Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રત્નસિંહસૂરિશિષ્ય શ્રીવિનયચન્દ્રકૃત આણંદ સંધિ (વિક્રમના ચૌદમા સૈકાનું એક અપભ્રંશ કાવ્ય)
સંપાદક: પૂ૦ પં. શ્રી રમણીકવિજયજી મહારાજ
rશ્રીરત્નસિંહસૂરિશિષ્ય શ્રવિનયચન્દ્રકૃત એક અપ્રગટ અપભ્રંશ કાવ્ય “આણંદસંધિનું સંપાદન અહીં
* રજૂ કર્યું છે. ઉત્તરકાલીન અપભ્રંશ—જૂની ગુજરાતીમાં રચાયેલી શ્રીવિનયચન્દ્રની આ બે કૃતિઓ નેમિનાથ ચતુ પદિકા” અને “ઉવએસમાલાકહાણ છપય” સ્વ. શ્રી ચીમનલાલ દલાલ સંપાદિત “પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસંગ્રહમાં (ગાયકવાડ્ઝ ઓરિયેન્ટલ સિરીઝ નં. ૧૩, વડોદરા, સને ૧૯૨૦) પ્રસિદ્ધ થયેલી હોઈએ વિષયના અભ્યાસીઓને સુજ્ઞાત છે. શ્રીવિનયચંદ્રજીએ “મુનિસુવ્રતસ્વામિચરિત' રચ્યું છે. એમની બીજી બે કૃતિઓ “કલ્પનિરુક્ત' (સં. ૧૩૩૫) અને “દિપાલિકાકલ્પ'(સં. ૧૩૪૫)માં રચના–વર્ષ આપેલું હોઈ તેઓ વિક્રમના ચૌદમા શતકના પૂર્વાર્ધમાં વિદ્યમાન હતા એ નિશ્ચિત છે.
“કાવ્યશિક્ષા”, “મહિલસ્વામિચરિત' આદિના કર્તા શ્રી વિનયચન્દ્ર ચંદ્રગચ્છના રવિપ્રભમુનિના શિષ્ય હોઈ“આણંદસંધિકાર આપણા વિનયચંદ્રથી ભિન્ન છે. “કાવ્યશિક્ષાકાર વિનયચન્દ્ર “આણંદસધિકાર વિનયચન્દ્રના સમકાલિન હતા. બંને જૈન વિદ્વાનો ગુજરાતના હતા.
આણંદસંધિ' એ ટૂંકું કાવ્ય છે. એનું નામ સૂચવે છે તેમ, એમાં ભગવાન મહાવીરના શ્રાવક આનંદનો સંબંધ વર્ણવાયો છે.
આ કાવ્યના સંપાદનમાં નીચેની ત્રણ હસ્તપ્રતોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે : ૧. વડોદરા શ્રી આત્મારામજી જ્ઞાનમંદિરમાં શાન્તસૂતિ શ્રી હંસવિજ્યજી મહારાજના સંગ્રહની
પ્રત (સંજ્ઞા હૃ૦). ૨. પાટણના હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરમાંના શ્રી સંઘના ભંડારની પ્રત (સંજ્ઞા સં૦); અને ૩. એ જ જ્ઞાનમંદિરમાં રખાયેલ સાગરગચ્છના ભંડારની પ્રત (સંજ્ઞા સા૦).
