયક ઉપર કરે છે. શિતિ છે
અએિલેક, પિસ પિ સન ૧૯૫-૦૬,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. નં. ૨૫ થી ૩૦૧] (૧૭૮)
અવલક
ખલાની રે
સદેવના છે મિતિ
પર પ્રમાણે જ ૧૬૭૫ ની છે અને પ્રતિષ્ઠાતા આચાર્ય પણ તેજ વિજયદેવસૂરિ છે.
મૂલ ગર્ભાગારની બહાર જે હાનો રંગમંડપ છે, તેના દરવાજાની જમણી બાજુ ઉપર આવેલા ગેખલાની વેદી ઉપર ર૬ નંબરને લેખ કરે છે. મિતિ સં. ૧૨૧૬ ની વૈશાખ સુદિ ૨. છે. પાસદેવના પુત્ર વીર અને પુનાએ પોતાના ભાઈ જેહડના શ્રેયાર્થ, પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા કરાવી જેની પ્રતિષ્ઠા નેમિચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય દેવાચાર્ય % કરી.
બાકીના લેખે એજ મંદિરમાંની જુદી જુદી પ્રતિમાની બેઠકો ઉપર કતરેલા છે. છેલ્લા ત્રણની મિતિ સં. ૧૨૫૯ ના આષાઢ સુદિ ૨ શનિવારની છે. એ લેખમાં પ્રતિષ્ઠાતા તરીકે આચાર્ય ધર્મષનું નામ આપેલું છે.
એ મંદિરનું વર્ણન ઉકત રીપોર્ટમાં આ પ્રમાણે આપ્યું છે – પહેલાં, પાર્શ્વનાથના દેવાલયને ત્રણ દ્વારા હતાં તેમાંનાં બે બંધ કર્યો છે તેથી પશ્ચિમ તરફના દ્વારમાં થઈને અંદર જઈ શકાય છે. દરેક બાજુએ મધ્યની દેવકુલિકા બીજી કરતાં વધારે કોતરકામ વાળી છે.
* આ દેવાચાર્ય તે કદાચ સુપ્રસિદ્ધ તાર્કિક વાદી દેવસૂરિ હશે. કારણ કે પટ્ટાવલી પ્રમાણે તેમનો સ્વર્ગવાસ સં. ૧૨૨૬ માં થએલે છે. જો કે તેઓ સ્વરચિત થાવારત્નાવર નામના મહાન ગ્રંથમાં પિતાને મુનિચંકરિના શિષ્ય તરીકે પ્રકટ જણાવે છે તેમજ પટ્ટાવલી વિગેરે બીજા ગ્રંથમાં પણ મુનિચંદ્રસૂરિશિષ્ય તરીકે જ તેમને ઉલ્લિખિત કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ કદાચ એમ હોય કે તેમના દીક્ષા ગુરૂ તે નેમિચંદ્રસૂરિ હોય (કે જેમણે પિ તાને ગુરૂભ્રાતા વિનયચંદ્ર ઉપાધ્યાયના શિષ્ય મુનિચંદ્રને પોતાના પટ્ટધર બના
વ્યા હતા, પરંતુ પાછળથી મુનિચંદ્રસૂરિની ગાદીએ આવેલા હોવાથી તેમના જ શિષ્ય તરીકે ઉલ્લેખવામાં આવ્યા હોય, કે જેમ બીજા ઘણા આચાર્યોના વિ. પયમાં બનેલું છે. એ કેવલ એક નામના સામને લઇને અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે, નિર્ણય રૂપ કશું નથી. સમાન નામવાળા અને આચાર્યો એકજ સમયમાં વિદ્યમાન હોવા ઉદાહરણ પણ જૈન સાહિત્યમાંથી ઘણા મળી આવે છે.
૫૮૬
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૭૯).
