Book Title: Anekantwad aur Syadwad
Author(s): Chetanprakash Patni
Publisher: Z_Sajjanshreeji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012028.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210059/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda DaoNo cetana prakAza pATanI (jodhapura) ( prabuddha lekhaka : vizvavidyAlaya prAdhyApaka ) vItarAga, sarvajJa aura hitopadezI jinendradeva ne vastu-svarUpa ko jAnane ke lie loka ko eka maulika divya paddhati pradAna kI hai / vastu kA sarvAMgINa svarUpa isI paddhati se jAnA jA sakatA hai / vicAra aneka haiM, ve bahuta bAra paraspara viruddha pratIta hote haiM parantu jinendra - nirdiSTa paddhati se paraspara kA yaha virodha samApta ho jAtA hai / yaha paddhati hai- vicAroM meM anekAnta aura vANI meM syAdvAda kA avalambana | anekAnta - isa saMdhipada meM do zabda haiM- aneka + anta / anta kA artha hai- 'antaH svarUpe, nikaTe, prAnte, nizcayanAzayoH avayave'pi ' iti haima / anta zabda svarUpa meM, nikaTa meM prAnta meM nizcaya meM, nAza meM, maraNa meM, avayava meM nAnA arthoM meM AtA hai / anekAnta meM anta kA artha svarUpa, svabhAva athavA dharma hai / , 'aneke antAH dharmAH sAmAnyavizeSaparyAyaguNAH yasyeti siddho'nekAntaH / ' jisameM aneka anta arthAt dharmasAmAnya vizeSa guNa aura paryAya pAye jAte haiM, use anekAnta kahate haiM / yAnI sAmAnyAdi aneka dharma vAle padArtha ko anekAnta kahate haiM / paraspara virodhI vicAroM meM avarodha kA AdhAra, vastu kA aneka dharmAtmaka honA hai / hama jisa svarUpa meM vastu ko dekha rahe haiM, vastu kA svarUpa utanA hI nahIM hai / hamArI dRSTi sImita hai / jabaki vastu kA svarUpa asIma / pratyeka vastu virAT hai aura anantAnanta aMzoM, dharmoM, guNoM aura zaktiyoM kA piNDa hai / ye ananta aMza usameM sat rUpa se vidyamAna haiM / ye vastu ke saha-bhAvI dharma kahalAte haiM / isake atirikta pratyeka vastu dravyazakti se nitya hone para bhI paryAyazakti se kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla hai, yaha parivartana arthAt paryAya eka do nahIM, sahasra aura lakSa bhI nahIM, ananta haiM aura ve bhI vastu ke hI abhinna aMza haiM / ye aMza kramabhAvidharma kahalAte haiM / isa prakAra ananta sahabhAvI aura ananta kramabhAviparyAyoM kA samUha hI eka vastu hai / kintu vastu kA svarUpa itane meM hI paripUrNa nahIM hotA kyoMki vidheyAtmaka paryAyoM kI apekSA bhI anantaguNA niSedhAtmaka guNa aura paryAya kA nAstitva bhI usI vastu meM hai / jaise- - gAya / isa zabda kA ( 100 ) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma-cintana uccAraNa karane se gAya ke astitva kA tathA gAya se bhinna samasta padArthoM ke nAstitva kA jJAna hotA hai arthAt gAya Ane dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA hai aura bhaiMsa, hariNa Adi para-dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA nahIM hai / isa prakAra pratyeka padArtha asti-nAsti donoM rUpa hai| ___ 'gAya' kA pUrNa svarUpa samajhane hetu usake sadbhAva (rUpa, rasa, gandha, sparza Adi sthUla indriyoM se pratIta hone vAle guNa tathA indriyoM se nahIM pratIta hone vAle sUkSma ananta guNa) tathA asadbhAva rUpa (bhaiMsa Adi abhAva rUpa guNa) ananta dharmoM ko jAnanA paramAvazyaka hai kyoMki