Book Title: Angvijja Prakirnaka
Author(s): Punyavijay
Publisher: Punyavijayji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210002/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavijjA prakIrNaka granthakA bAhya svarUpa yaha grantha gadya-padyamaya sATha adhyAyoM meM samApta hotA hai aura nava hajAra zloka parimita hai| sAThavA adhyAya do vibhAgameM vibhakta hai, donoM sthAnapara sAThaveM adhyAyako samAptisUcaka puSpikA hai| merI samajhase puSpikA antameM hI honI cAhie, phira bhI donoM jagaha honese maiMne puvvaddhaM uttaraddhaM rUpase vibhAga kiyA hai| pUrvArdhameM pUrvajanma viSayaka prazna-phalAdeza haiM aura uttarArdhameM AgAmi janma viSayaka prazna-phalAdeza haiN| AThaveM aura unasaThaveM adhyAyake kramase tausa aura sattAIsa paTala (avAntara vibhAga) haiN| navavA~ adhyAya, yadyapi kahIM kahIM paTalarUpameM puSpikA milanese (dekho pR. 103 ) paTaloMmeM vibhakta hogA parantu vyavasthita puSpikAyeM na milanese yaha adhyAya kitane paTaloMmeM samApta hotA hai yaha kahanA zakya nahIM / ataH maiMne isa adhyAyako paTalose vibhakta nahIM kiyA hai kintu isake prAraMbhika paTalameM jo 270 dvAra diye haiM unhoke AdhArase vibhAga kiyA hai / mUla hastalikhita AdarzoMmeM aise vibhAgoMkA koI ThikAnA nahIM hai, na pratiyoM meM puSpikAoMkA ullekha koI DhaMgasara hai, na dosausattara dvAroM kA nirdeza bhI vyavasthita rUpase milatA hai, tathApi maiMne kahIM bhraSTa puSpikA, kahIM bhraSTa dvArAMka, kahIM pUrNa ghaTakA cihna jo Aja vikRta hokara apanI lipikA "haTha" sA ho gayA hai, ityAdike AdhArapara isa adhyAyake vibhAgoM ko vyavasthita karanekA yathAzakya prayatna kiyA hai / isa graMthameM padyoMke aMka, vibhAgoMke aMka, dvAroMke aMka vagairaha maiMne hI vyavasthita rUpase kiye haiN| likhita AdarzoMmeM kahIM kahIM purAne jamAnemeM aise aMka karanekA prayatna kiyA gayA dekhA * stafariant (Science of Divination through Physical Signs and Symbols; prakAzaka-prAkRta TeksTa sosAyaTI, vArANasI, I. sa. 1957)ke saMpAdanakI prastAvanAse uddhRta / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agavijajA prakIrNaka [7 jAtA hai, kintu koI bhI isameM saphala nahIM huA hai| sabake saba adhabicameM hI nahIM kintu zurUse hI pAnImeM baiTha gaye haiM, phira bhI maiMne isa granthameM sAyaMta vibhAgAdi karanekA saphala prayatna kiyA hai| graMthakI bhASA aura jaina prAkRtake vividha prayoga jaina AgamoMkI maulika bhASA kaisI hogI - yaha jAnanekA sAdhana Aja hamAre sAmane koI bhI nahIM hai| isI prakAra mathurA-vallabhI AdimeM AgamoMko pustakArUDha kiye taba usakI bhASAkA svarUpa kaisA rahA hogA isako jAnane kA bhI koI sAdhana Aja hamAre sAmane nahIM hai / isa dazAmeM sirpha Aja una granthoM kI jo prAcIna arvAcIna hastapratiyA~ vidyamAna haiM - yaha eka hI sAdhana bhASAnirNayake liye bAkI raha jAtA hai| itanA anumAna to sahaja hI hotA hai ki jaina AgamoMkI jo mUla bhASA thI vaha pustakArUDha karaneke yugameM na rahI hogI, aura jo bhASA pustakArUDha karaneke jamAnemeM thI vaha Aja nahIM rahI hai --- na raha sakatI