Book Title: Agam me Karm Bandhke Karan
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Bansidhar_Pandit_Abhinandan_Granth_012047.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210165/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamameM karmabandhake kAraNa samayasArameM bandhake kAraNoMkA ullekha : sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNaMti bNdhkttaaro| micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavvA // 109 // tesiM puNovi ya imo bhaNido bhedo du terasa viyappo / micchAdiTThI AdI jAva sajogissa caramaMtaM // 110 // ina do gAthAoMmeM AcArya kundakundane sAmAnyatayA mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ina cArake rUpameM bandhake kAraNoMkA ullekha kiyA hai| tathA vistArase mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagamithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmalobha , upazAntamoha, kSINamoha aura mayogakevalI ina teraha guNasthAnoMke rUpameM kathana kiyA hai| isakA Azaya yaha hai ki mithyAtvAdi cAra bandhake sAdhakatama kAraNa haiM aura mithyAdRSTi Adi teraha guNasthAna bandhake avalambana kAraNa haiM / arthAta jIvoMke jo karmabandha hotA hai vaha mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogake dvArA hotA hai tathA vaha teraha guNasthAnoMmeM sthita jIvoMmeM yathAyogya rUpameM hotA hai / bandhakA mUlakAraNa yoga jIvameM kAyavargaNA, vacanavargaNA aura manovargaNAke AdhArapara jo halana-calana rUpa kriyAvyApAra hotA hai vaha yoga hai / vaha yoga jIvakI kriyAvatI zaktikA pariNAma hai aura prathama guNasthAnase lekara terahaveM guNasthAna takake jIvoMmeM pratikSaNa hotA rahatA hai| vaha ekendriya jIvoMmeM kAyavargaNAke avalaMbanase, dvIndriyase lekara asaMjJI paMcendriya takake jIvoMmeM kAyavargaNA aura vacanavargaNAke avalambanase tathA saMjJI paMcendriya jIvoMmeM kAya, vacana aura mana ina tonoM vargaNAoMke avalambanase pRthaka-pRthaka hotA hai| yogakA kArya lokameM vyApta jJAnAvaraNIya Adi ATha prakArakI karmavargaNAoMkA ukta sabhI yogoMke AdhArapara Asrava hokara ve karmavargaNAe~, jo jIvake sAtha sambaddha hotI hai use prakRtibandha kahate haiM aura pratyeka karmavargaNA jitane parimANameM jIvake sAtha baddha hotI hai use pradezabandha kahate hai / isa taraha yogakA kArya prakRtibandha aura pradezabandha nirNIta hai| gaNasthAnoMmeM yogoMkI vizeSatA AThoM karmokI AgamameM 148 prakRtiyA~ batalAyI gayI haiN| unameMse samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti ina doko chor3akara zeSa 146 prakRtiyA~ hI bandhayogya mAnI gayI haiN| inameMse prathama, dvitIya aura tRtIya guNasthAnoMmeM yogakI pratikUlatAke kAraNa nAmakarmakI tIrthakara, AhArakazarIra, AhArakabandhana, AhArakasaMghAta aura AhArakaAMgopAMga ina pA~ca prakRtiyoMkA bandha nahIM hotaa| phalataH prathama guNasthAnameM 141 prakRtiyA~ hI bandhayogya mAnI gayI haiN| mithyAtvaguNasthAnameM bandhayogya una 141 prakRtiyoMmeMse dvitIya guNasthAnameM 125 prakRtiyA~ hI bandha yogya haiM, kyoMki mithyAtva, huNDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asaMprApta sRpATikAsaMhanana, ekendriyajAti, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, vikalatraya (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya), narakagati, narakagatyAnupUrvI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzodhara vyAkaraNAcArya abhinandana-granya aura narakAyu ina solaha prakRtiyoMkA bandha yogakI anukUlatAke kAraNa prathama guNasthAnameM hI sambhava hai, yogakI pratikUlatAke kAraNa dvitIya Adi guNasthAnoMmeM sambhava nahIM hai / dvitIya guNasthAnameM bandhayogya 125 prakRtiyoM meMse anantAnabandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha, ddhi, nidrA-nidrA. pracalA-pracalA. darbhaga. daHsvara. anAdeya. nyagrodhaparimaNDala, svAti, kubjaka