Book Title: Alankar Chintamani ma Nirupit Mahakavya na Varna Vishayo
Author(s): Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249342/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "alaMkAraciMtAmaNimAM nirUpita mahAkAvyanA vaNya viSayo pArula mAMkaDa karNATakavAsI digaMbara kartA ajitasenanI alaMkAraciMtAmaNi apanAma bharatayazasa (IsvIsananI 15mI sadI) eka mahattvanI kRti che. prastuta graMtha, vidyAnAthanA pratAparudranyazobhUSaNa graMtha sAthe ghaNuM sAmya dharAve che. te ja rIte amaracaMdranI kAvyakalpalatA(IsvI 13mI sadI madhyabhAga)nAM ghaNAM pado alaMkAraciMtAmaNi(=alaM, ciMtA)nAM padyo sAthe sAmya dharAve che. kAvyazAstranI dRSTie mahAkAvyanA viSayomAM zuM zuM apekSita hoI zake te aMge puSkaLa kheDANa thayuM che. chatAM atre A aMge eka judA ja dRSTikoNathI vicAraNA karavAmAM AvI rahI che. bhAmaha ane daMDImAM sargabaddha hoya te mahAkAvya' evA AraMbhavacana sAthe mahAkAvyanA svarUpanI carcA karavAmAM AvI che, paraMtu mahAkAvyanA vaNya viSayo eka ke be padyomAM samAvI levAmAM AvyA che. vAmane kAvyAMgonI carcAmAM AnI achaDatI carcA karI che. rudraTamAM paNa tenA anulakSamAM maMtra, Rtu, yuddha, sUryodaya, saMdhyA vagere varNanono saMkSepamAM ullekha che. tyAM alabatta bhAmaha ane ThaMDI karatAM vigato vadhAre pramANamAM che. rAjazekhareka kavizikSA (prAyaH IsvI 900) aMtargata (kavisamayanI carcA daramyAna) keTalAka varNa viSayonI carcA karI che, jeno prabhAva ajitasenAcArya para paDyo hovAnI saMbhAvanA che : taduparAMta kAvyakalpalatAno prabhAva to svayaM spaSTa che. AcArya ajitasenanI vizeSatA e che ke temaNe A viSayonI yojanA suspaSTa rUpe mUkI che. emaNe prathama paricchedamAM kAvyanuM svarUpa, kAvyanAM prayojano, kAvyakAraNa, yati vagereno nirdeza ane pachI mahAkAvyanA vacce viSayonI dIrgha carcA prastuta karI che. 24 thI 68 padyo sudhI AnI vigatavAra carcA e ajitasenanI bIjI vizeSatA che. temanI trIjI vizeSatA che mahAkAvyanA vaNya viSayomAM jaina prAkRta sAhityane AdhAre navInatA lAvavI. prAkRta caritrakAvyomAM khAsa karIne tIrthakaronAM caritrakAvyomAM- janmakalyANakano mahotsava mahAkAvyanuM anivArya aMga hoya che. AcArya ajitasene saMskRta mahAkAvyanA saMdarbhamAM paNa tene eka lakSaNa tarIke mUkyuM che. saMskRta jaina caritrakAvyo paNa temanI najara samakSa haze ja. ApaNe prathama alaMkAraciMtAmaNi anusAra mahAkAvyanA vaNya viSayo joIe. tAni vAni kathyante mahAkAvyAdiSu sphuTam / kavivRndArakaryAni prabandheSu babandhire // tA. 1/ra4) have kavi devatAoe je prabaMdhomAM varNavyAM che te varyo (=varNavavA yogya viSayo) mahAkAvya vageremAM hoya te ame kahIe chIe." moTe bhAge mahAkAvyano nAyaka "rAjA' hoya che. ajitasena, rAjA ane rAjapatnI eTale ke paTTarANIne mahattvano vaNya viSaya gaNe che te aMge noMdhatAM pahelAM rAjaparivArano sAmAnya khyAla 124mAM Ape che. rAjaparivAramAM rAjA, rAjapatnI, purohita, kula, zreSThaputra (athavA yuvarAja), amAtya, senApati eTalAno samAveza thAya che. AnA anusaMdhAnamAM deza ane grAmanuM sauMdarya, nagara, sarovara, dhanuSa, nada, udyAna, vanathI gherAyelA parvato--A badhuM sthAvara varNanamAM Ave che. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. II. 1997-2002 alaMkAraciMtAmaNi'mAM.... 139 rAjanIti athavA to yuddhanA saMbaMdhamAM nIcenI bAbatono samAveza thAya che. maMtra, dUta, prayANa (yuddha athavA yAtrAnuM) mRgayA =zikAra), azva, hAthI, Rtu, sUrya, caMdra, Azrama, yuddha, zrI, vivAha, viyoga, surata, surApAna aneka prakArano krIDAvinoda vagere mahAkAvyanA vaNya viSayo che. (anaM. vitA. 9/24) e pachI tyAM ajitasena prAyaH pratyekanI sUkSma carcA kare che. (1) rAjAnA varNanIya guNo alaMka citA. 1/26 thI 28mAM rAjAnA guNo varNavatAM kahyuM che ke, kIrti, pratApa, AjJApAlana, dono nigraha. saMdhi-vigraha, yAna. AkramaNa vagere. zastra vagereno abhyAsa, nItinipuNatA, kSamA para vijaya, dharma para prema, dayALutA, prajAvatsalatA, jigISA-jItavAnI icchA, dharma, udAratA, gaMbhIratA, dharma, artha, ane kAma pratye avirodhI vartana, tenI prAptinA upAyo karavA, sAma dAma, daMDa ane bheda A cArano rAjanItimAM prayoga, tadatirikta tyAga, satya, sadaiva pavitratA, zUravIratA, aizvarya ane udyama vagerenuM rAjAnA anuSaMge kavie nirUpaNa karavuM joIe. (2) paTTarANInA varNanIya guNo 29thI 32 paghomAM devI arthAtu paTTarANInA guNonuM varNana che. jemAM lajjA, namratA, vratAcaraNa, suzIlatA, prema, cAturya, dAkSiNya, suMdaratA, madhuravANI, dayALutA, zRMgAra, saubhAgya, mAna, taduparAMta kAmavibhramo, paga, taLiyuM, eDI, nakha, jAMgha, ghUMTaNa, kaTi, uru, nitaMba, suMdara rAmAvalI, trivali, nAbhi, ane dehAMgo jevAMke madhyabhAga, vakSa:sthaLa, gaLuM, bAhu, aMguli, hAtha, dAMta, adhara, gAla, AMkha, bhramara, bhAla ane kAna tathA zira, ane pachI veNI, gati tathA jAti AdinuM TUMkamAM nAyikAnuM nakhazikha varNana karavuM. (3) rAjapurohitanA guNo rAjapurohita nimittAdi eTale ke jayotiSa, zukana vagere zAstrono jANakAra hovo joIe. Rju (chatAM) Apattine dUra karavAnI zaktivALo, sAcAbolo ane pavitratA vagere guNothI bharelo hovo joIe. (4) rAjakumAranA guNo 134mAM ajitasena rAjakumAra yuvarAjanA guNo varNavatAM jaNAve che ke rAjabhaktivALo, suMdara, kaLAono jANakAra, baLavAna (yuddhAdimAM sAmarthyavALo), namra, zastra ane zAstrano jJAtA, suMdara bAhyAMgo eTale ke sucAra hAtha, paga vagere vALo hovo ghaTe. (5) rAjamaMtrI(pradhAna)nA guNo pavitra, kSamAvAna, zUravIra, vinamra, buddhimAna, (rAja)bhaktithI yukta, AnvIkSikI vagere vidyAono jJAtA (=rAjanItinipuNa), vyavahAranipuNa, ane svadezamAM utpanna thatI vastuonA udyogonuM hita jonAra tathA udyamazIla vagere guNovALo rAjamaMtrI hovo joIe (ala, ciMtA1/35). (6) senApatinA varNanIya guNa senApati nirbhaya hovo joIe. vaLI zastranA abhyAsamAM ane prayogamAM sakSama hovo joIe. taduparAMta rAjabhakta arthAta rAjya, deza ane rAjA pratye bhaktivALo, muzkelIthI jItI zakAya tevo. buddhizALI ane raNasaMgrAmamAM jItanAro hovo joIe. (1/36) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pArula mAMkaDa Nirgrantha Ama samagra rAjaparivAra ane tene lagatA viSayonuM varNana prastuta karyA pachI ajitasena have deza, grAma vagerenuM varNana prastuta kare che. varNanapracura mahAkAvyamAM dezAdi varNana mahattvanuM banI rahe che. Ane kAraNe prakRtinirUpaNano kavine pUrato avakAza maLI rahe che. enA para jatAM pahelAM eTaluM noMdhIe ke AcArya ajitasene pUrvAcAryonA mahAkAvyanAM lakSaNone dhyAnamAM rAkhIne rAjA ane rANInuM varNana kavie kevI rIte karavuM eno DhAMco nakkI karI Apyo che. rAjA, mahAkAvyanA nAyakarUpe hoya to, dhIrodAtta ja hoya eTale udAtta nAyakanA lagabhaga sarva guNo ajitasene nirUpyA che. emanI sAme rahelAM raghuvaMza Adi mahAkAvyo ane jaina mahAkAvyomAMthI temaNe preraNA lIdhI hoya te svAbhAvika che. e ja rIte uttama nAyikAnA varNanane anulakSIne ja paTTarANIne tenA guNonuM varNana samyapha rIte thayuM che. tenA sauMdaryanirUpaNamAM manuSya-nAyikAo mATe je niyama che te ja svIkArIne rANInA sauMdaryanA nakha-zikha varNanano nirdeza