hai| prAcIna-arvAcIna cUrNivyAkhyAkArAdine apane cUrNi-vyAkhyAgranthoMmeM jo sAreke sAre granthako pratIkoMkA saMgraha kiyA hai, isase patA calatA hai ki sirpha AgamoMkI maulika bhASAmeM hI nahIM, kintu pustakArUDha karaneke yugakI bhASAmeM bhI Aja kAphI parivartana ho gayA hai / prAkRta vRttikAra arthAt cUrNikAroMne apanI vyAkhyAmoMmeM jo AgamagranthoMkI pratIkoMkA ullekha kiyA hai usase kAphI parivartanavAlI AgamagranthokI pratIkokA nirdeza saMskRta vyAkhyAkAroMne kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki AgamagranthoMkI bhASAmeM kAphI parivartana ho cUkA hai| aisI paristhitimeM AgamoMkI prAcIna hastapratiyA~ aura unake UparakI prAkRta vyAkhyArUpa cUrNiyA bhASAnirNayake vidhAnameM mukhya sAdhana ho sakatI haiM / yadyapi Aja bahutase jaina AgamoMkI prAcInatama hastalikhita pratiyA~ duSprApya haiM to bhI kucha aMgaAgama aura sUryaprajJapti Adi upAMga vagairaha Agama aise haiM jinakI bArahavIM-terahavIM zatAbdImeM likhita prAcIna hastapratiyA~ prApya haiM / kitaneka Agama aise bhI haiM jinakI caudahavIM aura pandaravoM zatAbdImeM likhita pratiyA~ hI prApta haiN| ina pratiyoMke atirikta Agama granthoke UparakI prAkRta vyAkhyArUpa cUrNiyA~ AgamoMkI bhASAkA kucha vizvasanIya svarUpa nizcita karanemeM mahattvakA sAdhana bana sakatI haiM, jina cUrNiyoMmeM cUrNikAroMne jaisA Upara maiM kaha AyA hUM vaise prAyaH samagra granthakI pratIkoMkA saMgraha kiyA hai / yaha sAdhana ati mahattvakA evaM ativizvasanIya hai| yadyapi cUrNigranthoMkI ati prAcIna pratiyAM labhya nahIM haiM tathApi bArahavoM terahavIM caudahavI zatAbdImeM likhita pratiyA~ kAphI pramANameM prApya haiM / yahA~ eka bAta dhyAnameM rakhanekI hai ki bhale hI cUrNigranthoMkI ati prAcIna pratiyAM prApya na bhI hotI ho, to bhI ina cUrNigrathoMkA adhyayana-vAcana bahuta kama honese isameM parivartana vikRti Adi honekA saMbhava ati alpa rahA hai| ataH aise cUrNigranthoko sAmane rakhanese AgamokI bhASAkA nirNaya karane, . prAmANika sAhAyya mila sakatA hai| yaha bAta to jina AgamoMke Upara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] jJAnAMjali cUrNi-vyAkhyAyeM pAI jAtI haiM unako huI / jinake Upara aise vyAkhyAgrantha nahIM haiM aise AgamoMke liye to unake prAcIna-arvAcIna hastalikhita pratyantara aura unameM pAye jAnevAle pAThabhedoMkAvAcanAntaroMkA ati viveka puraHsara pRthakkaraNa karanA - yaha hI eka sAdhana hai| aise pratyantaroM meM milanevAle vividha vAcanAntaroMko pRthakkaraNa karanekA kArya bar3A muzkila evaM kaSTajanaka hai, aura unameM se bhI kisako maulika sthAna denA yaha kAma to atisUkSmabuddhigamya aura sAdhya hai / bhagavatI sUtrakI vikrama saMvat 1110 kI likhI huI prAcInatama tADapatrIya prati AcArya zrI vijaya jambUsUrimahArAjake bhaMDAra meM hai, terahavIM zatAbdImeM likhI huI do tADapatrIya pratiyA~ jaisalamerameM haiM, terahavIM zatAbdImeM likhI huI eka tADapatrIya prati khaMbhAtake zrI zAntinAtha jJAnabhaMDArameM hai aura eka tADapatrIya terahavIM zatAbdImeM likhI huI baDodeke zrI haMsavijayajI