aura bAmanasaMsthAna, vajranArAca, nArAca, ardhanArAca aura kIlitasaMhanana, aprazasta bihAyogati , strIveda, nIcagotra, tiryaJcagati, tiryaggatyAnapUrvI. tiryagAya aura udyota ina paccIsa prakRtiyoMkA bandha yogakI pratikUlatAke kAraNa dvitIya guNasthAna taka ho sambhava hai, yogakI pratikUlatAke kAraNa tRtIya Adi guNasthAnoMmeM sambhava nahIM hai / tathA yogakI pratikUlatAke kAraNa Ayurbandha na honese manuSyAyu aura devAyukA bhI bandha tRtIya guNasthAnameM sambhava nahIM hai| ataH tRtIya guNasthAnameM 98 prakRtiyoMkA hI bandha sambhava hai / yataH tRtIya guNasthAnameM bandhayogya 98 prakRtiyoMkA yogako anukUlatAke kAraNa caturtha guNasthAnameM bhI bandha sambhava hai / tathA yogako anukUlatAke kAraNa tIrthaMkara prakRti, manuSyAyu aura devAyukA bhI bandha caturthaguNasthAnameM sambhava hai / ataH caturthaguNasthAnameM 101 prakRtiyA~ bandhayoga siddha hotI haiM / caturtha guNasthAname bandhayoga prakRtiyA~ 101 mAnI gayIM haiN| inameM apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha, vajrarSabhanArAcasaMhanana, audArikazarIra, audArikabandhana, audArikasaMghAta aura audArikaaGgopAMga tathA manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI aura manuSyAya ina bAraha 12 prakRtiyoMkA bandha yogakI anukUlatAke kAraNa caturtha guNasthAnataka hI sambhava hai, yogakI pratikUlatAke kAraNa paMcama Adi guNasthAnoMmeM saMbhava nahIM hai / ataH paMcama guNasthAnameM bandhayogya prakRtiyA~ 89 siddha hotI hai| paMcamaguNasthAnameM bandhayogya ina 89 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikulatAke kAraNa pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra prakRtiyoMkA SaSThaguNasthAnameM bandha sambhava nahIM hai, ataH isa SaSThaguNasthAnameM / yogakI anukUlatAke kAraNa 85 prakRtiyoMkA hI bandha sambhava hai| SaSTha guNasthAnameM bandhayogya pacAsI 85 prakRtiyoMmeMse asthira, azabha, asAtAvedanIya, ayaza kIti, arati aura zoka ina chaha prakRtiyoMkA bandha yogakI pratikUlatAke kAraNa saptama guNasthAnameM sambhava nahIM hai / sAtha hI yogakI anukUlatAke kAraNa AhArakazarIra, AhArabandhana, AhArakasaMghAta aura AhArakaaMgopAMgakA bandha sambhava hai, ataH saptama guNasthAnameM bandhayogya prakRtiyA~ 83 siddha hotI haiN| saptama guNasthAnameM bandhayogya 83 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikulatAke kAraNa devAyukA bandha aSTama guNasthAnameM sambhava nahIM haiM, ataH aSTama guNasthAnameM viyAsI 82 prakRtiyoMkA hI bandha sambhava hai / aSTama guNasthAnameM bandhayogya ina viyAsI 82 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikUlatAke kAraNa sarvaprathama nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoMkA bandha samApta hotA hai| isake pazcAt tIrthaMkara, nirmANa, prazastavihAyogati, paMcendriyajAti, taijasazarIra, tejasabandhana aura taijasasaMghAta, kArmaNazarIra, kArmaNabandhana aura kArmaNasaMghAta, AhArakazarIra, AhArakabandhana, AhAraka saMghAta aura AhArakaaMgopAMga, vaikriyikazarIra, vaikriyikabandhana, vaikriyikasaMghAta aura vaikriyika aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, devagati, devagatyAnupUrvI, sparzanAmakarmake ATha bheda (halkA, bhArI, rUkhA, cikanA, komala, kaThora, ThaMDA, aura garama) rasanAmakarma ke pA~ca bheda (khaTTA, moThA, kaDuA, kasAyalA aura caraparA), gaMdhanAmakarmake do bheda (sugandha aura durgandha) varNanAmakamake pA~ca bheda (kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda), agarulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara aura Adeya ina cauvana (54 ) anta meM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra (4) prakRtiyoM kA guNasthAna meM