Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta darzana kI pRSThabhUmi jJAna sadAcArako janma de sakatA hai yadi usakA ucita dizAmeM upayoga ho, ataH jJAna mAtra jJAna honese hI sadAcAra aura zAntivAhakake padapara nahIM pahu~ca sktaa| hA~, jo jJAna-jIvana sAdhanAse phalita hotA hai usa svAnubhavakA tattvajJAnatva aura jIvanonnAyaka sarvodayI svarUpa nirvivAda rUpase svataHsiddha hai / para prazna yaha hai ki-tattvajJAnake binA kyA kevala AcaraNamAtrase jIvanazuddhi ho sakatI hai ? kyA koI bhI dharma yA pantha samAja yA saMghameM binA tattvajJAnake sadAcAramAtrase, jo ki prAyaH sAmAnya rUpase sabhI dharmoM meM svIkRta hai, apanI upayogitA aura vizeSatA batA sakatA hai aura apane anuyAyiyoMkI zraddhAko jIvita rakha sakatA hai ? buddhakA avyAkRtavAda baddha aura mahAvIra samakAlIna samadeza aura sama saMskRtike pratinidhi the / dArzanika praznoM ke sambandhameM buddhakA dRSTikoNa thA ki AtmA loka-paraloka Adike zAzvata-azAzvata Adi vivAda nirarthaka haiN| ve na to brahmacaryake lie upayogI hai aura na nirveda upazama abhijJA sambodha yA nirvANake lie hii| majjhimanikAya ( 2 / 2 / 3 ) ke calamAlaMkya sUtrakA saMvAda isa prakAra hai "eka bAra mAluMkyaputtake cittameM yaha vitarka utpanna huA ki bhagavAnne ina dRSTiyoMko avyAkRta ( akathanIya ) sthApita ( jinakA uttara roka diyA jAya ) pratikSipta ( jinakA uttara denA asvIkRta ho gayA) kara diyA hai-1-loka zAzvata hai ? 2-loka azAzvata hai ? 3-loka antavAn hai ? 4-loka ananta hai ? 5-jIva aura zarIra eka hai ? 6-jIva dUsarA aura zarIra dUsarA hai ? 7-maraneke bAda tathAgata hote haiM ? 8-maraneke bAda tathAgata nahIM hote ? 9-marane ke bAda tathAgata hote bhI haiM nahIM bhI hote haiM ? 10-maraneke bAda tathAgata na hote haiM aura na nahIM hote ? ina dRSTiyoMko bhagavAn mujhe nahIM batalAte, yaha mujhe nahIM rucatA-mujhe nahIM khbhtaa| so maiM bhagavAnke pAsa jAkara isa bAtako pUrcha / yadi mujhe bhagavAn kaheMge to maiM bhagavAnke pAsa brahmacaryavAsa kruuNgaa| yadi mujhe bhagavAn na batalAe~ge to maiM bhikSuzikSAkA pratyAkhyAna kara hIna ( gRhasthAzrama ) meM loTa jaauuNgaa| ___mAlukyaputtane buddhase kahA ki yadi bhagavAn ukta dRSTiyoMko jAnate haiM, to mujhe btaaeN| yadi nahIM jAnate to na jAnane samajhaneke lie yahI sIdhI ( bAta ) hai ki vaha ( sApha kaha deM) maiM nahIM jAnatA / mujhe nahIM mAlama / buddhane kahA "kyA mAlukyaputta, maiMne tujhase yaha kahA thA ki-A mAlukyaputta, mere pAsa brahmacaryavAsa kara, maiM tujhe batalAU~gA loka zAzvata hai Adi / " "nahIM bhante" mAlukyaputtane kahA / / "kyA tUne mujhase yaha kahA thA-maiM bhante, bhagavAna ke pAsa brahmacaryavAsa karU~gA, bhagavAn mujhe batalAyeM loka zAzvata hai Adi" "nahIM bhnte"| __ "isa prakAra mAlukyaputta, na maiMne tujhase kahA thA ki A "na tUne mujhase kahA thA ki bhNte"| phira mogha puruSa ( phajalake AdamI ) tU kyA hokara kisakA pratyAkhyAna karegA? mAlukyaputta, jo aisA kahe-maiM taba taka bhagavAnke pAsa brahmacaryavAsa na karUMgA jabataka bhagavAn