temaNe karyo che. kumArasaMbhava' vagere mahAna kRtione Adarza tarIke temaNe sAme rAkhI hovAno pUro saMbhava che. purohita, rAjakumAra, maMtrI ane senApatinA guNonA nirdezamAM rAjanItizAstranA temanA UMDA abhyAsanuM pramANa maLe che. chatAM thoDI spaSTatA rahI gaI che. jemake, purohita nimitta zAstrono jANakAra eTale zukana, jayotiSa, sAmudrika vagereno samAveza thaI zake, te sAcuM ane spaSTa kahenAro hovo joIe, jethI rAjA Agata Apattio vize sajja thaI zake. maMtrInA guNa-nirUpaNamAM mahAbhArata, kauTilya (kauTalyaarthazAstra) Adi graMthono prabhAva svayaMspaSTa che. mahattvanI evI AnvIkSikI vidyAno paNa nirdeza karyo che. potAnA dezahita mATe udyamI eTale svadezI vastuono himAyatI evo artha paNa thaI zake. senApatinA guNonuM nirUpaNa paNa kauTalya-arthazAstra ane nItizAstrane AdhAre thayuM che. Ama chatAM zastrArabhaMDAra, azvazALA, gajazALA jAsUsa, anya rAjakIya vyaktio vagere nirdezo karavAmAM AvyA nathI, jo ke kavizikSAnI dRSTie A vigata tapAsIe to spaSTa jaNAya che ke ajitasene ja ATalI jhINavaTabharI carcA karI che. pratyeka viSayane sparzatA varNanIya viSayono bhUmA pravaNa dRSTithI nirdeza karyo che. (7) deza ajitasena 1/37 ala. ciMtAmAM dezanA varNanamAM kaI vigato Avazyaka che te darzAvatAM noMdhe chepadmarAga vagere maNionuM, nadI, suvarNa, dhAnya, annabhaMDAra, vizALa jamIna, gAmaDuM, gaDha, loko, nadIo naheronuM nirUpaNa hovuM joIe. (8) grAma gAmamAM anna, sarovara, latA, vRkSa, gAya, baLada vagere pazuo athavA temanI ceSTAo, grAmINonI saraLatA, ghaTIyaMtra, kyArAo vagerenI zobhAnuM varNana hovuM joIe (ala. ciMtA. 1/38). (9) nagara mahAkAvyamAM nagaravarNano anivArya che. 139mAM tenI vizeSatA darzAvatAM kahyuM che : nagaramAM koTo, tenI cAra dIvAlo, teno guMbaja, durga, prAcIra, aTTAlikAo, khAI, toraNa (=daravAjAnI kamAno), dhvaja, havelIo, rAjamArgo, vAva, bagIcA, ane jinAlayo hovAM joIe. (10) sarovara 1/40mAM ajitasena noMdhe che ke sarovaramAM kamaLa, taraMga, jalapota (nAnuM vahANa), lahero, hAthInI krIDA, haMsa, cakravAka, bhramara Adi tathA nIra ane udyAnalatAonuM nirUpaNa karavuM. tenI cAra dIvAlo teno baja, ka Jain Education international Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol, IIT-1997-2002 'alaMkAracitAmaNi'mAM.... 141 (11) samudra samudramAM vidruma-paravALAM, maNi, motI, mojAMo, hoDIo, jaLahAthI=magaro, nadIno praveza ane saMkSobha caMdrodaya joIne harSa, kRSNakamaLa, garjana vagerenuM varNana kavie karavuM (alaM, ciMtA, 1/41). (12) nadI nadInA varNanamAM tenuM sAgaragamana, haMsanAM joDA, mAchalI, kamala vagere pakSIono kalarava, taTa para ugelI latAo, nalinI, kamalinI vagerenI sthitinuM varNana karavuM joIe (ala. citA. 1/42). (13) udyAna ajitasena 1/43mAM noMdhe che ke udyAnamAM kaLIo, puSpo, phaLo, latAo, kRtrima parvato (=krIDAzaila) koyala, bhramara, mora, cakravAka ane pathikonI krIDAnuM varNana karavuM joIe. (14) parvata ajitasena 144mAM noMdhe che ke parvatanA nirUpaNamAM zikhara, guphAo, ratno, vana, kinnaro, jharaNAo, Toca, gera vagere dhAtuo, UMcAM zikharo para rahetA munio, vAMsa ane puSponuM Adhikya varNavavuM. (15) vana alaM, ciMtA, 1/45 pramANe vanavarNanamAM sApa, vAMdarA athavA siMha, vAgha, varAha, haraNo Adi, tema ja vRkSo, rIMcha, ghuvaDa vagere. kuMja, rAphaDA ane parvatanuM varNana Avazyaka che. (16) maMtravarNana rAjanIti saMbaMdhI A vibhAgamAM pAMca aMgonuM nirUpaNa karavuM Avazyaka che : (1) kAryAraMbhano upAya, (2) puruSa ane dravyanI saMpatti, (3) deza-kALano vibhAga, (4) vina-pratIkAra, ane (5) kAryasiddhi, A uparAMta sAma, dAma, daMDa ane bheda e cAra upAya, prabhAva, utsAha ane maMtra e traNa zaktinuM nirUpaNa, tathA kuzaLatA ane nItinuM varNana karavuM. TUMkamAM maMtrazakti jJAnabaLa prabhuzakti-kozanala ane senAbaLa ane utsAhazakti vikramabaLa kahevAI che. eTale (kavi) A rIte varNana karavuM. (17) dUta(kAya) dUtamAM sva-parapakSano vaibhava, tathA doSa ane vANInuM kalA-kauzala varNavavuM joIe (ala. ciMtA. 