'આરાસણ
તેના મંડપના સ્તન તથા ઘુમ્મટની ગોઠવણ મહાવીર અને શાંતિનાથના દેવાલયના જેવી છે, પણ શાંતિનાથ દેવાલયની માફક માત્ર ચાર તરણો છે જેમાંનું દેવકુલિકાની પરસાલની સામે આવેલાં દાદર ઉપરનું એકજ હાલમાં રહેલું છે. નેમિનાથ ચૈત્યની માફક ઘુમ્મટની આજુબાજુએ વાંસના સળીઓ ઉભા કર્યા છે. દેવકુલિકાને બાહ્ય ભાગ તથા ગૂઢમંડપને એક ભાગ અર્વાચીન છે. દાદર સાથે આવેલા બે સ્તની વચ્ચેની એક જુની બારસાખ ગૂઢમંડપની પશ્ચિમની ભીંતમાં ચણવામાં આવી છે, પણ આ દ્વાર બંધ કરવામાં આવ્યું નથી. ભીતની બીજી બાજુએ આવીજ બારસાખ ગોઠવવા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા હોય તેમ લાગે છે, કારણ કે તે ભીંત આગળ બે સ્તર ઉભા કરવામાં આવ્યા છે. મૂલદેવગૃહની બારસાખ ઉપર સારૂં કોતરકામ કરવામાં આવ્યું છે. પણ તેના ઉપર પાછળથી ગુજરાતી રીતિ પ્રમાણે રંગ લગાડવામાં આવ્યું છે”
શાંતિનાથ ચિત્ય.
( ૩૦૨-૩૦૬ ) આ નંબરવાળા લેખે શાંતિનાથ ચિત્યમાં આવેલા છે. ચૈત્યમાં રહેલી જુદી જુદી પ્રતિમાઓની નીચે એલેખે કેતરેલા છે. જ લેખની મિતિ સં. ૧૧૩૮ છે અને એકની સં. ૧૧૪૬ છે. અમુક શ્રાવકે અમુક જિનની પ્રતિમા કરાવી માત્ર આટલેજ ઉલ્લેખ એ લેખમાં થએલો છે.
એ દેવાલય ઉપર્યુક્ત મહાવીર જિનના દેવાલય જેવું જ છે. માત્ર ફેરફાર એટલે જ છે કે ઉપરની કમાનની બંને બાજુએ, મહાવીર દેવાલયની માફક, ત્રણ ગોખલા નહિં પણ ચાર છે. આ દરેક ગોખલામાં લેખે આવેલા છે જેમાંના સર્વની મિતિ ઈ. સ. ૧૦૮૧ છે માત્ર એકની જ આઠ વર્ષ પછીની છે. વળી મંડપમાંના આઠ સ્ત જે અષ્ટકોણાકૃતિમાં હેઈ ઘુમ્મટને ટેકે આપે છે તેના ઉપર ચાર તારણો છે, પણ મહાવીર દેવાલયમાં આઠ છે. આ બધાં તારણે જતાં રહ્યાં છે, ત પશ્ચિમ બાજુ તરફનું અવશેષ રહ્યું છે. ”
૫૮૭
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. નં. ૩૦૨-૩૦૬ ] ( ૧૮૦)
અવલોકન,
સભવનાથ મંદિર, “નેમિનાથના દેવાલયની પશ્ચિમ બાજુએ સંભવનાથ દેવાલય આવેલું છે જેમાં ભમતી કે દેવકુલિકાઓ નથી. એક અર્વાચીન કમાન કરેલી છે જેમાંથી રંગમંડપમાં જવાય છે. ગૂઢમંડપને ત્રણ દવાર હતાં તેમાંના બાજુના દૂવારો ને પણ કમાનો હતી, પરંતુ હાલના આ બંને દુવાર બંધ કર્યા છે. મુખ્ય દ્વાર સારા કોતરકામ વાળું છે. દેવગૃહમાં એક અર્વાચીન પ્રતિમા છે જે એક પ્રાચીન વેદી ઉપર જ બેસાડેલી છે. આ પ્રતિમાનું લાંછન અશ્વ જેવું કર્યું છે તેથી તે સંભવનાથ હોવા સંભવે છે. દેવગૃહની ભી તે ઉપર પ્લાસ્ટર કરેલું છે. મધ્યનું શિખર જુનું છે પણ તે પુનઃ બંધાવેલું હોય તેમ જણાય છે. તેની આગળના કેટલાંક લ્હાના ન્હાના શિખરે અર્વાચીન છે.”