અપભ્રંશ અને નવ્ય ભારતીય ભાષાઓનાં પ્રાચીનતર સ્વરૂપના અભ્યાસીઓને આ સંપાદન ઉપયોગી થશે એવી આશા છે. સંપાદક]
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
माणसंधि : १७
सिरि वीर जिणंदह, पणयसुरिंदह, पणमवि गोयम गुण निहिहि । आणंदु सुसावय, धम्मपभावय, भैणिसु संधि आगमविहिहि । सत्तमह उवासिगदसह अंगि, सिरिवीरि भणिय कायब्वअंगि । इय पुच्छइ पणमवि जंबुसामि, इम अक्खइ गणहरु सुहमसामि । इय मँगहदेसि वाणिजगामि, नरनाहु अस्थि जियसत्तु नामि । गाहावइ निवसइ तिहिं सतंतु, आणंदु नामि सिवनंदकंतु । कुल्लागु नामि तसु तडि निवासु, चेइय अस्थि तिहिं दुइपलासु। सिरिइंदभूइपभिइहि समाणु, तिहि समवसरिउ सिरिवद्धमाणु । वंदणह जाइ जियसत्तु राउ, आणंदु वि सावउ सुद्धभाउ । जिणदेसण निसुणिवि ऐकताणु, आणंदु लेइ परिगहपमाणु । वज्जेमि थूल जीवाण हिंस, अलियं पि थूल चोरिय निसंस । सिवनंदा विणु मझ नियम नारि, दस दस य सहस गोउल चियारि । तह निधिहि कलंतरि ववहारि, मझ कणयकोडि हउ चारि चारि । हल सगड याण पण पण सयाई, चत्तारि वहंती पवहणाई । जिहीमहदंतणु मह सुसाउ, अभ्यंगि तिल्ल सयसहसपाउ । तह सुरहिगंधि उव्वट्टणं च, जलकुंमिहि अहहिं मिज्जणं च । लूहणइ गंधकासाइयाई, ओभरणिहिं मुद्दिय-कणियाई । तोक-अगरु धूवेहि धूव, मालइय-पउमकुसुमह सरूव । कप्पूर-अगरु-कुंकुम-विलेउ, वरखोमजुयलपहिरणसमेउ। खीरामलं च फल कलमसालि, मुग-मास-कलायह तिन्नि दालि। घेउरय खज्ज पिय कहपेय, घिउँ सरयसमय गावि समय । पल्लंकि मंडुकिय विजणाई, नेहंबदालि वलि तिम्मणाई। तंबोल पंचसोगंधियाणु, आगासनीरु इय भोगमाणु । अवझाणु पमाउ विहिंसदाणु, वज्जेमि पावबुद्धिहि पयाणु । इय नियमइ लेविणु, वीरु नमेविणु, सिंवनंदह जाइवि कहए । सिवनंद वि रम्मू , जिणवरधम्मू , सामि पासि जाइवि लियए ॥१॥
१ गुणनिहिहिं सं०॥ २ भणिसुं सा.॥ ३ सत्तमय हं.॥ ४ कायव्य भंगि ६० ॥ ५ पुच्छिउ है. ॥ ६ अखइ हं० सा० ॥ ७ मगहदेस वाणिजयगामि हं० ॥ ८ आसि सं० सा० ॥ ९ कुलागु हं० ॥ १० तहि हं०॥ ११ इक्कझाणु सं० सा० ॥ १२ वज्जेवि हं० ॥ १३ मुझु ह. ॥ १४ गोकुल हं० ॥ १५ च्यारि च्यारि सा० ॥ १६ वहति सा०॥ १७ जिट्ठीमहु सा०॥ १८ अभिगि हं० ॥ १९ आभरणहि मुद्दिहिं हं० ॥ २० तोरुक्ख हं०॥ २१ घेउरह खज्जि सं० सा० ॥ २२ धीउ हं० ॥ २३ गावहि हं० ॥ २४ मुंडुकिय हं० ॥ २५ पासि पणमवि लिं. हं० ॥
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સુવર્ણમહોત્સવ ચન્થ
अह गोयमु पूछइ पहु नमेउ, किं लेस व्रतु आणंदु एउ। तउ अक्खइ सामि वि जावजीवु, इहु करिसइ सावइधम्मदीवु । देह होसइ सुर वेमाणि रम्मि, सोहम्मि कप्पि अरुणप्पभम्मि तिहिं चारि पलिय पालेवि आउ, एगावयारु तउ सिद्धिठाउ। आणंदु विचउदस वच्छराई, पालेवि दुवालस गिहिवयाई। चिंतेइ पुव्वरत्तावरत्ति, आयत्ति मज्झ बहुजणह तत्ति । ता जिणपणीय धम्मे सयाइ, मा खलणु होइ कहवि हुपमाइ। इय चिंतिय सिरि कुल्लागगामि, पोसाल करावइ सुद्ध ठामि । असणाइ चउन्विहु उक्खडेउ, जीमावइ सयलु वि नयरलोउ। तउ जिहपुत्ति आरोवि भारु, आणंदु जाइ पोसहअगारु । तत्थ हिउ माणवि, देवहि दाणवि, अक्खोहियमणु न वि चलए। संलहिणजुत्तउ, छ परिसउ तउ, सावयपडिमा सो वहइए ॥२॥