1 46). (18) prayANa=vijayayAtrA ajitasena 1/47mAM noMdhe che ke prayANa eTale ke yuddhamAM vijaya mATe thanArI yAtrAmAM ghoDAonI kharIomAMthI UDatI dhULa, vAjiMtrono avAja, patAkA pharakavI, dharatI dhrujavI, ratha, hAthI vagereno saMghaTTa=saMgharSa ane senAnI gatinuM varNana kavie karavuM joIe. (19) zikAra 1/48mAM ajitasena zikAra=mRgayA vize noMdha Ape che. haraNono bhaya, bhAgaMbhAga, kharAba dRSTithI jovuM vagere vaDe jagatamAM bhaya utpanna karavo -AvuM lokomAM saMsAra pratye bhIrutA utpanna thAya mATe Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pArula mAMkaDa Nirgrantha varNavavuM evuM kyAreka kahevAyuM che. Ama ajitasene mRgayAvarNana dvArA haraNono bhaya vagerene pratIkarUpe nirUpI saMsAranI bhayAnakatA batAvavAnuM kavine sUcavyuM che. (20) azva alaka ciMtA, 1/49mAM ajitasena ghoDAnA varNana vize sUkSma nirUpaNa karatAM kahe che. azvamAM tIvra vega. devamaNi vagere zubhalakSaNo, gatio (recaka vagere) jAti, uccatA jAti (temAM bAlTIka, kaMboja vagere)nuM varNana apekSita che. (21) hasti hAthI 1/49 8mAM ajitasena A aMge noMdhe che ke hAthInuM varNana karatI vakhate te zatruono bRha toDe che tevuM varNana karavuM. tenA kuMbhasthaLa, gajamuktA, mada ane (madane kAraNe AkaSTa bhramaro vagere) madAlaya ityAdinuM nirUpaNa Avazyaka che. (22) madhu eTale ke vasaMtaRtu vasaMtaRtumAM dolA, pavana, bhramarano vaibhava, jhaMkAra=guMjArava ane kaLIonuM khIlavuM, sahakAra (AmravRkSa), puSpo, maMjarIo ane latAonuM nirUpaNa Avazyaka che. tevuM 1/pa0mAM ajitasena noMdhe che. (23) nidAgha eTale ke grISma grISmamAM mallikA, uSmA (garamI), sarovara, pathika (vaTemArga), zuSkatA, mRgajaLanI bhrAMti, parabo ane tyAM rahelI nArIonuM varNana karavuM joIe ema 1/51mAM ajitasena nodha che. (24) varSARtu ajitasena 1/paramAM noMdhe che ke varSARtumAM megha, mayUra, varSAkAlika sauMdarya, jhaMjhAvAta (vAvAjhoDuM), vRSTinA kaNo (phuvAro), haMsanI gati, kevaDA, kadaMba vagerenI kaLIo vagerenuM nirUpaNa karavuM. (25) zarada caMdranI zreta kiraNAvalInuM, haMsa ane baLadAdinI prasannatAnuM, zubhra medhonuM, svaccha pANInuM, kamaLa, saptaparNa ane jaLAzayonuM nirUpaNa karavuM joIe evuM atyaMta ciMtA. 1/53mAM ajitasena jaNAve che. (26) hemaMta hemaMtamAM himathI TharelI latAo ane munionI tapasyA tema ja kAttinuM nirUpaNa karavuM joIe (ala. ciMtA. 1/54A). (27) zizira 1/54 BmAM ajitasena zizira RtunA varNanamAM noMdhe che ke ziziramAM zirISa ane kamaLano vinAza ane atizaya ThaMDInuM nirUpaNa karavuM joIe. (28) sUrya kavie sUryanuM varNana kaI rIte karavuM e aMge jaNAvatAM 1/55mAM ajitasena noMdhe che ke tenI araNimA, kamalano vikAsa, cakravAkonI AMkhonI prasannatA, aMdhakAra, tArA, caMdra, dIpakanuM tathA kulaTAone Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. III . 1997-2002 'alaMkAraciMtAmaNi'mAM.... 143 mATe duHkha, pratikULatA vagerenuM nirUpaNa karavuM. TUMkamAM sUryodaya thatAM caMdra, tArAdinI prabhAvahInatA thAya che, tevuM nirUpaNa AvakAradAyaka che. (29) caMdramA ahaM ciMtA. 