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha mujhe yaha na batalAveM-loka zAzvata hai Adi, phira tathAgatane to unheM avyAkRta kiyA hai, aura vaha ( bIcameM hI) mara jaaygaa| jaisA mAlukyaputta koI puruSa gAr3e lepakAle viSase yukta bANase bidhA ho usake hita-mitra bhAI-banda cikitsakako le AveM aura vaha (dhAyala ) yaha kahe ki maiM tabataka isa zalyako nahIM nikAlane dUMgA jabataka apane becanevAle usa puruSako na jAna leM ki vaha brAhmaNa hai ? kSatriya hai ? vaizya hai ? zadra hai ? amuka nAmakA, amuka gotrakA hai ? lambA hai, nATA hai, maeNjholA hai ? Adi / jabataka ki usa bedhanevAle dhanuSako na jAna leM ki cApa hai yA kodaNDa / jyAko na jAna leM ki vaha arkakI hai yA saMThekI ?""to mAlukyaputta, vaha to ajJAta hI raha jAyeMge aura yaha puruSa mara jaaygaa| aise hI mAluMkyaputta, jo aisA kahe maiM taba taka "aura vaha mara jaaygaa| mAlukyaputta, loka zAzvata hai| isa dRSTike honepara hI kyA brahmacaryavAsa hogA? aisA nahIM / loka azAzvata hai, isa dRSTike honepara hI kyA brahmacaryavAsa hogA ? aisA bhI nahIM / mAlukyaputta, cAhe loka zAzvata hai yaha daSTi rahe, cAhe loka azAzvata hai yaha dRSTi rahe, janma hai hI, jarA hai hI, maraNa hai hI, zoka ronA kAMdanA duHkha daurmanasya parezAnI hai hI, jinake isI janmameM vighAtako maiM batalAtA huuN|"""" isaliye mAlukyaputta, mere avyAkRtako avyAkRtake taurapara dhAraNakara aura mere vyAkRtako vyAkRtake taurapara dhAraNa kreN|' isa saMvAdase nimnalikhita bAseM phalita hotI hai1-buddhane AtmA loka paraloka Adi tatvoMkI caracAmeM na apameko ulajhAyA aura na ziSyoM ko| 2-lokako cAhe zAzvata mAnA jAya yA azAzvata; usase brahmacarya dhAraNa karanemeM koI bAdhA nahIM hai| 3-buddhake upadezako dhAraNa karanekI yaha zarta bhI nahIM hai ki ziSyako ukta tattvoMkA jJAna karAyA hI jaay| 4-buddhane jinheM vyAkRta kahA unheM vyAkRta rUpase aura jinheM anyAkRta kahA unheM avyAkRta rUpase hI dhAraNa karanA caahie| usa samayakA vAtAvaraNa Ajase 2500-2600 varSa pahileke dhArmika vAtAvaraNapara nigAha phekeM to mAlama hogA ki usa samaya loka paraloka AtmA Adike viSaya meM manuSyakI jijJAsA jaga cukI thii| vaha apanI jijJAsAko anupayogitAke AvaraNameM bhItara hI bhItara mAnasika hInatAkA rUpa nahIM lene denA cAhatA thaa| jina dasa praznoMko buddhane avyAkRta rakhA, unakA batAnA anupayogI kahA, saca pUchA jAya to dharma dhAraNa karanekI AdhArabhUta bAteM ve hI haiN| yadi AtmAke svatantra dravya aura paralokagAmitvakA vizvAsa na ho to dharmakA AdhAra hI badala jAtA hai| prajJA pAramitAoMkI paripUrNatAkA kyA artha raha jAtA hai| 'vizvake sAtha hamArA kyA sambandha hai ? vaha kaisA hai ? yaha bodha hue binA hamArI cAkA saMyata rUpa hI kyA ho sakatA hai / yaha