इकु मास देवपूया तिसंझ, सम्मत्तदपडिम अइयारवंझ । बे मास सुद्धबारसवएहिं, वयपडिमा पालइ निययगेहिं । सामाइउ गिन्हा वार दुन्नि, पुवुत्त किरिय सउं मास तिन्नि । चउपव्वतिहि हि करि उप्पवासु, सो पोसह पालइ चारि मास । चउपव्वि चहुट्टइ निरुवसग्गु, सो पंचमास लिइ काउसग्गु । छम्मास बंभचेरं धरेइ, सच्चित्त सत्त मासा न लेइ।। आरंभु विवजइ अह मास, अन्न वि न करावइ नैव इ मास । जं उद्दिसीउ तसु रेसि रद्द, दस मास न जीमइ तमवि सुद्ध । एगारस मासा समणभूउ, लेइ ओघउ मुहपत्ती करइ लोउ। मह समणोवासग भिक्ख देउ, नियगोअलि विहरइ सो अखेउ। एगारस पडिमा इम वहेउ, संलेहण करिविणु दुविहभेउ। तवचरणि अहिचम्मावसेसु, निसि सुत्तु तणह संथारएसु । चिंतेइ धम्मजागरिय रत्ति, जा अज वि अच्छइ देहसत्ति । जयवंतु धम्मआयरिउ जाम, अणसण करेसु हउं इत्थु ताम । सिद्धंतह जुत्तिहिं, सत्तहिं खित्तहिं, वित्तबीउ वावेवि घणु । अट्ठाहिय कारिय, संघ हकारिया, देवपूयवंदणकरणु ॥३॥
२६ नमेवि सं०॥ २७ लेस्यिइ सा० ॥ २८ करिरसइ सा०, करिसिइ सं०॥ २९ अह होस्यइ हं० ॥ ३० पाल्येवि सा०॥ ३१ चउव्विह हं० ॥ ३२ °णु जिणपहह ॥ ३३ च्यारि सा० ॥ ३४ नव विहं० ॥ ३५ लिइ ओघ मुहपति सा० ॥ ३६ गोउलि सा. गोवलि हं० ॥
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આણદધિ : ૧૬૯
सुगुरूण वास सीसहि गहेउ, सुमरेवि पंचपरमिटि देवु । उस्सग्गपुव्व सो सोहि लेइ, सम्मत्तमाइ वय उच्चरेइ । ता उत्तिमहि सो ठाइ ठाणु, वोसरइ अठारस पावठाणु। चत्तारि सरणु मंगलु उतिम्म, अरिहंत सिद्ध साहू सुधम्म । हिंसा अलिउ अणदिन्नु दाणु, मे हुन्न परिग्गहु कोह माणु। माया इ लोहु पिज्ज च दोसु, कालहो वि अभक्खाणं सरोसु । अरईरई य पेसुन्नजुत्त, परिवाय मायमोसं मिछत्त। तिविह तिविह मण वयण काय, कय-कारणाणुमइ पच्चखाय । अरंहत सिद्ध साहू. य सखि, देवाणुसक्खि अप्पाणुसक्खि । जं रयणकरंडगभूउ एहु, वोसिरिसु चरमऊसासि देहु। उवसम्ग देव-माणुस-पसूण, जे हुंति सहिसु ते सवि अणूण । आहार उवहि दुच्चिन्नकामु, ते वोसिरामि सवि जावजम्मु । आहार चउविहु, चइविणु सो वि हु, गुरुमुहेण गहियाणसणु। छजीव खमावइ, भावण भावइ, तणसंथारि निसन्नतणु ॥४॥
सिल मही लवणइ पुँविकाउ, महि ओस करय हिम आउकाउ । विज्जुक अगणि मुह तेउकाउ, तलियंट फुक्क धम वाउकाउ । पत्तेय सहारण वणसईउ, एगिदिउ खामिउं सव्वि खमीउ । किमि पुर अलस बेइंदियाई, जू मंकुण कीड तेइंदियाई। चउरिदिय डंस मसाइ मच्छि, खज्जूरय भमरय तिड्ड विंछि। पंचिंदिय जलयर णेगभेय, चिड लावय तित्तिर खयर जे य। सस सप्प हरिण सूयर अरन्नि, पसु महिस पमुह थलयर जि अन्नि । नारइय सत्तनरएसु संति, जं मणुयखित्ति माणुस वसंति । वेमाणिय जोइस विंतराइ, दसभेय भवणवासियसुराइ । भवमज्झि भमंतइ मह अभवि, जे दुम्मिउ खोमउं हउँ ति सल्वि । आसाइउ कहवि हु तित्थनाहु, केवलिय सिद्ध आयरिय साहु । साहुणि य सावय सावियाउ, चारित्त-नाण-दंसणगुणा उ। तह पाण भूय जिय सत्त काल, आसाइय जे मइं गुणविसाल । ते तिविह तिविह खामेमि पुज!, ते वि हु खमंतु अवराहु मज्झ । आउट्टिहिं दप्पिहि, तह संकप्पिहि, मई जि विराहिय कहवि जिय । ते सवि हउं खामउं, हउं वि खमावउं, निंदउं हिव जे दुकय किय ॥५॥