1/56mAM ajitasena noMdhe che ke caMdrodayanA nirUpaNamAM medha, kulaTA, cakravAka, cora ane aMdhakAranuM 'varNana' ane viyogIonI glAni=du:kha, (cAMdanIne lIdhe thatI parisaranI) ujjavalatA tathA samudra, poyaNI ane caMdrakAMtamaNinI prasannatA varNavavI. (30) Azrama mahAkAvyamAM AzramanuM varNana paNa mahadaMze jovA maLe che. temAM munionI samIpamAM siMha, hAthI ane haraNo vagerenI zAMti, pratyeka RtumAM prApta thatAM phaLa ane puSpo vagerenI zobhA ane iSTadevatAnI pUjA vagerenuM nirUpaNa karavuM joIe (1/57). (31) yuddha 1/58mAM ajitasena yuddhanA varNa viSaya noMdhatAM kahe che--nagArAM vagere vAdyonA dhvani, talavAranI camaka, dhanuSanI dorI kheMcavI, chatrabhaMga, kavacabhedana, hAthI, ratha ane sainikonuM varNana karavuM joIe. (32) janmakalyANaka (tIrthaMkaronA) janmakalyANaka saMbaMdhamAM garbhavataraNa, abhiSeka vakhate airAvata, meruparvata, samudra tathA devo dvArA jayadhvani vagerenuM nirUpaNa karavuM evuM 1/59mAM ajitasena noMdhe che. (33) vivAha 1/60mAM ajitasena noMdhe che ke vivAhavarNanamAM snAna, zubhra aMga, alaMkAra vagerenuM dhAraNa karavuM, suMdara gIta, vivAhamaMDapa, vedI, nATya, nRtya, vAghano dhvani vagerenuM nirUpaNa karavuM joIe. (34) viraha vipralaMbhanuM kema varNana karavuM enI spaSTatA karatAM ajitasena 1/61mAM noMdhe che ke virahamAM uSNa niHzvAsa, mananI ciMtA, aMganI durbaLatA, ziziramAM garamI adhika lAgavI, lAMbI rAto, jAgaraNa, ane hAsya tathA prasannatAno abhAva nirUpavo joIe. (35) surata 1/62mAM ajitasena noMdhe che ke, suratanirUpaNamAM sItkAra, nakha ane daMtakSata, kaMdorA, kaMkaNa ane nUpurano avAja vagerenuM nirUpaNa karavuM. (36) svayaMvara svayaMvaramAM suMdara nagArAM, maMca, maMDapa, kanyA tathA svayaMvaramAM padhArelA rAjAonA vaMza, prasiddhi, yaza, saMpatti ane dekhAva vagerenuM varNana kavie karavuM joIe (alaM ciMtA. 1/63.) (37) madhupAna ajitasena madirApAnanA varNanIya viSayo darzAvatAM kahe che ke, bhramarane lakSita karIne bhrama, prema vagere kahevuM, (paNa) mahApuruSo surA doSarUpa hovAthI pItA nathI (1/64). Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pArula mAMkaDa Nirgrantha (38) puSpAvacaya 165mAM ajitasena jaNAve che ke puSpacayana-phUla vINavAnA kArya daramyAna vakroktio, gAtraalana, AliMgana ane paraspara jovuM vagere nirUpaNa karavuM joIe, (39) jalakrIDA 1dadamAM A aMge ajitasena noMdhe che ke, jalakrIDAnA avasara para, jalasaMkSobha, haMsa ane cakravAkonuM tyAMthI dUra javuM, hArAdi alaMkAronuM sarI javuM, jalabiMduonuM ane jalakrIDAthI zrama vagerenuM nirUpaNa karavuM. aMte ajitasena upasaMhAra karatAM noMdhe che ke varNyadiGmAtratA proktA yathAlaGkAratantrakam / varNanAkuzalazcintyamanekavidhamasti tat // (3naM. jiMtA (67) alaMkArazAstrAnusAra mahAkAvyanA A varya viSayo ahIM saMkSepamAM kahyA che. tenA aneka bheda che. varNana karavAmAM nipuNa kavioe te svayaM kalpI levA joIe. e pachI 168mAM ajitasena anya AcAryo (=bhAmaha-daMDI jevA pUrvAcAryo) anusAra mahAkAvyanA 18 varya viSayo noMdhe che : (1) caMdrodaya (2) sUryodaya (3) maMtra (4) dUta (5) jalakrIDA (6) kumArano udaya (7) udyAna (8) samudra (9) nagara (10) Rtu (11) parvata (12) surata (13) yuddha (14) yuddha mATenuM prayANa (15) madirApAna (16) nAyaka-nAyikAnI padavI ane (17) viyoga ane (18) vivAha - A varNa viSayo paNa keTalAka mAne che. Ama AcArya ajitasene vistArathI mahAkAvyanA varya viSayo darzAvyA che. aMte 18 viSayo je ApaNane bhAmaha-daMDImAM maLe che tenI paNa noMdha lIdhI