ananta dharmoM ke jJAna binA vastu kA svarUpa pUrNa rUpa se jAnA nahIM jA sakatA / vastu ke asti-nAsti Adi guNa paraspara virodhI pratIta hote haiM parantu anekAntavAda/darzana/siddhAnta una sabake virodha ko dUra kara detA hai / jaise-eka manuSya kisI kA pitA, kisI kA putra, kisI kA bhAI, kisI kA pati, zvasura, devara, jeTha, mAmA, dAdA, potA Adi aneka nAmadhArI hai tathA ye sambandha paraspara virodhI bhI pratIta hote haiM ki jo pitA hai vaha putra/pautra kaise ho sakatA hai parantu apekSAbheda usa virodha kA zamana kara detA hai| isI prakAra anekAnta nitya, anitya, ekatva, anekatva Adi virodhI dharmoM kA parihAra karatA hai| jisa prakAra eka puruSa meM paraspara viruddha se pratIta hone vAle pitRtva/putratva aura pautratva Adi dharma vividha apekSAoM se susaMgata hote haiM, usI prakAra pratyeka padArtha meM sattA, asattA, nityatA, anityatA, ekatA, anekatA Adi dharma bhI vibhinna naya-vivakSA se susaMgata ho jAte haiM / yathA--dravyAthika naya kI mukhyatA aura paryAyAthika naya kI gauNatA se dravya nitya hai tathA dravyAthika naya kI gauNatA aura paryAyArthika naya kI mukhyatA se samasta padArtha anitya haiM tathA mahAsattA kI apekSA samasta padArtha eka haiN| 'sadravyalakSaNam' dravya kA lakSaNa sat hai, isakI apekSA jIvAdi samasta padArtha eka haiM tathA mahAsattA kI apekSA varNana kiyA jAye to eka padArtha meM dUsare padArtha kA sattva na hone se asat bhI haiN| aisA kauna hogA jo pratyakSa dRSTigocara hone vAle padArthoM ke nAnApane ko svIkAra nahIM kregaa| Ama kA phala apane jIvanakAla meM aneka rUpa palaTatA rahatA hai| kabhI kaccA, kabhI pakkA, kabhI harA, kabhI pIlA, kabhI khaTTA, kabhI mIThA, kabhI kaThora, kabhI narama Adi, ye saba Ama kI sthUla avasthAe~ haiM / eka avasthA naSTa hokara dUsarI kI utpatti meM dIrghakAla kI apekSA hotI hai parantu kyA vaha Ama usa dIrgha avadhi meM jyoM kA tyoM banA rahatA hai tathA acAnaka kiso kSaNa hare se pIlA, aura khaTTa se mIThA bana jAtA hai / nahIM, Ama pratikSaNa apanI avasthAe~ parivartita karatA rahatA hai parantu ve kSaNa-kSaNa meM hone vAlI avasthAe~ itane sUkSma antara ko lie hue hotI haiM ki hamArI buddhi meM nahIM AtI, jaba yaha antara sthUla ho jAtA hai taba hI vaha buddhigrAhya banatA hai| isa prakAra asaMkhya kSaNoM meM asaMkhya avasthAoM ko dhAraNa karane vAlA Ama Akhira taka Ama hI banA rahatA hai, usI prakAra padArthoM kI mUla sattA eka hone para bhI aneka rUpa dhAraNa karatI hai| padArtha kA mUla rUpa dravya hai aura prati samaya palaTane vAlI usakI avasthAe~ paryAya haiM isalie padArtha dravya kI apekSA nitya hai aura paryAya kI apekSA anitya / dravya paraspara viruddha ananta dharmoM kA samanvita piNDa hai, cAhe acetana dravya ho, cAhe cetana dravya ho, sUkSma ho yA sthUla ho, mUrtika ho yA amUrtika ho, usameM virodhI dharmoM kA adbhuta sAmaMjasya hai| isI sAmaMjasya para padArtha kA astitva sthira hai ataH vastu ke kisI eka dharma ko svIkAra kara dUsare dharma kA parityAga karake usake vAstavika svarUpa ko A~kane kA prayatna karanA hAsyApada hai tathA apUrNatA meM pUrNatA mAnakara santoSa kara lenA pravaMcanA mAtra hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta aura syAdvAda : DaoN0 