bandhayogya prakRtiyA~ bAIsa (22) raha jAtI haiM / 3 / dharma aura siddhAnta : 127 prakRtiyoMkA bandha samApta hotA hai aura bandhaviccheda hotA hai / isa taraha navama navama guNasthAna meM bandhayogya bAIsa (22) prakRtiyoMmeMse yogakI pratikUlatA ke kAraNa kramase puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha ina pA~ca prakRtiyoMkA bandha samApta ho jAnese dazama guNasthAnameM yogakI anukUlatA ke kAraNa bandhayogya prakRtiyA~ 17 siddha hotI haiM / dazama guNasthAnameM bandhayogya 17 prakRtiyoMmeMse yogakI pratikUlatAke kAraNa jJAnAvaraNakarmakI 5 darzanAvaraNa karmako 4, antarAyakarmakI 5 tathA uccagotra aura yazaHkIrti ina 16 prakRtiyoMkA bandhAbhAva honepara 11 veM guNasthAna upazAntamoha, 12veM guNasthAna kSINamoha aura 13 veM 'guNasthAna sayogakevalI meM yogakI anukUlatAke kAraNa eka mAtra sAtAvedanIya prakRtikA bandha hotA hai| tathA 14veM guNasthAna meM yogakA sarvathA abhAva ho jAne ke kAraNa karmabandhakA sarvathA abhAva hI hai / isa vivecanakA Azaya yaha hai ki jisa prakAra cumbaka patthara meM vidyamAna AkarSaNazaktike AdhArapara AkRSTa hokara lohekI suI cumbaka patthara ke sAtha sambaddha ho jAtI hai usI prakAra jIvameM vidyamAna yogakI anukUlatA ke AdhArapara karmaprakRtiyoMkA Asava hokara ve karmaprakRtiyAM jIvake sAtha bandhako prApta hotI haiM / parent anukUlatA aura pratikUlatAkA AdhAra : karma prakRtiyoM ke bandha meM yogakI anukUlatAko jo kAraNa mAnA gayA hai usakA AdhAra mohanIyakarma ke udayake sAtha anya kAraNasAmagrI hai| aura unake bandhAbhAva meM yogakI pratikUlatAko jo kAraNa mAnA gayA hai| usakA AdhAra mohanIya karma ke upazama, kSayopazama yA kSayake sAtha anya kAraNasAmagrI hai / gommaTasAra karmakANDa aura isa lekhakA samanvaya yahA~ yaha jJAtavya hai ki isa lekhameM bandhayogya prakRtiyA~ 146 kahI gayI haiM, jabaki gommaTasAra karma - htosmeM bandhayogya prakRtiyA~ 120 batalAI gayI haiM / ina donoM kathanoMkA samanvaya isaprakAra karanA cAhie ki gommaTTasAra karmakANDa meM jo 120 prakRtiyA~ bandhayogya batalAI haiM unameM bandhakI samAnatAke kAraNa 8 sparzo ko sparza sAmAnya meM, 5 rasoMko rasasAmAnyameM 2 gaMdhoMko gandhasAmAnyameM aura 5 varNoMko varNasAmAnya meM antarbhUta kara liyA gayA hai / tathA eka sAtha bandha honeke kAraNa audArikazarIrameM audArikabaMdhana aura audArika saMghAtako vaikriyikazarora meM vaikriyikabaMdhana aura vaikriyikasaMghAtako AhArakazarIrameM AhArakabandhana aura AhAraka saMghAtako, taijasazarIrameM taijasabandhana aura taijasasaMghAtako tathA kArmaNazarIra meM kArmaNabandhana aura kArmaNasaMghAtako samAhita kara liyA gayA hai / isaliye baddhyamAna prakRtiyA~ vAstava meM 146 honepara bhI gommaTasAra karmakANDa meM ukta prakAra abheda se (abheda vivakSAse) 120 kahI gayI haiM / phalataH vAstavikatA ke AdhArapara isa lekha meM bandhayogya prakRtiyoMkI saMkhyA 146 batalAnA gommaTasAra karmakANDake kathanake viruddha nahIM hai / isIprakAra prakRtiyoM ke bandhana ke samAna abandha aura bandhavyucchittiko vyavasthA meM gommaTasAra karmakANDake kathanake sAtha isa lekhameM pAye jAnevAle saMkhyAbhedakA bhI samanvaya kara lenA cAhie / yaha bhI yahA~ jJAtavya hai ki yadyapi jIva mithyAtvakarmake udayameM mithyAdRSTiguNasthAnavartI kahA gayA hai aura mithyAtvaguNasthAna meM bandhayogya 141 prakRtiyoMmeM 16 prakRtiyA~ aisI haiM, jinakA bandha mithyAtvaguNasthAna meM hI hotA hai, anya guNasthAnoMmeM nahIM, parantu yaha niyama nahIM hai ki una 16 prakRtiyoMkA bandha isa guNasthAna meM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : sarasvatI - varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha pratyeka jIvake hotA hI hai, kyoMki aisA niyama svIkAra karanepara narakAyukA