mahArAjake jJAnabhaMDArameM hai| ye pA~ca prAcIna tADapatrIya pratiyA~ cArakulameM vibhakta ho jAtI haiM / inameM jo prAyogika vaividhya hai vaha bhASAzAstrIyoke liye bar3e rasakA viSaya hai| yahI bAta dUsare AgamagranthoMke bAremeM bhI hai / astu, prasaMgavazAt yahA~ jaina AgamoMkI bhASAke viSayameM kucha sUcana karake aba aMgavijAkI bhASAke viSayameM vicAra kiyA jAtA hai / isa graMthakI bhASA sAmAnyatayA mahArASTrI prAkRta hai, phira bhI yaha eka abAdhya niyama hai ki jaina racanAoM meM jaina prAkRta-ardhamAgadhI bhASAkA asara hamezA kAphI rahatA hai aura isa vAste jaina granthoMmeM prAyogika vaividhya najara AtA hai| isakA kAraNa yahI pratIta hotA hai ki jaina nigranthoM kA pAdaparibhramaNa aneka prAntoMmeM pradezoMmeM honeke kAraNa unakI bhASAke Upara jahA~ tahA~ kI lokabhASA AdikA asara par3atA hai aura vaha mizra bhASA ho jAtI hai| yahI kAraNa hai ki isako ardhamAgadhI kahA jAtA hai| yahA~ para yaha dhyAna rakhanekI bAta hai ki jaise jaina prAkRta bhASAke Upara mahArASTrI prAkRta bhASAkA asara par3A hai vaise mahArASTo bhASAke Upara hI nahIM, saMskRta Adi bhASAoMke Upara bhI jaina prAkRta-ardhamAgadhI bhASAkA asara jarUra par3A hai| yahI kAraNa hai ki aise bahutase zabda idhara tighara prAkRta-saMskRta Adi bhASAoMmeM najara Ate haiN| ___astu, isa aMgavijA granthako bhASA mahArASTrI prAkRta pradhAna bhASA hotI huI bhI vaha jaina prAkRta hai / iso kAraNase isa graMthameM hasva-dIrghasvara, dvirbhAva-advirbhAva svara-vyaMjanoM ke vikAra avikAra, vividha prakArake vyaMjanavikAra, vicitra prayoga-vibhaktiyA~ Adi bahuta kucha najara AtI haiM / bhASAvidoM ke paricayake liye yahA~ inakA saMkSepameM ullekha kara diyA jAtA hai| kakA vikAra-parikkhesa saM0 parikleza, nikkhuDa saM0 niSkuTa Adi / kakA avikAra---akalla, sakaNNa, paDAkA, jUdhikA, nattikA, pAkaTita Adi / kSakA vikAra--bukha saM. vRkSa, lukkANi saM. rUkSANi, chota saM. kSuta, chudhA saM. kSudhA, Adi / . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavijajA prakIrNaka [15 khakA vikAra-kajjUrI saM. kharjUrI, sAdhiNo saM. zAkhinaH Adi / khakA avikAra-mekhalA, phalikhA Adi / gakA vikAra-chaMdoka, maka saM. mRga, makataNhA saM. mRgatRSNA Adi / ghakA vikAra-gohAtaka saM. goghAtaka, ullaMhita saM. ullacita, chattoha saM. chatrauSa aadi| . ghakA avikAra-jaghanna, coraghAta Adi / cakA avikAra-acalAya, jAcitaka Adi / jakA avikAra-jojayitavva, pajojaissaM Adi / DakA vikAra--chalaMgavI saM. SaDaGgavit , damilI saM. draviDI Adi / takA vikAra--udusobhA, aNodga, padolI, vadaMsaka, ThidAmAsa, bhAradhika, paDikuMDita saM. prati kuMcita Adi / takA avikAra-~-utu, cetita, vetAlika, pitaro, pitussiyA, jUtagiha, jUtamAlA, jotisika Adi / thakA vikAra---Amadhita, vIdhI, kadhA, maNoradha, radhappayAta, pudhavI, gUdha, rAyapadha, pAdheja, padhavAvata, midho, tadha, jUdhikA Adi / thakA avikAra---madhApatha, rathagiha Adi / dakA vikAra--kataMba, kAtaMba, rApappasAta, lokahitaya, rAtaNa saM. rAjAdana, pAtava, muniMga saM. mRdaGga, vetiyA Adi / dakA