cetana prakAza pATanI sthAdvAda-nayoM ke dvArA aneka dharmAtmaka vastu kI siddhi karanA hI syAdvAda hai| naya vacanAdhIna haiM aura vacanoM meM vastu ke svarUpa kA yugapat varNana karane kI kSamatA nahIM hai / krama se vastu kA varNana karanA syAdvAda hai| 'syAdvAda' zabda syAt aura vAda ina do zabdoM ke yoga se banA hai| 'syAt' zabda avyaya hai| isakA abhiprAya hai kathaJcit arthAt kisI dharma kI apekSA se, kisI dRSTikoNa vizeSa se / 'vAda' zabda kA artha hai-kathana karanA / arthAt kisI dharma kI apekSA se kisI vastu kA varNana karanA syAdvAda kahalAtA hai| koI-koI 'syAd' zabda kA artha zAyada arthAt bhrama, anizcaya, sandeha karate haiM ataH syAdvAda ko saMzayavAda kahate haiM parantu yaha unakA bhrama hai / syAdvAda se vAcya jo vastu hai, vaha nizcita hai, usameM bhrama yA sandeha kI koI sambhAvanA nahIM / 'anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH' (lghiiystry)| aneka dharmoM vAlI vastu meM prayojanAdi guNoM kA kathana karanA syAdvAda hai| vivakSA, naya athavA dRSTibheda se eka vastu meM aneka viruddha dharmoM kA kathana karanA syAdvAda hai| tattvArthasUtra adhyAya pA~ca sUtra battIsa 'apitAnapitasiddhaH' se nitya, anitya, ekatva, anekatva, sAmAnya, vizeSa, sat, asat, mUrtatva, abhUrtatva, heyatva, upAdeyatva Adi aneka dharmoM kI siddhi hotI hai| syAdvAdaH sarvathaikAnta-tyAgAt kiMvRttadhidvidhiH / saptabhaMganayApekSo, heyAdeyavizeSakaH // sarvathA ekAntavAda kA tyAgakara, kathaMcit vidhi se aneka dharmAtmaka vastu kA kathana karanA syAdvAda hai / sthAdvAda ke abhAva meM vastu kI siddhi nahIM ho pAtI hai| vastu ke aneka dharmoM kA varNana sapta bhaMganaya ko apekSA kiyA jAtA hai| sthAdvAda vastu ke sarvAgINa svarUpa ko samajhane kI eka sApekSa bhASA paddhati hai| jaba pratyeka padArtha meM ananta dharma vidyamAna haiM aura una samasta dharmoM kA abhinna samudAya hI vastu hai taba use vyakta karane ke lie bhASA kI bhI AvazyakatA hotI hai / jaba hama vastu ko nitya kahate haiM to hameM kisI aise zabda kA prayoga karanA cAhie jisase usameM rahane vAlI anityatA kA niSedha na ho jAye / isI prakAra jaba vastu ko anitya kahate haiM taba bhI aise zabda kA prayoga karanA cAhie jisase nityatA kA virodha na ho jAye / isI prakAra anya dharmoM - sattA, asattA, ekatva-anekatva Adi kA kathana karate samaya bhI samajha lenA cAhie / syAt zabda kA prayoga saba virodhoM ko dUra karane vAlA hai| ___ 'kathaJcit' artha meM prayukta huA 'syAt' zabda eka sunizcita dRSTikoNa kA sUcaka hai, isameM sandeha, saMzaya, bhrama yA anizcaya kI koI sambhAvanA nhiiN| yaha syAdvAda sabhI saMgharSoM ko dUra karane kA eka amogha zastra hai / vicAroM kI bhinnatA hI matabheda yA vidvaSa kI udbhAvikA hai / isa pArasparika matabheda meM eka dUsare ke vicAra aura dRSTi kA samAdara karate hue ekarUpatA lAnA syAdvAda kI mUla bhUmikA hai / matabheda honA svAbhAvika hai parantu kadAgraha chor3akara sahRdayatApUrvaka samanvaya kI AdhArazilA para vicAra-vinimaya karanA yahI syAdvAda kA mUla tatva hai| jainadharma meM ahiMsAtatva jitanA ramya hai utanA hI ramaNIka jainadarzana meM syAdvAda siddhAnta hai / isa siddhAnta ke binA vastu kA sahI svarUpa jAnanA azakya hai| 'syAdvAda siddhAnta' eka