આરાસણને ઇતિહાસ. આરાસણને નાશ કયારે થયે અને તેનું આધુનિક નામ ક્યારે અને કયા કારણે પડયું તે હજુ સુધી અંધારામાં છે. હાલમાં રહેલાં જૈનમંદિર કયારે બધાણાં તથા કોણે બંધાવ્યાં તે પણ જાણી શકાયું નથી. શ્રીયુત ડી. આર. ભાંડારકર એમ. એ. ઉકત રીપિટમાં (ગ્રેસ રીપોર્ટ ઑફ ધી આકિઓલોજીકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા વેસ્ટર્ન સર્કલ, ઈ. સ. ૧૯૦૫-૦૬) એ સંબંધી કેટલે ઉહાપોહ કર્યો છે, તે ઉપગી દેવાથી અત્ર આપું છું—
“ કુંભારીઆના દેવાલયોથી માલુમ પડશે કે તે બધા એક જ સૈકામાં થએલાં છે. જૈન દેવાલયમાંનાં ચાર દેવાલયો જે નેમિનાથ, મહાવીર શાંતિનાથ અને અને પાર્શ્વનાથનાં છે તેમને, બેશક, સમરાવવામાં આવ્યાં છે. તથા કોઈક કઈક વખતે વધારો કરવામાં તથા પુનરૂદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે. પણ મૂળ કારીગરીની મિતિ, સ્તંભ તથા કમાને જે એકજ શૈલીની છે અને જે વિમળશાહના દેલવાડાના દહેરાના જેવો છે તેના ઉપરથી, સૂચિત થાય છે. વળી એમ પણ કહેવાય છે કે આ દેવાલો પણ વિમળશાહે બંધાવ્યાં હતાં. આબુ ઉપર બંધાવેલા વિમળશાહના ઋષભનાથને દેવાલયમાં આવેલા એક લેખ ઉપરથી વિમળશાહની મિતિ ઈ. સ. ૧૦૩૨ જણાય છે. કારીગરી
૫૮૮
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીનજૈનલેખસંગ્રહ,
( ૧૮૧)
મૈં આરાસણ
C
શ્વેતાં કુંભારીઆનાં જૈન દેવાલયાની મિતિ અગીઆરમી સદીના મધ્ય ભાગમાં હોય એમ સ્પષ્ટ રીતે નક્કી થાય છે. વળી, શાંતિનાથના દેવાલયની હ્યુકીકતમાં કહ્યા પ્રમાણે અંદરની બાજુમાં કમાનની બંને બાજુએ લેખા કાતરેલા છે જેમાં ઈ. સ. ૧૮૧ ની મિતિ છે. માત્ર એકમાં જ આ વ પછીની એટલે કે ઈ. સ. ૧૦૮૯ ની છે. આ મિતિ ગેાખલામાં પ્રતિમાગેાની પ્રતિષ્ઠાની છે, અને મુખ્ય દેવકુલિકા તથા તેના મંડપની - હાય. આ દેવમંદિર તથા મ`ડપ કેટલાંક વર્ષ પહેલાં બાંધવામાં આવ્ય હશે, વળી, મહાવીરના દેવાલયમાં જુની બેઠક ઉપર મુકેલી નવી મહાવીરની પ્રતિમા છે. આ બેઠક ઉપર એક લેખ છે જેની મિતિ ઇ. સ. ૧૦૬૧ છે. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે મૂળ જુની પ્રતિમા તે વર્ષમાં મૂકી હશે. અને દેવાલય પૂર્ણ થયા પછી પ્રતિમાનું પ્રતિષ્ઠાન થાય છે તેથી એમ કહી શકાય કે આ જૈન દેવાલય ઈ. સ. ૧૦૬૧ પહેલાં થેાડા જ વખતે પૂર્ણ થયું હશે. વળી આજ ન્યાયે કુભારીઆનાં દેવાલયે અગીઆરમી સદીના મધ્યમાં બાંધવામાં આવ્યાં હશે એમ નિર્ણય ઉપર આપણે આવી શકીએ. તથા કુંભારીઆના કુ ભેશ્વર મહાદેવના વૈદિક દેવાલય વિષે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તેનું દેવકુલિકાનું દ્વાર તથા ભીંતમાં જડેલા સ્તંભે મેઢેરાના સૂર્યના દેવાલયના દ્રાર તથા રતભા જેવા છે. આની મિતિ ડાકટર બગેસ તથા મી. કાઉન્સેન્શે તેની શૈલી ઉપરથી ભોમદેવ પહેલા (ઈ. સ. ૧૦૨૨-૧૦૬૩ ) ના રાજયમાં અગર અગીઆરમી સદીમાં છે એમ નક્કી કરી છે. વળી આ ોધકાએ એમ પણ દર્શાવેલું છે કે કારીગરી ઉપરથી મેાઢેરાનુ દેવાલય તથા વિમળશાહનું દેલવાડાનું દેવાલય લગભગ એક જ મિતિનાં છે. ટુ'કામાં એટલુજ કુ કુંભારીઆમાં હાલ જે દેવાલયા મેાજીદ છે તે અગીઆરમી સદીના મધ્ય ભાગમાં બંધાવેલા હોય એમ જણાય છે.
ઉપર કહ્યા પ્રમાણે દંતકથા એમ ચાલે છે કે ભારીઆમાં વિમળશાહે ૩૬૦ જૈન દેવાલયેા બંધાવ્યાં હતાં જેમાંના પાંચ શિવાયનાં સવે બળી ગયાં. હાલ જે દેવાલયે રહ્યાં છે તેની આજુ બાજુ ઘણાજ બળેલા પથ્થ દ્રષ્ટિએ પડે છે. રાસ ધારે છે કે કાઇ જવાળામુખી ફાટવાથી આ પ્રમાણે થયું હશે. આ જૈન દેવાલયેાની પાછળની જમીન ઉપર તપાસ કરતાં ત્યાં ઘણાં જુનાં મકાનાના ઈંટના પાયા તથા તેની આજુ બાજુ બળેલા પથ્થર તથા આ સર્વ ખંડેરની આજુબાજુ લગભગ એક માઈલ લાંખે એક પથ્થરને
૧૮૯
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપરના લેખે.ન. ૩૦૬ ]
( ૧૮૨).
અવલોકન
કિલ્લે, જેના પથ્થરે હાલ બળેલા છે, તે દષ્ટિગોચર થાય છે. પણ જાણવા જેવું એ છે કે આ કિલ્લાથી થોડા ફૂટ છે. એક પણ બળેલ પથ્થર જોવામાં આવતો નથી. જે બસના ધારવા પ્રમાણે હોય તો એમ પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે કે આ કિલ્લાની બહાર કેમ બળેલા પથ્થરો નહિ હોય ? ખરી રીતે, સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિએ જોતાં એમ માલુમ પડે છે કે આ જિન દેવાલયની આસપાસ ની સર્વ જમીન તથા ભારીઆ અને અંબાજી વચ્ચેની લગભગ એકમેલની જમીન કૃત્રિમ છે, તથા તેના ઉપર જુના તથા મેટા પથ્થર અને ઈટેના કટકા પડેલા છે. અંબાજી અગર કુંભારીઆ-ગમે ત્યાં આ ઈટ જોવામાં આવે છે અને બળેલા