avikAra-odanika, pAdakiMkaNikA, assAdehiti, pAdakhaDuyaka Adi / dhakA vikAra-parisAhasato saM. parSaddharSakaH Adi / dhakA avikAra-oghi, osadha, avidheya, avvAbAdha, khudhita, pasAdhaka, chudhA, saM. kSudhA Adi / pakA vikAra-vauttha Adi / pakA avikAra-apalikhita, apasArita, apaviddha, apasakaMta, porepacca saM0 puraHpatya, cetitapAdapa aadi| bhakA avikAra--parabhuta saM0 parabhRta Adi / yakA vikAra-asavvao saM. yazasvataH Adi / rakA vikAra--dAlita saM. dArita, phalikhA saM. parikhA, lasiyA saM. rasikA Adi / vakA vikAra-apamaka saM. avamaka, apamatara, apIvara saM. avivara, mahApakAsa saM. mahAvakAza aadi| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] jJAnAMjali hakA vikAra-ramassa saM. rahasya, bAdhiraMga saM. bAhyAGga, pradhita saM. prahita, NAdhiti prA. NAhiti __ saM. jJAsyati Adi / lupta vyaMjanoMke sthAnameM mahArASTrIprAkRtameM mukhyatayA aspaSTa ya zruti hotI hai, parantu jaina prAkRtameM ta, ga, ya, Adi varNoMkA Agama hotA hai| takA Agama-rAtovarodha saM. rAjoparodha, pUtA saM. pUjA, pUtiya saM. pUjita, Amatamata saM. Amayamaya, gurutthANIta saM. gurusthAnIya, cetitAgata, saM. caityagata, pAtuNaMto saM. praguNayan , javAtU saM. yavAgU, vItapAla saM. bIjapAla Adi / __gakA Agama-~-pAguna saM. prAvRta, saguNa saM. zakuna Adi / yakA Agama--pUyiya saM. pUjita, rayita saM. racita, payuma saM. padma, rayatagiha saM. rajatagRha, sammoyiA saM. sammud Adi / ___ jaina prAkRtameM kabhI kabhI zabdoMke prArambhake svaroMmeM ta kA Agama hotA hai| ye prayoga prAcIna bhASya-cUrNi aura mUla Agama sUtroMmeM bhI dekhe jAte haiM / topabhogato saM. upabhogataH, tUNa saM. Una, tUhA saM. UhA, teteNa saM. eteNa, tUkA saM. yUkA Adi / anusvArake AgamavAle zabda-giMdhI saM. gRddhi, saMlI saM. zyAlI, muMdikA, saM. mRdvIkA, appaNi saM. Atmani Adi / anusvArekA lopa--sassayita saM. saMzayita Adi / prAkRta bhASAmeM hasva-dIrghasvara evaM vyaMjanoMke dvirbhAva-ekIbhAvakA vyatyAsa bahuta huA karatA hai / isa graMthameM aise bahutase prayoga milate haiM---AmasatI saM. AmRzati, appaNI saM. Atmani, NArie saM. nAryAH, vukha saM. vRkSa, NikhuDa, NikUDa, kAvakara, sayANa saM. sakarNa Adi / jaise prAkRtameM zAlivAhana zabdakA saMkSipta zabda prayoga sAlAhaNa hotA hai vaise hI jaina prAkRtameM bahutase saMkSipta zabdaprayoga pAye jAte haiM.-sAva aura sAga saM. zrAvaka, ujmA saM. upAdhyAya, kayAra saM. kacavara, jAgU saM. yavAgU, rAtaNa saM. rAjAdana Adi / ___ isa granthameM siddha saMskRtase prAkRta bane hue prayoga kaI milate haiM - abbhuttidvati saM. abhyuttiSThati, ssA aura sA saM. syAt, keyica kecicca, kaci kvacit , adhIyatA, atapparaM saM. ataH param , asa saM. asya, yAva saM. yAvat , viyANIyA saM. vijAnIyAt , passe saM. pazyet , pate aura pade saM. patet, paNivate saM. praNipatati, thiyA saM. striyAH, paMthA, pecchate saM. prekSate, Nicaso, issajja saM. aizvarya, hAu saM. snAyu Adi / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavijajA prakIrNaka [17 isa granthameM nAma aura AkhyAtake kitaneka aise rUpa-prayoga milate haiM