३७ सांसं ग° सं० सा० ॥ ३८ सुमरइ हं०॥ ३९ वइ हं० ॥ ४० वोसिरइ सा०॥ ४१ सुरम्म सं० सा०॥ ४२ का हं० ॥ ४३ दिव्वमा सा० सं०॥ ४४ सोविणु हं०॥ ४५ पुढमकाय सा०॥ ४६ करइ हं० ॥ ४७ पुंयर ई०॥ ४८ वसंत सा० सं०॥ ४९ खमाउं सं० हं०॥ ५० हुं ति सं०॥
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦: શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સુવર્ણ મહોત્સવ સ્વસ્થ
कालाइ अह नाणाइयार, संकाइय अह दसणइयार। अइयार अह चारित्तचारि, तव बार तिनि वीरियइयारि। पंचाइयार संलेहणाइ, जि विहिय कहवि मई इह पमाइ । वह बंध पमुह जं विहिय हिंस, जं जंपिय वयणं अलियमिस्स । जं थोव वि चोरिय कसु वि वत्थु, जं सेविउ मेहुण अप्पसत्थु । जं मेलिउँ परिगह पावमूलु, जं हिंडिउ दिसि जिम तत्त गोलु । जंपनरसकम्मादाण वत्त, बावीस अभक्खइ जं च भुत्त । जं अट्ट रुद्द झाइयउ झाणु, जं किद्ध पावउवएसदाणु । जं अप्पिउ ऊखेले-मूसलाइ, जं मज्झ जूयवइयर कयाइ । सामाइउ जं किउ साइयारु, जं खंडिउ देसवगास चारु । जं पन्चदिवसि पोसह न किडु, जं संविभागु अतिथिहि न दिद्ध । तं निंदउं गरिहउं तिविह तिविहुं, मिछक्कडु पुणु पुणु होइ सर्वेहु । हिंडंतह भवि भवि, आसंसार वि, जं खंडिउ जं च विराहियउ। तसु हउ समुंब्भडु, मिछादुक्कडु, गुरुसमक्खु तं गरहियउ॥६॥
जंगीय-नट्ट पिक्खणयसारु, कय देवपूय अप्पयारु । जं सेविउ गुरुजण भत्तिपुव्व, किउ वंदण-पडिक्कमणाइ सव्व । विहिपुव्व विहिय जं तित्थजत्त, आराहिय सत्तिहिं सत्त खित्त । जं भत्तिहि दिन्नउ मुणिहि दाणु, जं पालिउ सीलु वि गुणनिहाणु । जं बारभेउ तवचरणु चरिउं, जं भाविय भावण झाणु धरिउ । जं पढिउ गुणिउ सिद्धंततत्तु, आराहिउ दंसण अनु चरित्तु । जं धम्मकजि उवयरिउ एहु, मम संति मणु धणु वयणु देहु । इहजम्मि अन्नजम्मह पवंचि, अणुमोउं जं किय सुकिउ किंचि । नियकुलनहचंदु, इथ आणंदु, अणुमोएविण सुकिय किउ। सुहझाणह कारणि, भवह निवारणि, भावण भावई बारसु वि ॥ ७ ॥
भावण भावंतह सुद्धभावि, खणि खणि मुच्चंतह पुव्वपावि । संथारि निसन्नह महपमाणु, उप्यन्नु तासु अह ओहिनाणु । इत्थंतरि विहरतु नयरि गामि, तहिं समवसरिउ सिरिवीरसामी ।
५१ मेलिवि सं०॥ ५५ सुबहु हं०॥ ५९ विहरितु हं० ॥
५२ °ल-लंगलाई सा० सं०॥ ५३ जुवइ वइरं सा० सं०॥ ५६ ममुन्भडु हं० ॥ ५७ संतिय तणु मणु वयण सा० सं०॥
५४ छड्डिउ हं० ॥ ५८ अणुमोयउं हं०॥
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