abhedya kilA hai jisake bhItara vAdI-prativAdiyoM ke mAyAmayI gole praveza nahIM kara skte| isI siddhAnta ke AdhAra para saptabhaMgoM kI prarUpaNA kI jAtI hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 4 : dharma, darzana evaM adhyAtma cintana 103 1. syAdasti-pratyeka vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA hai| 2. syAdnAsti-pratyeka vastu para-dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA nahIM hai| 3. syAd avaktavya-pratyeka tastu anantadharmAtmaka hai, usakA sampUrNa svarUpa vacanAtIta hai / vastu kA paripUrNa svarUpa kisI bhI zabda ke dvArA vyakta nahIM kiyA jA sakatA ataH vastu avaktavya hai / ye tInoM bhaMga hI zeSa bhaMgoM ke AdhAra haiN| 4. syAdasti nAsti-yaha bhaMga vastu kA ubhayamukhI kathana karatA hai ki vastu kisa svarUpa meM hai aura kisa rUpa meM nahIM hai / prathama bhaMga vastu ke kevala astitva kA, dvitIya bhaMga kevala nAstitva kA kathana karatA hai aura tIsarA bhaMga avaktavya kA kathana karatA hai parantu yaha bhaMga astitva aura nAstitva ina donoM 5. syAdasti avaktavya-vastu asti svarUpa hai tathApi samagra rUpa se avaktavya hai| 6. syAd nAsti avaktavya-para-dravya, kSetra Adi kI apekSA vastu asat hote hue bhI sampUrNa rUpa se usakA svarUpa vacanAtIta hai| 7. syAdasti nAsti avanavya-apane svarUpa me sat aura para-rUpa se asat hone para bhI vastu samagra rUpa se avaktavya hai| uparyukta bhaMgoM ko vyAvahArika paddhati se samajhane ke lie eka udAharaNa diyA hai hamane kisI vyApArI se vyApAra sambandhI vArtAlApa karate hue pUchA ki Apake vyApAra kA kyA hAla hai ? isa prazna kA uttara uparyukta sAta vikalpoM ke mAdhyama se isa prakAra diyA jA sakatA hai 1. vyApAra ThIka cala rahA hai / (syAdasti) / 2. vyApAra ThIka nahIM cala rahA hai / (syAdnAsti) 3. isa samaya kucha nahIM kaha sakate, ThIka cala rahA hai yA nhiiN| (syAd avaktavya) 4. gata varSa se to isa samaya vyApAra acchA hai, phira bhI hama bhaya se mukta nahIM haiM / (syAdasti nAsti) 5. yadyapi vyApAra abhI ThIka-ThAka cala rahA hai, parantu kaha nahIM sakate Age kyA hogaa| (syAdasti avaktavya) 6. isa samaya to vyApAra kI dazA ThIka nahIM hai, phira bhI kaha nahIM sakate Age kyA hogaa| (syAnAsti avaktavya) 7. gata varSa kI apekSA to kucha ThIka hai, pUrNarUpa se ThIka nahIM hai tathApi kaha nahIM sakate, Age kyA hogA / (syAdasti nAsti avaktavya) jisa prakAra asti nAsti avaktavya ke sAta bhaMga kahe haiM vaise hI nitya, anitya, eka, aneka Adi meM bhI ghaTita kara lene caahie| vizva kI vicAradhArAe~ ekAnta ke paMka meM phaMsI haiN| koI vastu ko ekAntanitya mAnakara calatA hai to koI ekAntaanityatA kA samarthana karatA hai| koI isase Age bar3hakara vastu ke nityAnitya svarUpa ko gar3abar3a samajhakara avaktavya kahatA hai, phira bhI ye saba apane mantavya kI pUrNa satyatA para bala dete haiM jisase saMgharSa kA janma hotA hai / jainadarzana syAdvAda ke rUpa meM tattvajJAna kI yathArtha dRSTi pradAna karake satya kA digdarzana karAtA hai tathA dArzanika jagat meM samanvaya ke lie sundara AdhAra taiyAra karatA hai| syAdvAda aura anekAnta meM paraspara vAcyavAcaka sambandha hai / syAdvAda aneka dharmAtmaka vastu kA vAcaka hai aura aneka dharmAtmaka vastu vAcya hai|