પથ્થરે દેખાય છે. આ ઉપરથી એમ રપનુમાન જાય છે કે, પહેલાં અંબાજીથી કુંભારીઆ સુધીનું એક શહેર વસેલું હશે. અને તેથી જ આ શહેરનાં ખંડેરોથી દૂર આવી છે તથા બળેલા પથ્થરે જોવામાં આવતા નથી. હવે એક પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે. આ જુના શહેરનું નામ શું હશે ? જૈન દે વાલના લેખોમાં તેનું નામ “આરાસણ” અગર આરાસનાકર ' આપેલું છે. બાહ્યદષ્ટિથી જ માત્ર એમ સ્પષ્ટ છે કે “ આરાસન' એ શબ્દ “આરાસ” જે ને ગુજરાતીમાં “ પથ્થર' કહે છે, તે હશે. જે આરાસુર પહાડોમાં અંબાજી તથા કુંભારીઆ ગુપ્ત થયાં છે તે પથ્થરનો પહાડ છે તેથી આ શહેર આરાસન કહેવાતું, એમાં કોઈ શક નથી. કારણ કે તેની આજુબાજુએ પથ્થરીઆ પહાડે હતા અગર તેનાં સર્વ ઘરે પથ્થરનાં બનાવેલાં હતાં જેથી બીજા શહેરેથી તેનું વ્યકિતત્વ ભિન્ન હતું. બીજું નામ “આરાસનાકર” જેનો અર્થ પથ્થરની ખાણ થાય છે તે ઉપરથી પણ એજ નિર્ણય આવી શકે. ખરી રીતે એમ છે કે પહેલાં જે ઇમારત હતી તથા હાલ જે ઇમારત છે તે પથ્થરની છે. વળી સ્વાભાવિક રીતે એમ પણ પ્રશ્ન ઉત્પન્ન થાય છે કે આ જુના શહેરનું નામ આરાસણ ભુલાઈ જવાયું હશે અને તેને બદલે કુંભારીઆ મુકયું હશે. આના જવાબમાં ફોર્બસ કહે છે કે ચિતડના રાણું કુંભાએ આ બંધાવ્યું માટે તેને કુંભારીઆ કહે છે. પણ આ માની શકાય નહીં; કુંભારીઆનાં પુરાણાં મકાનો ઉપરથી એમ વ્યક્ત થાય છે કે આ શહેર રાણા કુંભાની પહેલાં ઘણાં વર્ષનું જુનું છે. એમ પણ કારણ આપી શકાય કે આ પુરાણું શહેર વિમલશાહ અને રાણા કુંભાના વખતની વચ્ચે નાશ થયું હશે અને તેને કુંભાએ પુનરૂદ્ધાર કર્યો હશે. આ સબબ પણ સબળ નથી. કારણ કે મહાવીરના દેવાલયમાંની દેવકુલિકાની બેઠક ઉપર કોતરેલા લેખમાં ઈ. સ. ૧૬૧૮ ની મિતિ છે અને તેમાં આરાસન શહેર વિષે ઉલ્લેખ છે. રાણો કુંભ ઈ. સ. ૧૪૩૮ થી
૫૯૮
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાચીન જેનલે ખસંગ્રહ.
(૧૮૩)
અરેસણું
૧૪૫૮ સુધીમાં થશે અને આ લેખની મિતિ ઈ. સ. ૧૬૧૮ ની એટલે કે કુંભા પછી બરાબર ૧૫૦ વર્ષની છે તેથી એમ તે નક્કી થઈ શકે છે કે કુંભારીઆને ગમે તે અર્થ થતા હોય પણ તેનું નામ રાણા કુંભાના નામ ઉપરથી પડેલું નથી જ અને તેથી જુના શહેરનો વિનાશ ઇ. સ. ૧૬૧૪ પછી થએલે હોવો જોઇએ.