che. alabatta alaMkAraciMtAmaNimAM paNa ajitasene e viSayo nirdezyA che, paraMtu teno vistAra karyo che ane vizeSa spaSTatA karI che eTalI vastu vizeSa che. AcArya ajitasena jaina muni hatA eTale prAkRta caritrakAvyo athavA jaina saMskRta caritrakAvyo ke mahAkAvyonAM lakSaNo paNa temaNe dhyAnamAM lIdhAM che. eTale ja temaNe mahAkAvyanA vaNya viSayamAM janmakalyANakano viSaya umeryo che, je bhAmahAdimAM na hoya te svAbhAvika che ane A tIrthakaronA janmaprasaMge je varNana karavAnuM hoya temAM jaina paraMparAne anusarIne ja viSaya-nirdeza karavAmAM Avyo che. be sthaLe temaNe upadezAtmaka saMbhASaNa paNa mUkyuM che. jemake, mRgayAnA vaNya viSaya nirUpatAM temaNe jagatano bhaya utpanna karavA mATe hariNAnuM AvuM varNana karavuM evuM spaSTa kahyuM che. -kRtaM saMsArabhIrutvajananAya vadet kvacit / / (anaM. vittA, 2/48) vaLI nagaravarNanamAM jinAlayano ullekha paNa dhyAnArha che. 1/39 madhupAnanA varNana daramyAna madirAno ADakataro niSedha paNa karavAmAM Avyo che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 vol. II-1997-2002 alaMkAraciMtAmaNi'mAM.... mahAnto na surAM dUSyAM pibanti purudoSataH // 1/64 bAkI saghaLA viSayonuM nirUpaNa alaMkArazAstrane vaphAdAra rahIne ja temaNe karyuM che. temAM vigatapracuratA temanI vizeSatA che ane je navAsavA kavi mATe AzIrvAdarUpa thaI paDe tevI che. temaNe sargabaddhatA ane paMcasaMdhiono nirdeza karyo nathI. A vigata khUba kaThe che. TUMkamAM mahAkAvyanI je AdhArazilA che teno ja ullekha karavAnuM ajitasena cUkI gayA che. mahAkAvyanA saMdarbhamAM ajitasena upara bhAmaha-daMDI Adi pUrvAcAryo uparAMta anya jainAcAryono paNa prabhAva che. chatAM hemacaMdra ane vAlmaTamAM mahAkAvyanA svarUpanI ATalI vistRta carcA jovA maLatI nathI. kAvyakalpalatAno ajitasenanA graMtha para prabhAva hovAnI pUrNa zakyatA che. evuM paNa bane ke bannenuM srota samAna hoya. gujarAtamAM vastupALanA samayamAM lakhAyelA kavizikSAnA graMthomAM arisiMhanI ane amaracaMdranI kRti kAvyakalpalatA mukhya che. mahAkAvyanA vaNya viSayonuM tulanAtmaka adhyayana karatAM jaNAya che ke alaMkAraciMtAmaNi ane kAvyakalpalatAmAM samAna vicArono toTo nathI. sarakhAvo-kAvyakalpalatAvRtti pratAna 1, stabaka 5, padya 45 thI 98. ApaNe viSayonI samAnatA noMdhIe : nADamAtyapurohita nUpU nADa vaicapo ! dezagrAmapuraHsaro'bdhisaridudyAnAdharaNyAzramAH / mantro duutrnnpryaannmRgyaa'shvebhtvinenddyaa| vI (?) vAro vi svayaMvara surA puSpAvunA ratam / 1 /pa4pa-87 ApaNe atre vizeSatA ja noMdhIzuM. rAjAnA guNamAM bannemAM samAnatA che. mAtra dAna ema zabdazaH kahIne amaracaMdra rAjA "dAnIhovo joIe ema kahyuM che. (1/5/49) jyAre ajitasene "audArya' ema vizeSaNa prayojayuM che. (alaM, ciMtA 127). zatruonA saMdarbhamAM amaracaMdra be vigato vizeSa noMdhe che. rAjAno zatru para vijaya thayA pachI zatruono parvata vageremAM nivAsa varNavavo joIe ane zatruonA nagaranI zUnyatA varNavavI joIe. rUpavarNana vize amaracaMdra eka vizeSa vigata noMdhatAM kahyuM che ke manuSyanuM varNana mastakathI caraNa sudhI ane devatAonuM varNana caraNathI mastaka sudhI karavuM. manavA nito varSo sevAzcarapati: punaH ( vyA. 1/5/42) amaracaMdra mahAmAtya ane maMtrIne alaga pADIne bannenA varya viSayo nirUpyA che. ajitasena rAjamaMtrInI aMtargata ja A vigata nirUpe che. amaracaMdramAM jhINavaTa vadhAre che. jemake, mahAmAtyamAM naya ane zAstranI jANakArI, dhairya, buddhimattA, gaMbhIratA vagere guNo Avazyaka che. vaLI zakti, zAstrajJAna, alobha (nirlobhIpaNuM), prajA