bandha pratyeka mithyAtvaguNasthAnavartI jIvake hone kA prasaMga AyegA, jo karmasiddhAntake viruddha hai / yataH karmasiddhAnta meM isa guNasthAnameM cAroM AyuoMkA bandha svIkAra kiyA gayA hai / sAtha hI yaha bhI karmasiddhAnta meM mAnA gayA hai ki eka AyukA bandha honepara jIvake dUsarI AyukA bandha usI bhavameM nahIM hotA / tathA prathamaguNasthAnavartI, deva aura nArakIko naraka AyukA bandha kadApi nahIM hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki mithyAdRSTi guNasthAnavartI jIvameM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha tabhI taka hotA hai jaba taka vaha vyavahAramithyAdarzana ( atattvazraddhAna) aura vyavahAra mithyAjJAna ( atattvajJAna ) pUrvaka mithyAAcaraNa karatA hai aura jIva yadi vyavahArasamyagdarzana (tattva zraddhAna) aura vyavahArasamyagjJAna (tattvajJAna ) pUrvaka mithyAAcaraNako chor3akara aviratirUpa yA ekadezaaviratirUpa yA mahAvratoM meM pravRttirUpa AcaraNa karane lagatA hai to usa samaya usake mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha nahIM hotA / yadi aisA na mAnA jAye to samayasAra gAthA 275 ke anusAra abhavya jIva tattvazraddhAnI aura tattvajJAnI hokara jo aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa karatA hai aura usake AdhArapara kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyoMko bhI prApta kara letA hai, yaha jo AgamakA kathana hai vaha ayukta ho jAyegA | jisakA pariNAma yaha hogA ki aisA abhavya jIva navama graiveyaka taka janma lekara svarga-sukhakA upabhoga karatA hai, yaha kathana bhI ayukta ho jAyegA / isase yaha nirNIta hotA hai ki mithyAtvakarmake udayase jIva mithyAtvaguNasthAnavartI to hai, parantu jaba taka mithyAdarzana aura mithyAjJAnapUrvaka mithyA AcaraNa karatA rahatA hai tabhItaka usake mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha hotA hai aura yadi vaha jIva vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnapUrvaka aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoM meM pravRttirUpa AcaraNa karane lagatA hai to usa samaya vaha midhyAtvakarmakA udaya rahate hue bhI mithyAtva Adi solaha prakRtiyoMkA bandha nahIM karatA hai, bhale hI vaha jIva abhavya hI kyoM ho, kyoMki bandhakA AdhAra caraNAnuyogakI paddhati hai, karaNAnuyogakI paddhati nahIM / tAtparya yaha hai ki bhavya aura abhavya donoM hI prakArake jIva karaNAnuyogako paddhati ke anusAra mithyAtvakarmake udaya meM midhyAdRSTiguNasthAnavartI hote hue bhI caraNAnuyogako paddhatike anusAra jabataka vyavahAra mithyAdarzana (atattva zraddhAna) aura vyavahAra mithyAjJAna ( atattvajJAna) pUrvaka mithyA AcaraNa karate haiN| tabhI ve mithyAtva Adi 16 prakRtiyoM kA bandha karate haiM aura yadi ve vyavahArasamyagdarzana (tattvazraddhAna) aura vyavahArasamyagjJAna (tattvajJAna) pUrvaka aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa karane lagate haiM to ve una prakRtiyoMkA bandha nahIM karate haiM, aisA na mAnanepara abhavya jIva svargasukhameM kAraNabhUta kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya labdhiyAMkI prApti nahIM kara sakegA / aura na bhavya jIva ukta cAroM labdhiyoMkI prApti ke pazcAt bhedavijJAnapUrvaka karaNa labdhiko prApta kara sakegA / aura isa taraha isase mokSaprAptikI prakriyA hI samApta ho jAyegI / isa vivecanapara una mahAnubhAvoMko dhyAna denA cAhie, jo mithyAtvakarmake udayameM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha niyamase mAnate haiM / kyoMki pahale spaSTa kiyA jA cukA hai ki niSkarSa yaha hai ki mithyAtvakarmake udaya meM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha tabhI hotA hai jaba jIva vyavahAramithyAdarzana ( atattva zraddhAna) aura vyavahAra mithyAjJAna ( atattvajJAna) pUrvaka mithyA AcaraNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 129 karatA anyathA nahIM / itanA ullekhayogya hai ki mithyAtvakarmake udaya meM mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha na hote hue bhI jo usakA udaya rahatA hai usakA kAraNa pUrva meM baddha mithyAtvakarmakI sattA hai / sthitibaMdha aura anubhAgabaMdhako vyavasthA abhI taka jitanA vivecana kiyA gayA hai usase spaSTa hai ki bandhakA mUla kAraNa nokamoMke sahayoga se honevAlA jIvakI kriyAvatIzaktikA hilana calana-kriyAvyApArarUpa yoga hI hai / yataH vaha yoga prathama guNaH sthAnase lekara trayodaza guNasthAna takake jIvoMmeM pratikSaNa yathAyogyarUpa meM hotA rahatA hai, ataH karmabandha bhI una sabhI jIvoM meM pratikSaNa hotA rahatA hai aura vaha prakRtibandha aura pradezabandhake rUpameM do prakAra kA hotA hai / Aga meM batalAyA gayA hai ki karmabandha prakRtibaMdha aura pradezabaMdhake alAvA sthitibaMdha aura anubhAgabaMdharUpa bhI hotA ataH karmabaMdha ke prakRtibandha, pradezabandha sthitibandha aura anubhAgabandhake rUpameM cAra bheda mAne gaye haiM / karmabandhakA jIvake sAtha yathAyogya niyatakAla taka banA rahanA sthitibandha haiM aura karmoMmeM jIvako phala denekI zaktikA vikAsa honA anubhAgabaMdha hai / jisa prakAra prakRtibandha aura pradezabaMdha ye donoM yogake AdhArapara hote haiM usI prakAra sthitibandha aura anubhAgabandha ye donoM kaSAyake AdhArapara hote haiM / inakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai| mohanIyakarma ke AgamameM do bheda kahe gaye haiM- 1. darzanamohanIya aura 2. cAritramohanIya / darzanamohanIyakarmake tona bheda haiM 1. mithyAtva 2. samya mithyAtva aura 3. samyaktvaprakRti / cAritramohanIya karmake do bheda hai - 1. kaSAya vedanIya 2. akaSAyavedanIya / kaSAya vedanIyakarma ke mUlataH cAra bheda -- 1. krodha 2. mAna 3. mAyA 4. lobha / ye cAroM antAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanake rUpameM cAracAra prakArake haiM / tathA inake udayameM nokarmoMke sahayoga se karmabandhake kAraNabhUta evaM jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamanasvarUpa kaSAyabhAva hote haiM tathA ve yadi krodha yA mAnarUpa hoM to unheM dveSa kahate haiM aura yadi mAyA yA lobharUpa hoM to unheM rAga kahate haiN| isa prakAra karmoMke sthitibandha aura anubhAgabandhake kAraNa yathAyogya nokarmokI sahAyatApUrvaka honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga aura dveSarUpa kaSAyabhAva hI haiM / AgamameM akaSAyavedanIya-cAritramohanIyakarma ke jo hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda aura napuMsaka veda ye nau bheda kahe gaye haiM unheM rAga aura dveSarUpa kaSAyabhAvoMke sahAyaka karma jAnanA cAhie / karmabandhakI prakriyA mithyAtvakarmake udaya meM mithyAdRSTinAmadhArI prathamaguNasthAnavartI jIvako bhAvavatIzaktike yathAyogya noma ke sahayoga se vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnarUpa pariNamana hote haiM va unake honepara yathAyogya nokarmo ke sahayogase hI usako kriyAvatIzaktikA mithyA AcaraNa ( mithyAcAritra) rUpa pariNamana hotA hai, jo karmabandhakA kAraNa hotA hai / yataH vaha mithyA AcaraNa anantAnubandhI karmake udayameM honevAle jIvakI bhAvavatozaktike pariNamanasvarUpa rAga va dveSarUpa kaSAyabhAvoMse prabhAvita rahatA hai, ataH usa AcaraNa ke AdhArapara karmoMke prakRtibandha aura pradezabandha ke sAtha sthitibandha aura anubhAgabandha bhI hote haiM / 17 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha arthAt vaha AcaraNa yogarUpa honese prakRtibandha aura pradezabandhakA kAraNa hotA hai va vaha niyamase jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga yA dvaSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai, isalie karmoMke sthitibandha