गोयरचरि गोयमु तहिं फिरंतु, कोइ पुच्छइ पिक्खवि जणु मिलंतु । सो कहइ इत्थ अणसणि पवन्नु, आणंदु उवासउ अत्थि धन्नु । तं सुणवि जाइ तिहिं इंदभूइ, तसु सुक्खतवह पुच्छइ सरुइ । तं नमवि सो वि विहसंतदिट्ठि, इय भणइ नाह ! इहsणन्भवुद्धि | अवधारिउ अप्पणि तुम्हि पाउ, महु उवरि किद्धु गुरुयउ पसाउ । ता भंजउ संसउ अपरिमाणु, गेहीण होइ किं अवहिनाणु १ । होइ त्ति भणिउ सिरिगोयमेण, आणंदु पर्यपइ सुणह तेण । हउं पिक्खउं जोयण पणसयाई, पुव्वावरदाहिणजलहिमाइ । हिमवंतु जाव उत्तरदिसम्मि, अहि पढम नरय उवरिं सुहम्मि । अह जंपर गोयम गुणनिहाणु, आलोइ पडिक्कमि एह ठाणु । जं अवद्दिनाणु गेहीण होइ, एदूरिहिं पिदिखंड न उण कोइ । जंपइ सुस्ताव सच्चि अट्ठि, मिछुक्कडु दिजइ किं व जुट्ठि । ज जुइ ता पडिकमणु तुम्ह, अह सच्चि तु आई देहु अम्ह । इनिवि गोयमुनिरभिमाणु, तं जाइवि पुच्छर वद्धमाणु । कहि नाह ! अम्ह बिहुं जणह माहि, को सच्चवाद ? को मिच्छवाइ ? | आणंदु सच्चाई साहु !, तुह मिच्छवाइ इम भणइ नाहु ।
सुविझत्ति जाएवि तेण, आणंदु खमाविउ गोयमेण । अह चइउ देहु अणसणिण खीणु, सिरिवद्धमाणपयसरणि लीणु । सुमरंतर पंचपरमिडिमंतु, सोहम्मि पत्तु सिवनंदकंतु । अरुणप्पभम्मि उववायसिज, अंतोमुहुत्ति चउउत्तरिज । बत्तीसवरिस जारिस जुवाणु, उप्पन्न सत्तकर देहमाणु ।
तह जय जय नंदय, जय जय भद्दय, अजिय जिणसु जिय पाल य । अम्ह अज्ज अणाहह, तुम्ह हुय नाहह, इय देवगणवयण सुय ॥ ८ ॥
६० आणंदु वि सावउ सा० सं० ॥ ६४ सुमरंत पंचपरमिट्टिसम्मु हं० ॥ ६८ पारिजायाह सा० सं० ॥ ६९ केलीहर सा० ॥
९
उप्पन्नु पिक्खि वेमाणिदेउ, पडिहारि विनत्तउ पढमु एउ। अम्ह पुनि जाय तुम्हि इत्थ ठाई, ता बंदहु सासयचेहयाई । सुरु उउउ त तिणि दिन्न बाहु, पूएइ नमसइ तित्थनाहु । तिहिं च पुत्थइ सँग्गनीइ, संधैरैइ देवववहारु जीइ । नंदणवणि तिणि सउं देउ जाइ, तिहिं विलसइ फुल्लिय वणह राइ | संताण कप्पदुम परियार, मंदार पवर हरिचंदणाइ | तिहिं वावि रयणसोवाणपंति, कीलहर पिक्खइ विउलकंति ।
આણંદસંધિ : ૧૭૧
६१ सुणउ सं० ॥ ६५ वाचइ हं० ||
६२ अह सा० ॥
६६ सत्थनीइ सा० सं० ॥
६३ पिक्खिहि हं० ॥ ६७ संचरइ सा० ॥
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 H શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય સુવર્ણ મહોત્સવ ચર્થી इत्थंतरि आवहि अच्छराउ, पइ रणझणंतमणिनेउराउ / तिहि साहिलासदेवंगणाहिं, कंदप्पिदप्पि थिरजुव्वणाहिं। उवगृहिय विविहनेहेण गाढु, सो विलसइ रइसागरवगाढु / अणमिसनयणु मणकजसिद्धि, अमिलायमल्लु अक्खुडियरिद्धि / नितु नट्ट-गीय-पिक्खणविणोइ, कालं गमेइ सो सम्गि लोह / सिरिरयणसिंह सुगरूवएसि, सिरिविणयचंद तसु सीस लेसि / अज्झयणु पढमु इह सत्तमंगि, उद्धरिउ संधिबंधेण रंगि / जं इह हीणाहिउ, किंचि वि साहिउ, तं सुयदेवी मह खमउ / इह पढइ जु गुणइ, वाचइ निसुणइ, मुत्तिनियंबिणु सो रमउ // 9 // // इति श्रीवर्धमानप्रथमोपासकस्य श्री आणंदमहाश्रावकस्य सन्धिः समाप्त / / 70 अणमिस्यनयणु सा० // 71 °पेखणविणोइ सा० // 72 सीसिलेसि हे०॥ 73 मज्झ खमउ है / 74 जं पढत गुणतह, श्रवणि सुणतह, मुत्तिरमणि तं बरउ वर सा० सं० //