ThIka hai ki inake vAda-vivAdameM manuSya na par3e para yadi jarA, maraNa, vedanA, roga Adike AdhArabhata AtmAkI hI pratIti na ho to duSkara brahmacaryavAsa kauna dhAraNa kare ? buddha ke samayameM 6 parivrAjaka the jinake saMgha the aura jinakI tIrthaMkarake rUpa meM prasiddhi thii| sabakA apanA tattvajJAna thaa| pUrNakazyapa akriyAvAdI, makkhali 1. majjhimanikAya hindI anuvAda / -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ viziSTa nibandha : 335 gosAla daivavAdI, ajitakeza kambala jar3avAdI, pradha kAtyAyana akRtatAvAdI aura saMjayavelaThThiputta anizcayavAdI the| veda aura upaniSadke bhI AtmA paraloka Adike sambandhameM apane vividha matabheda the| phira zramaNasaMghameM dIkSita honevAle aneka bhikSu usI aupaniSad tattvajJAnake pratinidhi vaidika vargase bhI Ae the / ataH jabataka unakI jijJAsA tRpta nahIM hogI tabataka ve kaise apane purAne sAthiyoM ke sanmukha unnatazira hokara apane naye dharma dhAraNakI upayogitA siddha kara sakeMge ? ataH vyAvahArika dRSTise bhI inake svarUpakA nirUpaNa karanA ucita hI thaa| tIrase ghAyala vyaktikA tatkAla tIra nikAlanA isaliye prathama kartabya hai ki usakA asara sIdhA zarIra aura manapara ho rahA thaa| yadi vaha viSailA tIra tatkAla nahIM nikAlA jAtA to usakI mRtyu ho sakatI hai / para dIkSA leneke samaya to prANoMkA maTakAva nahIM hai / jaba eka tarapha yaha ghoSaNA kI hai"parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tvAdarAt" arthAt bhikSuo, mere vacanoMko acchI taraha parIkSA karake hI grahaNa karanA, mAtra mujhameM Adara honeke kAraNa nahIM" to dUsarI ora mudde ke praznoMko avyAkRta rakhakara aura unheM mAtra zraddhAse avyAkRta rUpa meM hI grahaNa karanekI bAta kahanA susaMgata to nahIM mAlUma hotA / bhagavAn mahAvIrakI mAnasa ahiMsA ___ bhagavAn mahAvIrane yaha acchI taraha samajhA ki jaba taka buniyAdI tattvoMkA vastu sthitike AdhArase yathArtha nirUpaNa nahIM hogA taba taka saMghake paMcamela vyaktiyoMkA mAnasa rAgadveSa Adi pakSa bhUmikAse uThakara taTastha ahiMsAkI bhUmipara A hI nahIM sakatA aura mAnasa saMtulanake binA vacanoMmeM taTasthatA aura nirdoSatA AnA sambhava hI nhiiN| kAyika AcAra bhale hI hamArA saMyata aura ahiMsaka bana jAya para isase Atmazuddhi to ho nahIM sakatI, usake lie to manake vicAroMko aura vANIkI vitaNDA pravRttiko rAstepara lAnA hI hogaa| isI vicArase anekAntadarzana tathA syAdvAdakA AvirbhAva huaa| mahAvIra pUrNa ahiMsaka yogI the| unako paripUrNa tattvajJAna thA / ve isa bAtakI gaMbhIra AvazyakatA samajhate the ki tattvajJAnake pAyepara hI ahi / bhavya prAsAda khar3A kiyA jA sakatA hai| dRSTAntake liye hama yajJahiMsA sambandhI vicArako hI leN| yAjJikoMkA yaha darzana thA ki-pazuoMkI sRSTi svayambhUne yajJake liye hI kI hai, ataH yajJameM kiyA jAnevAla vadha vadha nahIM hai, avadha hai| isameM do bAteM haiM-1-Izvarane sRSTi banAI hai aura 