aura anubhAgabandhakA bhI kAraNa hotA hai| isI prakAra vaha AcaraNa yataH vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnapUrvaka hotA hai, unake abhAvameM nahIM hotA aura vaha vyavahAramithyA darzana va vyavahAramithyAjJAnapUrvaka niyamase hotA hai, ataH ukta bandhoMmeM mithyAAcaraNake sAtha vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAna bhI paramparayA kAraNa hote haiM tathA mithyAAcaraNa sAkSAt kAraNa hotA hai| pahale batalAyA jA cukA hai ki karmabandha caraNAnuyogakI paddhatike anusAra hotA hai, karaNAnuyogakI paddhatike anusAra nhiiN| ataH mithyAtvakarmake udayameM mithyAdRSTinAmadhArI prathamaguNasthAnavarto jIva yadi anukUla nimittoMkA sahayoga milanepara vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnako prApta kara le to usakA AcaraNa mithyArUpa na hokara aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa hI hotA hai, jisase vaha jIva mithyAtvakarmakA udaya rahate hae bhI mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha nahIM karatA hai| yahA~ yaha bhI smaraNIya hai ki mithyArUpa AcaraNa, aviratirUpa AcaraNa, ekadeza-aviratirUpa AcaraNa aura mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa-ye cAroM yogake samAna jIvakI kriyAvatIzaktike hI pariNamana hai| inameM jo vizeSatA hai vaha yaha hai ki mithyA-AcaraNa anantAnubandhI karmake udayameM nokarmoke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dvaSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai / aviratirUpa AcaraNa apratyAkhyAnAvaraNa karmake udayameM nokarmoMke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai / ekadeza aviratirUpa AcaraNa pratyAkhyAnAvaraNakarmake udayameM nokarmoke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai| aura mahAvratoMmeM pravRttirUpa AcaraNa saMjvalanakarmake tIvra udayameM nokarmoke sahayogase honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahatA hai| phalataH ukta cAroM AcaraNa yogake samAna jIvakI kriyAvatozaktike nokarmoMke sahayogase honevAle halana-calana rUpa kriyAvyApAra rUpa honese karmoke prakRtibandha aura pradezabaMdhake kAraNa hote haiM va jIvako bhAvavatIzaktike nokarmoMke sahayogase honevAle rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita honeke kAraNa sthitibandha aura anubhAgabandhake bhI kAraNa hote haiM / tAtparya yaha hai ki ukta cAroM prakArake AcaraNoMmeMse pratyeka AcaraNa ukta cAroM bandhoMkA kAraNa hai| yahA~ yaha avazya jJAtavya hai ki anantAnubandhIkarmake udayameM nokarmoke sahayogase jIvako kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa jo AcaraNa hotA hai vaha Asaktivaza honevAlA saMkalpI pApa hai| anantAnubandhIkarmakA udaya prathama aura dvitIya ina do guNasthAnoMmeM sthita jIvoMke hotA hai / vizeSatA yaha hai ki prathamaguNasthAnavI jIvakA yaha AcaraNa darzanamohanIyakarmakI mithyAtvaprakRtike udayameM yathAyogya nokoMke sahayogase honevAle jIvako bhAvavatIzaktike pariNamana svarUpa vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnapUrvaka hotA hai| ataH usake AdhArapara vaha prathamaguNasthAnavartI jIva mithyAtva Adi 16 prakRtiyoM kA bandha karatA hai / yataH dvitIyaguNasthAnavI jIvakA vaha AcaraNa vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnapUrvaka nahIM hotA, kyoMki dvitIya guNasthAnameM darzanamohanIyakarmakA upazama vidyamAna rahaneke kAraNa mithyAtvakamake udayakA abhAva rahatA hai, ataH vaha dvitoyaguNasthAnavI jIva mithyAtva Adi 16 prakRtiyoMkA bandha nahIM karatA hai aura kyoMki usa jIvameM anantAnubandhIkarmake udayameM nokarmoMke sahayogase kriyAvatIzakti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 / dharma aura siddhAnta : 131 ke pariNamana svarUpa saMkalpI pAparUpa AcaraNa hotA hI rahatA