jo sAmAnyatayA vyAkaraNase siddha nahIM hote, phira bhI aise prayoga jaina AgamagranthoM meM evaM bhASya-cUrNi Adi prAkRta vyAkhyAoMmeM najara Ate haiN| atthAya caturthI ekavacana, acalAya thIya enAya pahusAya uduNIya strIliGga tRtIyA ekavacana, jArIya cuDilIya NArIya Narie NAsAya phalakIya strIliGga SaSThI ekavacana, acalAya gayasAlAya darakaDAya pamadAya vimukkAya disAMja strIliGga saptamI ekavacana, appaNiM appaNI lokamhi yuttagghamhi kamhiyi saptamI ekavacana / sakANiM imANiM abhaMtarANiM prathamA bahuvacana / pavekkhayi saM. pravIkSate, gacchAhiM saM. gaccha, jANejo saM. jAnIyAt , vAijo vAejo saM. vAcayet vAdayet , vibhAejo saM. vibhAjayet, pavedejo saM. pravedayed / aise vibhaktirUpa aura dhAturUpoMke prayoga isa granthameM kAphI pramANameM milate haiN| isa prantha - pacchelita saM. praseNTita, pajjovatta saM. paryapavarta, paccodAra saM. pratyapadvAra, rasotIgiha saM. rasavatIgRha, dihi saM. dhRti, tAlaveMTa tAlaboTa saM. tAlavRnta, giMdhi saM. gRddhi, sassayita saM. saMzayita, avaraNa saM. aparAhna, vagairaha prAkRta prayogoM kA saMgraha bhI khUba hai| ekavacana dvivacana bahuvacanake liye isa granthameM ekabhassa dubhassa-bibhassa aura bahubhassa zabdakA ullekha milatA hai| NikkhuDa NikkUDa NikhuDa NikUDa saM. niSkuTa, saMlo sallI sallIkA saM. zyAlikA, vilayA vilakA saM. vanitA, sammoI sammodI sammoyiA saM. sammud, viyANeja-jA-jjo viyANIyA-viyANeya vijANittA saM. vijAnIyAt, dhItA dhIyA dhItara dhItarI dhautu saM. duhita vagairaha eka ho zabdake vibhinna prayoga bhI kAphI haiM / AliMganessa saM. AliGgedetasya vuttANekavisati saM. uktAnyekaviMzatiH jaise saMdhiprayoga bhI haiN| kitaneka aise prayoga bhI haiM jinake artha kI kalpanA karanA bhI muzkila ho jAya; jaise ki parisAhasato saM. parSaddharSakaH Adi / ___yahAM viprakIrNa rUpase prAcIna jaina prAkRtake prayogoMkI vividhatA evaM viSamatAke viSayameM jo jo udAharaNa diye gaye haiM unameMse koI do-pA~ca udAharaNoM ko bAda karake bAkIke sabhI isa graMthake hI diye gaye haiM jinake sthAnoM kA patA granthake antameM chape hue kozako (pariziSTa 2) dekhanese laga jaaygaa| aMgavijjAzAstrakA AMtara svarUpa aGgavijJAzAstra yaha eka phalAdezakA mahAkAya grantha hai / yaha grantha graha-nakSatra-tArA Adike dvArA yA janmakuNDalIke dvArA phalAdezakA nirdeza nahIM karatA hai kintu manuSyakI sahaja pravRttike Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jJAnAMjali nirIkSaNa dvArA phalAdezakA nirUpaNa karatA hai| ataH manuSyake halana-calana aura rahana-sahana Adike viSayameM vipula varNana isa granthameM pAyA jAtA hai| yaha grantha bhAratIya vAGmayameM apane prakArakA eka apUrvasA mahAkAya graMtha hai / jagatabharake vAGmayameM itanA vizAla, itanA vizada mahAkAya grantha dUsarA eka bhI adyApi paryaMta vidvAnoMkI najarameM nahIM AyA hai| isa zAstrake nirmAtAne eka bAta svayaM hI kabUla kara lI hai ki isa zAstrakA vAstavika paripUrNa jJAtA kitanI bhI sAvadhAnIse phalAdeza karegA to bhI usake solaha phalAdezoMmeMse eka asatya hI hogA, arthAt isa