આ જુના શહેરનું નામ આરાસુર હશે એમ લાગે છે અને હાલ અંબાજી તે નામથી ઓળખાય છે. આરાસુર એ આરાસપુરનો અપભ્રંશ હશે. આરાસપુર એજ આરાસણપુર: આ ટેકરીઓ પણ આરાસુરના નામથી - ઓળખાય છે. અને કદાચ આરાસુર ( આરાસપુર ) નગરી તરફ આવેલી હોવાને લીધે તેમનું એવું નામ પડયું હશે. ફાર્બસ ઈ. સ. ૧૨૦૦ ની મિતિ વાળા એક પાળીઆલેખ વિષે કહે છે. જેમાં પરમાર રાજા ધારાવર્ષે આરાસણુપુરમાં એક કુવો ખોદાવ્યા વિષે ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે તેરમી સદીના આરંભમાં ચંદ્રાવતીના પરમારોના તાબામાં આરાસણાપુર હતું. આ લેખ વિષે મેં ઘણી શોધ કરી પણ તે મળી આવ્યો નહિ. તો પણ ઈ. સ. ૧૨૭૪ ની મિતિવાળો એક બીજો પાળીઆ-લેખ મળી આવ્યો છે. જેમાં મહિપાલ નામે કઈક આરાસણનો રાજા હતો એમ કહેલું છે. કુંભારીઆના લેખોમાં બીજા કોઈ રાજાના નામે આવ્યા નથી, પણ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ઈ. સ. ૧૬૧૮ સુધી કદાચ આ નગરની જાહેરજલાલી રહી હશે. આ વખત પછી તેને નાશ થયો હશે. મારા મત પ્રમાણે આ છે દેવાલયે સિવાય આખું નગર બળી ગયું હશે કારણે ત્યાં બળેલા પથ્થરો દેખ્યામાં આવે છે. દુશ્મન રાજાઓએ ગામ બાળી મૂકયાની હકીકત ઘણે ઠેકાણે જોવામાં આવે છે અને અહિં પણ તે પ્રમાણે થયું હોય. ઉપરોક્ત દંત કથા પ્રમાણે તો એમ છે કે અંબા માતાએ વિમળશાહની કતધતાથી ગુસ્સે થઇને પાંચ દેવળો સિવાય વિમળશાહનાં બંધાવેલાં ૩૬૦ દેવાલયો બાળી મૂકયાં. આ ઉપરથી પણ આ નગરને બાળી મૂકવામાં આવ્યું હતું એ મતને પુષ્ટિ મળે છે. એમ પણ બની શકે કે મુસલમાનોએ આ કુંભારોઆનાં બીજા દેવાલયોનો નાશ કર્યો છે. તથા જ્યાં જ્યાં મુસલમાનોએ આવી રીતે નાશ કર્યો છે ત્યાં ત્યાં આવી અનેક દંતકથાઓને ઉદ્ભવ થયો છે. આ વિષય ઉપર મેં ઘણી બારીક તપાસ કરી પણ ત્યાં મને કોઈએ એમ ન કહયું કે આ મુસલ
૫૯૧
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થના લેખે. નં. ૩૦૬ ]
( ૧૮૪)
અવલોકન
માનોનું કૃત્ય છે. વળી, જે મુસલમાનોની આ નગરનો નાશ કરવાની ઇચ્છા હોય તો પાંચ દેવાલયે મૂકીને નગર બાળી મુકે એ અસંભવિત છે. ગર
કુંભારીઆમાં એવી દંત કથા ચાલે છે કે અંબામાતાએ વિમળશાહને પુષ્કળ દ્રવ્ય આપ્યું, વળી દેલવાડામાં વિમળશાહના દહેરામાંના જે લેખમાં તેની મિતિ ઈ. સ. ૧૦૩૨ આપી છે તેજ લેખમાં એમ કહેવું છે કે તેણે આ દહેરૂ અંબામાતાની આજ્ઞાનુસાર બંધાવ્યું. આ ઉપરથી એમ લાગે છે કે અંબામાતા તેની કુળદેવી 'હશે, પણ જે અંબામાતાએ દેલવાડામાં