hai| ataH usa AcaraNake AdhAra para vaha jIva anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi 25 prakRtiyoM kA bandha avazya karatA hai / tRtIya aura caturthaM guNasthAnoMmeM sthita jIvoMmeM niyamase apratyAkhyAnAvaraNakarmakA udaya rahatA hai, ataH usa udayameM ukta donoM guNasthAnavartI jIva nimittoM ke sahayogase apanI kriyAvatIzaktike pariNamana svarUpa jo AcaraNa karate haiM vaha azaktivaza honevAlA Arambho pApa hai va usIkA nAma avirati hai / vaha avirati tRtIyaguNasthAnavartI jIvameM darzanamohanIyakarmakI samyagmithyAtvaprakRtike udayameM nokarmoMke sahayogase jIvako bhAvavatIzakti ke pariNamana svarUpa jo samyagmithyAtvarUpa mizrabhAva hotA hai usake anusAra hI karmabaMdhakA kAraNa hotI hai tathA caturthaguNasthAnavartI jIvameM yataH darzanamohanIyakarmakI mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRtirUpa tIna aura anantAnubaMdhokarmakI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAra ina sAta prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama yA kSaya vidyamAna rahatA hai, ataH vaha avirati una karmoM ke sarat apekSA binA hI karmabandhakA kAraNa hotI hai / yahI kAraNa hai ki jahA~ tRtIyaguNasthAnavartI jIva 98 prakRtiyoM kA bandha karatA hai vahA~ caturthaguNasthAnavartI jIva tIrthaMkara, manuSyAyu aura devAyuke sAtha una 98 prakRtiyoM kA bandha karatA hai / tRtIyaguNasthAnavartI jovameM tIrthaMkara, manuSyAyu aura devAyu ina prakRtiyoMkA FE isalie nahIM hotA ki karmasiddhAntameM isa guNasthAnameM unake bandhakA niSedha kiyA gayA hai aura caturtha - guNasthAnameM isalie unakA bandha hotA hai ki karmasiddhAnta meM usameM ina prakRtiyoMke baMdhakA vidhAna kiyA gayA hai / tIrthaMkaraprakRtikA baMdha caturtha guNasthAna meM isalie hotA hai ki usakA baMdha karmasiddhAnta ke anusAra nizcayasamyagdRSTi jIvake hI hotA hai / paMcama guNasthAnavartI jIvameM apratyAkhyAnAvaraNa karma ke kSayopazamake sAtha pratyAkhyAnAvaraNakarmakA udaya rahatA hai, ataH vahA~ usa udayameM nokarmoMke sahayoga se honevAlI jIvakI kriyAvatIzaktikI pariNatisvarUpa ekadeza avirati hI bandhakA kAraNa hotI hai / SaSTha guNasthAnavartI jIvameM apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa donoM karmoMke kSayopazamake sAtha saMjvalana kaSAyakA tIvrodaya rahatA hai / ataH usa udayameM nokarmoMke sahayogase jIvakI kriyAvatIzaktikA pramAdarUpa pariNAma hI bandhakA kAraNa hotA hai / saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAna takake jIvoMmeM saMjvalanakaSAyakA uttarottara manda mandatara aura mandatamarUpase udaya rahatA hai aura usa udayameM nokamoMke sahayogase avyaktarUpameM jIvakI kriyAvatIzaktikA jo pariNAma hotA hai vahI vahA~ baMdhakA kAraNa hotA hai / isa prakAra prathama guNasthAnase lekarake SaSTha guNasthAnataka honevAlA yathAyogya mithyAtvarUpa, aviratirUpa, ekadeza aviratirUpa aura mahAvratoMmeM pravRttirUpa jIvakI kriyAvatIzaktikA jo vyaktarUpameM pariNamana hotA hai vaha pariNamana karmo ke prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM baMdhoMkA kAraNa hotA hai / tathA saptama guNasthAna se lekara dazama guNasthAnatakake jIvoMmeM jIvakI kriyAvatIzaktikA jo avyaktarUpameM pariNamana hotA hai vaha bhI karmoM prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ina cAroM prakArake baMdhoMkA kAraNa hotA hai kyoMki ye sabhI pariNAma yathAyogya usa-usa kaSAyake udayameM honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga-dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita rahate haiM / 11veM, 12 veM aura 13 veM gupasthAnoMmeM jIvakI kriyAvatIzaktikA yogarUpa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pariNamana hI mAtra prakRtibandha aura pradezabandhakA kAraNa hotA hai / yataH 14veM guNasthAnameM yogakA sarvathA abhAva rahatA hai, ataH vahA~ usa jIvameM karmabandhakA bhI sarvathA abhAva rahatA hai| isake atirikta prathama guNasthAnase lekara SaSTha guNasthAnatakake jIvoMmeM vyaktarUpameM aura saptama guNasthAnase lekara dazama gaNasthAnatakake jIvoMmeM avyaktarUpameM jIvakI kriyAvatIzaktikA jo puNyakarmarUpa vyApAra hotA rahatA hai vaha bhI yathAyogya usa-usa kaSAyake udayameM honevAle jIvakI bhAvavatIzaktike pariNamana rAga yA dveSarUpa kaSAyabhAvase prabhAvita honese jIvakI kriyAvatIzaktikA pariNAma hai va usake AdhArapara bhI una jIvoMmeM karmoMkA prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakArakA bandha hotA hai / yahA~ yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki jisa prakAra vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnako karmabandhakA paramparayA kAraNa mAnA gayA hai usa prakAra vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAnakokarmabandhakA sAkSAt yA paramparayA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA hai, kyoMki vyavahArasamyagdarzana aura vyavahArasamyagjJAna karmabandhake kAraNa na hokara usake abhAvake hI kAraNa hote haiN| ataeva caturthaM guNasthAnameM mAtra avirati hI karmabandhakA kAraNa hotI hai va paMcama guNasthAnameM mAtra ekadeza avirati hI karmabandhakA kAraNa hotI hai tathA SaSTha guNasthAnameM mAtra mahAvratoMmeM pravRttirUpatA hI karmabandhakA kAraNa hotI hai / niSkarSa: prathamaguNasthAnavI jIva isalie ajJAnI hai ki usake mithyAtvakarmakA udaya rahatA hai aura tRtIya guNasthAnavI jIva isalie ajJAnI hai ki usake samyagmithyAtvakarmakA udaya rahatA hai / yadyapi dvitIya guNasthAnavI jIvameM darzanamohanIyakarmakI prakatiyoMkA upazama rahatA hai, paranta vaha jIva anantAnabandhI karmake udayameM Asaktivaza saMkalpIpApa bhI karatA rahatA hai| isalie use jJAnI nahIM kahA jA sakatA hai, use bhI AgamameM ajJAnI hI kahA gayA hai / samayasAra gAthA 72 kI AtmakhyAtiTIkAmeM spaSTa likhA hai ki jo jIva bhedajJAnI hokara bhI AsravoMmeM pravRtta rahatA hai use bhedavijJAnI nahIM kahA jA sakatA hai aura yahI kAraNa hai ki jIvako nizcayasamyagdaSTi bananeke lie darzanamohanIyakarmake upazama yA kSayake sAtha anantAnubandhIkarmake upazama yA kSayako bhI kAraNa mAnA gayA hai| phalataH caturthagaNasthAnameM jIvako honevAle karmabandhameM mAtra avirati hI kAraNa hotI hai, paMcamaguNasthAnameM jIvako honevAle karmabandhameM mAtra ekadeza avirati hI kAraNa hotI hai aura SaSTha guNasthAnameM jIvako honevAle karmabandhameM mAtra mahAvratoMmeM pravRttirUpatA hI bandhakA kAraNa hotI hai, kyoMki jabataka jIva ajJAnadhArAmeM vartamAna rahatA hai tabataka hI usa jIvake karmabandhameM vyavahAramithyAdarzana aura vyavahAramithyAjJAnako kAraNa mAnA gayA hai aura jaba jIva jJAnI ho jAtA hai arthAt nizcayasamyagdRSTi ho jAtA hai to kevala aviratirUpa yA ekadeza aviratirUpa yA mahAvratoMmeM pravRttirUpa karmadhArA hI jIvake karmabandhameM kAraNa hotI hai| isI taraha saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAnatakake jIvoMke jo karmabandha hotA hai vaha bhI karmadhArAke AdhArapara hI hotA hai, isalie saptama guNasthAnase dazama guNasthAnataka jIvoMmeM jJAnadhArAke sAtha karmabandhameM kAraNabhUta karmadhArAkA sadbhAva svIkAra kiyA gayA hai / isa vivecanase yaha bhI spaSTa hai ki prathama guNasthAnase tRtIya guNasthAnatakake jovoMmeM ajJAnadhArApUrvaka karmadhArA bandhako kAraNa hotI hai va caturtha guNasthAnase SaSTha guNasthAnatakake jIvoMmeM vyaktarUpase va saptama guNasthAnase lekara dazama guNasthAnatakake jIvoMmeM avyaktarUpase mAtra kriyAdhArA hI yathAyogya rAga-dvaSarUpa kaSAya bhAvoMse prabhAvita hotI haI karmabandhakA kAraNa hotI hai / ityalam /