zAstra kI yaha eka truTi hai / yaha zAstra yaha bhI nizcita rUpase nirdeza nahIM karatA ki solaha phalAdezoMmeMse kaunasA asatya hogaa| yaha zAstra itanA hI kahatA hai ki " solasa vAkaraNANi vAkarehisi. tato puNa ekkaM cukihisi, paNNaraha acchiDDANi bhAsihisi, tato ajiNo jiNasaMkAso bhavihisi" pRSTha 265, arthAt " solaha phalAdeza tU karegA unameMse ekameM cUka jAyagA, panarahako saMpUrNa kaha sakegA - batalAegA, isase tU kevala jJAnI na hone para bhI kevalI samAna hogaa|" isa zAstrake jJAtAko phalAdeza karaneke pahele prazna karanevAlekI kyA pravRtti hai ? yA prazna karanevAlA kisa avasthAmeM rahakara prazna karatA hai ? isake tarapha usako khAsa dhyAna yA khayAla rakhanekA hotA hai| prazna karanevAlA prazna karaneke samaya apane kauna-kaunase aGgoMkA sparza karatA hai ! vaha baiThake prazna karatA hai yA khar3A rahakara prazna karatA hai ? , rotA hai yA ha~satA hai, vaha gira jAtA hai, so jAtA hai, vinIta hai yA avinota ?, usakA AnA-jAnA, AliMgana-cuMbana karanA, ronA, vilApa karanA yA Akrandana karanA, dekhanA, bAta karanA vagairaha saba kriyAoMkI paddhatiko dekhatA hai ; prazna karanevAleke sAtha kauna hai ? kyA phalAdi lekara AyA hai ?, usane kaunase AbhUSaNa pahane haiM vagairahako bhI dekhatA hai aura bAdameM aGgavidyAkA jJAtA phalAdeza karatA hai| isa zAstrake paripUrNa evaM atigaMbhIra adhyayanake binA phalAdeza karanA ekAeka kisIke liye bhI zakya nahIM hai / ataH koI aisI sambhAvanA na kara baiThe ki isa granthake sampAdakameM aisI yogyatA hogii| maiMne to isa vaijJAnika zAstrako vaijJAnika paddhatise adhyayana karane bAloko kAphI sAhAyya prApta ho sake isa dRSTi se mereko mile utane isa zAstra ke prAcIna Adarza aura etadviSayaka idhara-udharakI vipula sAmagrIko ekatra karake, ho sake itanI kevala zAbdika hI nahIM kintu Arthika saMgatipUrvaka isa zAstrako zuddha banAneke liye sucAru rUpase prayatnamAtra kiyA hai| anyathA maiM pahile hI kaha cukA hU~ ki kAphI prayatna karanepara bhI isa granthakI ati prAcIna bhinna-bhinna kulakI zuddha pratiyA~ kAphI pramANameM na milaneke kAraNa aba bho granthameM kAphI khaMDitatA aura azuddhiyAM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t se agavijjA prakIrNa ka raha gaI haiN| maiM cAhatA hU~ ki koI vidvAn isa vaijJAnika viSayakA adhyayana karake isake marmakA udghATana kare / Upara kahA gayA usa mutAbika koI vaijJAnika dRSTivAlA phalAdezako apekSA isa zAstrakA adhyayana kare to yaha grantha bahuta kImatI hai - isameM koI pharka nahIM hai / phira bhI tAtkAlika dUsarI dRSTise agara dekhA jAya to yaha grantha kaI apekSAse mahattvakA hai / AyurvedajJa, vanaspatizAstrI, prANIzAstrI, mAnasazAstrI, samAjazAstrI, aitihAsika vagairahako isa granthameM kAphI sAmagrI mila jAyagI / bhAratake sAMskRtika itihAsa premIyoMke liye isa granthameM vipula sAmagrI bharI par3I hai| prAkRta aura jaina prAkRta vyAkaraNajJoM ke liye bhI sAmagrI kama nahIM hai / bhaviSya meM prAkRta kozake racayitA ko isa granthakA sAdhanta avalokana nitAnta Avazyaka hogA / sAMskRtika