pratye prema ane viveka vagere guNo hovA joIe ane maMtrImAM bhakti, utsAha, kRtajJatA, dhArmikatA, pavitratA, karkazarahitatA, kulInatA, smRti(manu vagere)nI jANakArI ane satyavAditA tathA vinaya hovAM joIe. maMtrI smRlalakSI (dAnI), vyasanarahita, vRddhonI sevA karanAro hovo Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pArula mAMkaDa Nirgrantha joIe. tenAmAM akSudratA, sarvasaMpannatA, prAtA, zUravIratA, jhaDapI kriyAzIlatA hovI joIe. rAjA dvArA parIkSita dharma ane kAma vaDe thatI parIkSAthI nahi DaranAro hovo joIe. rAjA, loko ane potAnuM hita vicAranAro niHspRha ane zamayukta hovo joIe. A uparAMta amoghavacanI, nIrogI, saMpUrNapaNe darzananuM pAlana karanAra, sarvatra pAtranI ucitatA. pramANe padakrama yojanAra, AnvIkSikI trayI, vArtA ane daMDanItimAM zrama karanAro, vaNikaputra maMtrI) rAjayanI vRddhi mATe hoya che. senApatinA guNomAM ajitasenamAM azvasavArImAM nipuNatA e mahattvanI vAta noMdhAI che. (136) rAjakumAranA vaNya viSayo amaracaMdra vistRta karyA che jemAM rAjakumAra "vAhyAlI" ane "khuralI0 eTale ke astra ane zastravidyAmAM niSNAta hovo joIe. (sainikanA abhyAsamAM nipuNa) ane vAhyAlI (azvane doDAvavAnIekhelavAnI jagyA) eTale ke ghoDesavArImAM nipuNa hovo joIe evo nirdeza karyo che. (kA. ka. 1/pa60) dezavarNanamAM amaracaMdra khANa ane khanijadravyanuM nirUpaNa vizeSamAM umere che. (1/5/62) amaracaMdra samudravarNanamAM viSNuno ullekha 1566, parvatavarNanamAM upatyakAno (parvatanI taLeTI), vanamAM bhIlono, AzramamAM yajJanA dhumADAno ane munisutAno tathA draseka (vRkSamAMthI rasa jharavo ?) (1) pa/71)no samAveza karyo che. dUtanA vaNya viSayomAM paNa amaracaMdra jhINuM kADhyuM che : jemake, svasvAmI potAnA svAmInI tejasvitA, zrI, vikrama, tathA unnatine anulakSIne ja vANI bolavI. zatruone kSobha karanArI ceSTA ane dhRSTatA, dakSatA tathA bhayarahitatA hovI joIe. ( 13) yuddhanA varya viSayonI carcA karatAM amaracaMdra ajitasena karatAM be vigato vizeSa noMdhI che : (1) lohInI nadIo (2) amara = devo dvArA thatI puSpavRSTi. (kao ka1/5/74) vivAhamAM lAjAhomano ullekha dhyAnArha che. 1/5/86. bAkInuM nirUpaNa alaMka ciMtA jevuM ja che, jayAre jalakrIDA ane suratanA vaNya viSayo amaracaMdra saMkSepamAM darzAvyA che. 191.92. jaina kavi hovA chatAM janmakalyANakano nirdeza amaracaMdra karatA nathI e sAzcarya che. aMte ajitasenanI jema ja amaracaMdra paNa noMdhe che ke mahAkAvyanA varya viSayanuM A (dimAtra) digdarzana ja che. varyeSu varNyabhAvAnAM diGmAtramiti kIrtitam / cidupaizcintyamAnAnAM bhavatyeSAmanantatA // (kAvyakalpa. 1/5/93) amaracaMdra surApAnanA viSayo varNavatI vakhate ke gayAnirUpaNa vakhate upadezAtmaka valaNa akhatyAra karyuM nathI; jyAre ApaNe joyuM ke ajitasena tenAthI virata thavAno spaSTa nirdeza kare che. Ama ajitasena para kAvyakalpalatAno prabhAva hoya tevI kalpanA thaI zake che, chatAM kazuM cokkasa kahI zakAya nahIM. amaracaMdra paNa kAvyakalpalatAmAM mahAkAvyanuM svarUpa joIe tevuM spaSTa karatA nathI, eTale ke paMcasaMdhiono nirdeza temaNe paNa karyo nathI. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. II * 1997-2002 alaMkAraciMtAmaNi'mAM... 147 TUMkamAM mahAkAvyanA varSa viSayanI vigatapracuratA chatAM jhINavaTatA ane kavizikSAnA viSayanI aMtargata teno samAveza je zikhAu kavine mATe sahAyaka che -A sarva daSTithI ajitasenanA (ane amaracaMdranA paNa) mahAkAvyanA varya viSayo' ullekhanIya che. devezvare paNa kavikalpalatA racI che, je amaracaMdranA AdhAre ja racavAmAM AvI che. lAge che ke te samayanA jaina racayitAomAM kalpalatA zIrSakanuM AkarSaNa khUba haze". TippaNo : 1. atra ekAdyaGkakrameNa paThite sati ajitasenena kRtacintAmaNiH bharatayazasIti gamyate / (alaM0 cintA0 pR0 94) R. "The date of Ajitasena's A. C.," Karnataka University Journal, Humanities No, Vol IV, Dharwar 1960, and "Ajitsena's A. C. in the Upayana" (Kannada), Mysore 1967. -A saMdarbhano nirdeza alaMkAraciMtAmaNinI aMgrejI prastAvanAmAM DaoN. e. ena. upAdhyae karyo che. temanA mata pramANe ajitasenane I. sa. 14ra 1thI vahelA na mUkI zakAya. juo saM. DaoN. nemicaMdra zAstrI, alaMkAraciMtAmaNi, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dilhI 1973. jo ke tyAM nemicaMdra zAstrI kAmirAyane I. sa. 1264mAM mUke che. juo e. ena. upAdhyanI aMgrejI prastAvanA ane nemicaMdra zAstrInI hindI prastAvanA (pR. 30)]. have alaMta citAnI puSyikAnI noMdha pramANe plavasaMvatsaramAM tenI racanA thaI che. -pnavasaMvatsare mAse zukle ca suzarahatau / Azvine ca caturdazyAM yuktAyAM guruvAsare // (dya-3) e jotAM ala. ciMtA nI racanA Aso suda caudasane guruvAre thaI hatI. DaoN. kRSNamUrti pramANe A samaya 10 10-1421 nizcita thAya che. (vizeSa mATe juo ejana, aMgrejI prastAvanA) 3. kAvyAlaMkAra, saMta devendranAtha zarmA, bihAra-rASTrabhASA-pariSa, paTanA 1962, 1/18, 19 pR 10, 11. 4. sargabandho mahAkAvyamucyate tasya lakSaNam / -kAvyAdarza, saMta ke. Ara. podAra, bhAMDArakara oriyanTala risarca insTiTyUTa, pUNe 1970, 114-20, pR. 15 22. 5. kAvyAlaMkArasUtravRtti, saMpaM. kedAranAtha zarmA, caukhambA amarabhAratI prakAzana, vArANasI 1977, 13-1 ane 6,7 vagere sUtro ane tenA uparanI vRtti. 6, kAvyAlaMkAra, saMta paM. rAmadeva zukla, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI 1966, 16pa-18 pR. 415-418. 7. kAvyamImAMsA, saM. paM. kedAranAtha zarmA, bihAra rASTrabhASA pariSa, paTanA 1954, adhyAya 14 thI 16 , 8. tulanA karo ajitasena (ala. ciMtA) mantrI zuciH kSamI zUro'nuddhato buddhirbhaktimAn / AnvIkSikyAdividdakSasvadezajahitodyamI // (1/35) ane amaracaMdra (kAvyakalpalatA) mahAmAtye nayaH zAstraM sthairya buddhirgabhIratA / zaktiH zastramalobhatvaM janarAgo vivekitA // kai ? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pArula mAMkaDa Nirgrantha mantrI bhakto mahotsAhaH kRtajJo dhArmikaH zuciH / akarkaza: kulInazca smRtijJaH satyabhASakaH / vinItaH sthUlalakSazcA'vyasano vRddhasevakaH / akSudraH sattvasampannaH prAjJaH zUro'cirakriyaH / / rAjA parIkSitaH sarvopadhAsu nijadezajaH / rAjArthasvArthalokArthakArako nispRhaH zamI // ( vyao10 //10-13) kAvyakalpalatAvRtti-saM. jagannAtha zAstrI hozIMga kAzIsaMskRtasIrijha, vArANasI 1931, tathA kAvyakalpalatAvRtti, saM. rameza beTAI, lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, amadAvAda 1997. A AvRttimAM maMtrI mATe padya paramAM kauMsamAM vAca: zabda mUkelo che. (pR. 42) pR. 43 para makarandaTIkAmAM zUnnakSaH padane samajAvatAM kahyuM che ke-chUtrano dudde rUtti vavanAt dAtA procyate / 9. upadhA vagerene makarandaTIkA nIce pramANe samajAve chemithA gharthavaza parIkSAthI tu topaNA vinAt sarvopathAnuM sarvekSA, tharthanA kannakSaTI, I ejana, pR0 43. 10.-vAdAtrI, marhitnI:, -makarandaTIkA, ejana, pR. 44 Ape koza nIce mujaba artha Ape che. ravutI (ravuM. sara tAMti pautana yaa-g+nA++hajI zastra tathA dhanuSa vagereno sainika abhyAsa. -ApTe saMskRta-hindI koza, motIlAla banArasIdAsa, dilhI 1973. 11. kAvyakalpalatAvRtti, saM. rameza beTAI, "Introduction" p. 18.