2-paza saSTiyajJake liye hI hai| ataH yajJameM kiyA jAnevAlA pazuvadha vihita hai| isa vicArake sAmane jabataka yaha siddha nahIM kiyA jAyagA ki sRSTikI racanA Izvarane nahIM kI hai kintu yaha anAdi hai / jaisA hamArI AtmA svayaMsiddha hai vaisI hI pazukI AtmA bhI / jaise hama jInA cAhate hai, hameM apane prANa priya haiM, vaise hI pazuko bhii| isa lokameM kiye gaye hiMsA kamase paralokameM AtmAko narakAdi gatiyoMmeM duHkha bhogane par3ate haiM / hiMsAse AtmA malina hotI hai / yaha vizva ananta jIvoMkA AvAsa hai| pratyekakA apanA svataHsiddha svAtantrya hai ataH mana, vacana, kAyagata ahiMsaka AcAra hI vizvameM zAnti lA sakatA hai taba taka kisI samajhadArako yajJavadhakI nissAratA, asvAbhAvikatA aura pAparUpatA kaise samajhameM A sakatI hai| jaba zAzvata-AtmavAdI apanI sabhAmeM yaha upadeza detA ho ki AtmA kaTastha nitya hai. nilepa avadhya hai, koI hiMsaka nahIM, hiMsA nahIM / aura acchevavAdI yaha kahatA ho ki maranepara yaha jIva pathivI Adi bhUtoMse mila jAtA hai, usakA koI astitva nahIM rahatA / na paraloka hai, na mukti hI / taba AtmA aura paralokake sambandhameM mauna rakhanA tathA ahiMsA aura duHkha nivRttikA upadeza denA sacamuca binA nIMvake makAna
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 : DaoN0 mahendrakumAra jaina nyAyAcArya smRti-grantha banAne ke samAna hI hai / jijJAsu pahile yaha jAnanA cAhegA ki vaha AtmA kyA hai jise janma, jarA, maraNa Adi duHkha hai aura jise brahmacaryavAsake dvArA duHkhoMkA nAza karanA hai ? yadi AtmAkI janmase maraNa taka hI sattA hai to isa janmakI cintA hI mukhya karanI hai aura yadi AtmA eka zAzvata dravya hai to use nirlipta mAnane para ye ajJAta duHkha Adi kaise Ae ? yahI vaha pRSThabhUmi hai jisane bha0 mahAvIrako sarvAGgINa ahiMsAkI sAdhanAke lie mAnasa ahiMsAke jIvantarUpa anekAnta darzana aura vAcanika ahiMsAke nirduSTa rUpa syAdvAdakI vivecanAke lie prerita kiyA / anekAnta darzana ananta svatantra AtmAe~, ananta pudgala paramANu eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya aura asaMkhya kAlANu dravyake samahako hI loka yA vizva kahate haiM / isameM dharma-adharma, AkAza aura kAla dravyoMkA vibhAva pariNamana nahIM hotA / ve apane svAbhAvika pariNamanameM lIna rahate haiM / AtmA aura pudgala dravyoMke paraspara saMyoga vibhAgase ye parvata, nadI, pRthivI Adi utpanna hote rahate haiM / inakA niyantA koI Izvara nahIM hai / saba apane utpAda, vyaya, dhrauvya pariNamanameM apane-apane saMyoga-viyogoMke AdhArase nAnA AkAroMko dhAraNa karate rahate haiN| pratyeka dravya ananta dharmoMkA avirodhI akhaNDa AdhAra hai| usake virATa rUpako zabdoMse kahanA asambhava hai / usa anantadharmA yA anekAnta vastuke eka-eka dharmako jAnakara aura usa aMzagrahameM pUrNatAkA bhAna karanevAle ye matagraha haiM jo pakSabhedakI sRSTi karake rAga-dveSa, saMgharSa, hiMsAko bar3hA rahe haiM / ataH mAnasa ahiMsAke liye vastuke 'anekAnta' svarUpa darzanakI AvazyakatA hai / jaba manuSya vastuke virATapa tathA apane jJAnakI AMzika gatiko niSpakSa bhAvase dekhegA to use sahaja hI yaha bhAna hue bagaira nahIM raha sakatA ki dUsaroMke jJAna bhI vastuke kisI eka aMzako dekha rahe haiM ataH unakI sahAnubhUtipUrvaka samIkSA honI cAhie / dravya, kSetra kAla, bhAvakI apekSA pratyeka vastuke vicAra karanekI paddhati anekAnta darzanakA hI tAtparya yaha ki pratyeka padArtha apane-apane guNa aura paryAya rUpase pariNamana karatA huA ananta dharmoMkA yugapat AdhAra hai / hamArA jJAna svalpa hai / hama usake eka-eka aMzako chUkara usameM pUrNatAkA ahaMkAra'aisA hI hai' na kareM, usameM dUsare dharmoke 'bhI' astitvako svIkAra kreN| yaha hai vaha mAnasa ucca bhUmikA jisapara Anese mAnasa rAga-dveSa, ahaMkAra, pakSAbhiniveza, sAmpradAyika matA graha, haThavAda vitaNDA, saMgharSa, hiMsA, yuddha Adi naSTa hokara parasamAdara taTasthatA, sahAnubhUti, madhyastha bhAva, maitrI-bhAvanA, sahiSNutA, vItarAgakathA, antataH vinaya kRtajJatA, dayA Adi sAttvika mAnasa ahiMsAkA udaya hotA hai| yahI ahiMsaka tattvajJAnakA phala hai| AcAryoMne jJAnakA utkRSTa phala upekSA-rAga dveSa na hokara madhyastha anAsakta bhAvakA udaya hI batAyA hai| syAdvAda-amRta bhASA ___ isa taraha jaba mAnasa ahiMsAkI sAttvika bhUmikApara yaha mAnava A jAtA hai taba pazutAkA nAza ho jAtA hai, dAnava mAnavameM badala jAtA hai| taba isakI vANomeM taralatA, sneha, samAdara, namratA aura nirahaMkAratA Adi A jAte haiM / spaSTa hokara bhI vinamra aura hRdayagrAhI hotA hai| isI nirdoSa bhASAko syAdvAda kahate haiM / syAt vAda arthAt yaha bAta syAt amuka nizcita dRSTikoNase vAda-kahI jA rahI hai| yaha 'syAt' zabda DhulamulayakInI zAyada saMbhavataH kadAcit jaise saMzayake parivArase atyanta dUra hai| yaha aMza nizcayakA pratIka hai aura bhASAke usa iMkako naSTa karatA hai jisake dvArA aMzameM pUrNatAkA durAgraha,
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/viziSTa nibandha : 337 kadAgraha aura haThAgraha kiyA jAtA hai / yaha usa sarvahArA pravRttiko samApta karatA hai jo apane hakake sivAya dUsaroMke zrama aura astitvako samApta karake saMgharSa aura hiMsAko janma detI hai| yaha syAdvAda amRta usa mahAn ahaMkAra viSaya jvarakI paramauSadhi hai jisake AvezameM mAnava tanadhArI tUphAnake babUlekI taraha jamInapara para hI nahIM TikAtA aura jagatameM zAstrArthavAda vivAda dharmadigvijaya matavistAra jaise AvaraNa letA hai| dUsaroMko binA samajhe hI nAstika pazu mithyAtvI apasada prAkRta grAmya dhRSTa Adi sabhya gAliyoMse sanmAnita (?) karatA hai / 'syAdvAda' kA 'syAt' apanemeM sunizcita hai aura mahAvIrane apane saMghake pratyeka sadasyakI bhASAzaddhi isIke dvArA kI / isa taraha anekAnta darzanake dvArA mAnasa zuddhi aura syAdvAdake dvArA vacana zaddhi honepara hI ahiMsAke