sAmagrI isa aMgavidhA granthakA mukhya sambandha manuSyoMke aMga evaM unakI vividha kriyA- ceSTAoMse honeke kAraNa isa grantha meM aMga evaM kriyAoM kA vizada rUpameM varNana hai / granthakarttAne aMgoM ke AkAraprakAra, varNa, saMkhyA, tola, liGga, svabhAva Adiko dhyAna meM rakhakara unako 270 vibhAgoM meM vibhakta kiyA hai [ dekho pariziSTa 4 ] | manuSyokI vividha ceSTAe~, jaise ki baiThanA, paryastikA, Amarza, apazraya-Alambana TekA denA, khar3A rahanA, dekhanA, ha~sanA, prazna karanA, namaskAra karanA, saMlApa, Agamana, rudana, paridevana, krandana, patana, abhyutthAna, nirgamana, pracalAyita, jambhAI lenA, cumbana, AliMgana, sevita Adi; ina ceSTAoMkA anekAneka bheda-prakAroMmeM varNana bhI kiyA hai / sAthameM manuSya ke jIvana meM honevAlI anyAnya kriyA- ceSTAoMkA varNana evaM unake ekArthakoM kA bhI nirdeza isa granthameM diyA hai | isase sAmAnyatayA prAkRta vAGmayameM jina kriyApadoM kA ullekha saMgraha nahIM huA hai unakA saMgraha isa graMtha meM vipulatAse huA hai, jo prAkRta bhASAkI samRddhikI dRSTise bar3e mahattvakA hai [ dekho tIsarA pariziSTa ] | sAMskRtika dRSTise isa graMtha meM manuSya, tiryaMca arthAt pazu-pakSI kSudra jantu, deva-devI aura vanaspatike sAtha sambandha rakhanevAle kitane hI padArtha varNita haiM [ dekho pariziSTa 4 ] / isa granthameM manuSyake sAtha sambandha rakhanevAle aneka padArtha, jaise ki - caturvarNa vibhAga, jAti vibhAga, gotra, yoni-aTaka, sagapaNa sambandha, karma-dhaMdhA - vyApAra, sthAna- adhikAra, Adhipatya, yAna - vAhana, nagara-grAma- maDaMba - droNamukhAdi prAdezika vibhAga, ghara-prAsAdAdike sthAna vibhAga, prAcIna sikke, bhANDopakaraNa, bhAjana, bhojya, rasa, surA Adi peya padArtha, vastra, AcchAdana, alaMkAra, vividha prakAra ke taila, apazraya-TekA deneke sAdhana, rata surata krIDAke prakAra, dohada, roga, utsava, vAditra, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70) jJAnAMjali Ayudha, nado, parvata, khanija, varNa-raMga, maMDala, nakSatra, kAla-belA, vyAkaraNa vibhAga, ina sabake nAmAdikA vipula saMgraha hai| tiryagvibhAgake catuSpada, parisarpa, jalacara, sarpa, matsya, kSudra jantu Adike nAmAdikA bhI vistRta saMgraha hai / vanaspati vibhAgake vRkSa, puSpa, phala, gulma, latA Adike nAmokA saMgraha bhI khUba hai| deva aura deviyoMke nAma bhI kAphI saMkhyAmeM haiN| isa prakAra manuSya, tithaMca, vanaspati Adike sAtha sambandha rakhanevAle jina padArthoM kA nirdeza isa graMthameM milatA hai, yaha bhAratIya saMskRti evaM sabhyatAkI dRSTise atimahattvakA hai / AzcaryakI bAta to yaha hai ki graMthakAra AcAryane isa zAstrameM etadviSayaka praNAlikAnusAra vRkSa, jAti aura unake aMga, sikke, bhAMDopakaraNa, bhAjana, bhojana, peya dravya, AbharaNa, vastra, AcchAdana, zayana, Asana, Ayudha, kSudra jantu Adi jaise jaDa evaM kSudra cetana padArthoMko bhI isa granthameM puM-stro-napuMsaka vibhAgameM vibhakta kiyA hai / isa graMthameM sirpha ina cIjoMke nAma mAtra hI milate haiM, aisA nahIM kintu kaI cIjoke varNana aura unake ekArthaka