રૂષભનાથનું દેવાલય બાંધવાને તેને આજ્ઞા કરી તે જ અંબામાતાનું મંદિર આ દેવાલયમાં છે અને બીજા અંબામાતા કરતાં પહેલા અંબામાતા જુના છે. આરાસણુપુરમાં પણ અં બામાતાનું એક મંદિર છે તેથી એમ હોઈ શકે કે વિમળશાહ માતાને નમન કરવાને ત્યાં આવ્યો હશે અને જેમ દેલવાડામાં માતાના મંદિર નજીક એક જૈન દેવાલય તેણે બંધાવ્યું તેમ અહીં પણ બંધાવ્યું. જે આ બાબત કબુલ કરવામાં આવે તો એમ સૂચિત થાય છે કે અંબાજીમાં માતાનું મંદિર તે મૂળ જન દેવાલય હશે, તથા એમ પણ દર્શિત થાય છે કે હાલ પણ ઘણું જેને ત્યાં જાત્રા માટે પ્રથમ જાય છે અને
* મને શંકા છે કે હાલ ત્યાં છે તેના કરતાં વધારે દેવાલયે ત્યાં હશે કે નહિ? જે બળેલા પથ્થરો ત્યાં પડેલા છે. તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે ત્યાં સાધારણ ઘરે અગર મહેલો હશે. પથ્થરને બળવાને માટે લાકડું જોઈએ અને આ પથ્થરો તેમનાં બારી બારણામાં હશે. દેવળોમાં ખરી રીતે એવું કાંઈ નથી કે જે તેમની મેળે બળી શકે, તેથીજ આ દેવાલ આગમાંથી બચી ગયાં. જો કે આરાસણ વિષેની મિ. ભાન્ડારકરની હકીક્ત ખરી છે તે પણ તે કુંભારીઆ વિષે કાંઈ કારણ આપી શકતા નથી. આ વિષય ઘણજ ઝીણે છે અને તેના વિષે ખાસ નિર્ણય ઉપર આવતા પહેલાં તેની ઘણી તપાસ કરવાની જરૂર છે. આ પુરાણું શહેર ઈ. સ. ૧૬૧૮ પછી નાશ પામ્યું હશે એવા તેમના મતને હું મળતા નથી. ઈ. સ. ૧૪૧૫ માં અહમદશાહ પહેલો સિદ્ધપુરનો રૂદ્રમાળ તેડવા ગયે અને નાગરની સાથે ધર્મ યુદ્ધ ચલાગ્યું અને પછીના વર્ષમાં જેજે દેવાલો અને મલિઓ તેને રસ્તામાં આવ્યાં તે તેણે ભાંગ્યાં. એ આપણે જાણીએ છીએ. ઈ. સ. ૧૪૩૩ માં સિદ્ધપુરની આજુ બાજુનાં ગામો તથા શહેરે ઉજજડ કર્યો અને જયારે જયારે તેની નજરમાં આવતાં ત્યારે ત્યારે તે દેવાલયોને તોડી નાંખતો. તબદીને કુંભલમેરને ઘેરો ઘાલ્ય અને તેની આજુ બાજુને પ્રદેશ ઉજજડ કર્યો. વી, . સ. ૧૫૨૧ માં મુઝફરશાહ બીજા એ ડુંગરપુર તથા વાંસવાડાનાં ગામે ઉજજડ કર્યો અને બાળી મુકયાં. પણ આ બધી વિગતે વિષે ચર્ચા ચલાવતાં ઘણે વખત લાગશે અને તેથી તે કામ આ પ્રોગ્રેસ રીપેટમાં બનવું અશક્ય છે. H. C.
પર
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ (185) [ રાણપુર કુંભારીઆમાં પછી જાય છે. જ્યારે જુના નગરને નાશ કરવામાં આવ્યો અને અંબામાતાનું દેવાલય બ્રાહ્મણના હાથમાં આવ્યું ત્યારે આ પુરાણું નગરના વિનાશને માટે કારણ તરીકે આ અંબામાતાની હકીકત બ્રાહ્મણોએ જોડી કાઢી હશે.