bAhyAcAra, brahmacarya Adi sajIva hue, inameM prANa Ae aura mana, vacana aura kAyake yatnAcArase inakI apramAda pariNatise ahiMsA-mandirakI prANapratiSThA huii| mahAvIrane bAra-bAra cetAvanI dI ki-'samayaM goyama yA pamAyae'-gautama, isa AtmamandirakI prANapratiSThAmeM kSaNamAtra bhI pramAda na kr| AcArakI paramparAkA mukhya pAyA tattvajJAna isa taraha jaba taka buniyAdI bAtoMkA tattvajJAna na ho tabataka to kevala sadAcAra aura naitikatAkA upadeza sunane meM sundara lagatA hai para vaha buddhi taka jijJAsA, mImAMsA samIkSA aura samAlocanAkI tRpti nahIM kara sktaa| jaba taka saMghake mAnasa vikalpa nahIM haTeMge taba taka ve bauddhikahInatA, mAnasadInatAke tAmasa bhAvoMse trANa nahIM pA sakate aura cittameM yathArtha nirvaira vRttikA udaya nahIM kara sakate / jisa AtmAke yaha saba hotA hai yadi usake hI svarUpakA bhAna na ho to mAtra anupayogitAkA sAmayika samAdhAma ziSyoMke muMhako banda nahIM rakha sakatA / Akhira mAlukyaputtane buddhako sApha-sApha kaha diyA ki Apa yadi nahIM jAnate to sApha-sApha kyoM nahIM kahate ki maiM nahIM jAnatA, mujhe nahIM mAlama / jina praznoMko buddhane avyAkRta rakhA unakA mahAvIrane anekAntadaSTise svAdvAda bhASAmeM nirUpaNa kiyaa| unane AtmAko dravyadRSTise zAzvata, paryAyaSTise azAzvata btaayaa| yadi AtmA sadA aparivartanazIla mAnA jAtA to puNya-pApa saba vyartha ho jAte haiM kyoMki unakA asara AtmApara lo par3egA nhiiN| yadi AtmA kSaNa vinazvara aura dhArAvihIna niHsantAna sarvathA navotpAdavAlA hai to bhI kRta karmakI niSphalatA hotI hai, paraloka nahIM banatA / ataH dravya-dRSTise dhArA-pravAhI pratikSaNa parivartita saMskAragrAhI AtmAmeM hI puNya-pApa kartRtva sadAcAra brahmacaryavAsa Adi sArthaka hote hai| isameM na aupaniSadoMkI taraha zAzvatavAdakA prasaMga hai aura na jar3avAdiyoMkI taraha ucchedavAdakA Dara hai aura na use ubhayaniSeSaka 'azAzvatAnucchedavAda' jaise vidhi-vihIna zabdase nirdeza karanekI hI AvazyakatA hai| yahI saba vicArakara bhagavAn mahAvIrane loka-paraloka, AtmA Adi sabhI padArthoMkA anekAntadRSTise pUrNa vicAra kiyA aura syAdvAdavANIse usake nirUpaNakA nirdoSa prakAra btaayaa| yaha jainadarzanakI pRSThabhUmi hai jisapara uttarakAlIna AcAryoMne zatAvadhi granthoMkI racanA karake bhAratIya sAhityAgArako Alo. kita kiyaa| akele 'syAdvAda' para hI bIsoM choTe-moTe grantha likhe gaye haiM / isa anekAntake vizAla sAgara meM saba ekAnta samA jAte haiM / AcArya siddhasena divAkarake zabdoMmeM ye syAdvAdamaya jina vacana mithyAdarzanake samaha rUpa hai| isameM samasta mithyAdRSTiyAM apanI-apanI apekSAse virAjamAna haiM / aura amRtasAra yA amatasvAdU haiN| ve taTastha vRttivAle saMvigna jIvoMko atizaya sukhadAyaka haiN| ve jagata kA kalyANa kareM "bhaI micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / " 1. dekho, pro0 dalasukha mAlavaNiyA likhita jaina tarkavArtika kI prastAvanA / 4-43