bhI milate haiN| jina cIjoMke nAmoMkA patA saMskRta-prAkRta koza Adise na cale, aise nAmokA patA isa granthake sandarbhIko dekhanese cala jAtA hai / . isa graMthameM zarIrake aGga, evaM manuSya-tiryaca-vanaspati-deva-devI vagairahake sAtha saMbaMdha rakhanevAle jina-jina padArthoke nAmokA saMgraha hai vaha tadviSayaka vidvAnoMke liye ati mahattvapUrNa saMgraha bana jAtA hai| isa saMgrahako bhinna bhinna dRSTise gaharAIpUrvaka dekhA jAyagA to bar3e mahatvake kaI nAmoMkA tathA viSayoMkA patA cala jAyagA / jaise ki kSatrapa rAjAoMke sikkoM kA ullekha isa granthameM khattapako nAmase pAyA jAtA hai [ dekho a0 9 zloka 186 ] / prAcIna khudAImeMse kitane hI jaina yAgapaTa mile haiM, phira bhI AyAga zabdakA ullekha-prayoga jaina granthoM meM kahIM dekhanemeM nahIM AtA hai, kintu isa granthameM isa zabdakA ullekha pAyA jAtA hai| [dekho pRSTha 152, 168] | sahitamahakA nAma, jo zrAvastI nagarIkA prAcIna nAma thA usakA bhI ullekha isa granthameM a0 26, 153 meM najara AtA hai| inake atirikta AjIvaka, DupahAraka Adi aneka zabda evaM nAmAdikA saMgraha-upayoga isa granthameM huA hai jo saMzodhakoMke liye mahattvakA hai| aMgavijjA granthakA adhyayana aura anuvAda kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki isa granthakA anuvAda kiyA jAya to acchA ho / isa viSayameM merA mantavya isa prakAra hai phalAdezaviSayaka yaha grantha eka pAribhASika grantha hai| jabataka isakI paribhASAkA patA na lagAyA jAya tabataka isa granthake zAbdika mAtra anuvAdakA koI mahatva nahIM hai| isaliye isa granthake anuvAdakako prathama to isakI paribhASAkA patA lagAnA hogA aura etadviSayaka anyAnya grantha dekhane hoMge; jaise ki isa granthake aMtameM prathama pariziSTa rUpase chape hue grantha jaise grantha aura Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMgavijA prakIrNaka [71 usakI vyAkhyA meM nirdiSTa parAzarI saMhitA jaise granthoMkA gaharAIse avalokana karanA hogaa| itanA karanepara bhI granthakI paribhASAkA jJAna yaha mahattvakI bAta hai| agara isakI paribhASAkA patA na lagA to saba avalokana vyarthaprAya hai aura tAttvika anuvAda karanA azakya-sI bAta hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki yaha grantha yathAsAdhana yadyapi kAphI pramANameM zuddha ho cukA hai, phira bhI phalAdeza karanekI apekSA isakA saMzodhana apUrNa hI hai| cirakAlase isakA adhyayana-adhyApana na honeke kAraNa isa granthameM aba bhI kAphI truTiyA~ vartamAna haiM; jaise ki grantha kaI jagaha khaMDita hai, aGga AdikI saMkhyA saba jagaha barAbara nahIM milatI aura sama-viSama bhI haiM, isameM nirdiSTa padArthoMkI pahacAna bhI barAbara nahIM hotI hai, aGgazAstrake sAtha sambandha rakhanevAle padArthoMkA phalAdezameM kyA aura kaisA upayoga hai ? isakI paribhASAkA koI patA nahIM hai / isa taraha isa granthakA vAstavika anuvAda karanA ho to isa granthakA sAdhanta adhyayana, AnuSaGgika granthoMkA avalokana aura etadviSayaka paribhASAkA jJAna honA nitAnta Avazyaka hai| ['aMgavijA'kA sampAdana, I. sa. 1957] [kucha saMkSepa karake ]