Book Title: Agam Shabda Vimarsh
Author(s): Harishankar Pandey
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229804/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Agama' zabda vimarza DaoN. harizaMkara pANDeya 'agama' zabda kA prayoga jainadarzana meM hI nahIM zaiva, yoga, sAMkhya, nyAya Adi darzanoM meM bhI huA hai| Apta vacanoM ko agama pramANa mAnane kI paramparA lagabhaga sabhI bhAratIya darzanoM meM rahI hai| kintu 'Agama' zabda kI prasiddhi zaiva evaM jaina darzanoM meM vizeSa huI haiN| jaitAgama evaM jainAgana zabda isake pramANa haiN| DaoN harizaMkara pANDeya ne taMtravAGmaya (darzana), yogdarzana, sAMkhyadarzana evaM nyAyadarzana meM 'Agama' kI carcA karane ke anantara isa Alekha meM jaina darzana sammata 'Agama' zabda kA vivecana kiyA hai| 1 prAcInakAla se hI bhArata jJAna ke kSetra meM 'vizvaguru' ke rUpa meM prasiddha hai | jaba saMsAra ajJAna ke aMdhatamas se Anchanna thA, taba bhAratIya prajJAkAza meM jJAna kA bhAsvara bhAskara vidyotita thaa| RSi, manISI evaM medhAvI puruSa dhyAna, sAdhanA aura samAdhi ke dvArA tattva kA, yathArtha kA, parama kA sAkSAtkAra karate the| usa parama meM samAdhistha hokara ekatrAvasthita hokara Ananda sAgara meM nimajjita hote rahate the / Ananda sAgara meM nimajjana hI unake jIvana kA svArasya evaM parama prayojana ke rUpa meM abhilakSita thaa| parma kA sAkSAtkAra, tattva kI upalabdhi evaM satya kA jJAna kara jaba yathArtha draSTA RSi samAdhi se uparata hote the, to apane jJAna ko lokamaMgala evaM vizva kalyANa ke lie prazAntacitta, jitendriya evaM saMyamI ziSyoM ke hRdaya meM pratiSThita karate the| guru se sunakara ziSya paramavidyA ko prApta karate the, isalie use zruti kahA jAne lgaa| guru aura ziSya kI paramparA se Agata hone evaM yathArthavaktA ke dvArA upadiSTa hone ke kAraNa use hI Agama zabda se abhihita kiyA gayA / 'Agama' zabda kI vyutpatti- 'A' upasarga pUrvaka 'gamlR gatau' dhAtu se ghaJ pratyaya karane se 'Agama' zabda niSpanna hotA hai| AG upasarga kA prayoga ISad, abhivyApta Adi arthoM meM hotA hai| 'A' upasarga ke sAtha ata sAtatya gamane` dhAtu se bAhulakAt aGga pratyaya karane para bhI banatA hai| amarakozakAra ne nimna artho meM 'AI' kA nirdeza kiyA hai - AGISadarthe'bhivyAptau sImArthe dhAtuyogaje / gam dhAtu gatyarthaka hai| jo gatyarthaka haiM ve dhAtueM jJAnArthaka hotI haiM- 'ye gatyarthakAH te jhAnArthakA api bhavanti / ' isa nyAya se gam dhAtu jJAnArthaka bhI mAnA jaaegaa| jo satata jJAna meM gamana kare, satata jJAna meM lIna hai yA jo jJAna kA AdhAra (sAdhana) hai, use Agama kahA jaaegaa| 'A' kA prayoga pANini ne maryAdA aura abhividhi artha meM kiyA hai| jisa jJAna ko samyak rUpa se prApta kiyA jAe yA jo jJAna maryAdApUrvaka guru-ziSya paramparA se A rahA hai, use 'Agama' kahate haiN| jisakI paramparA -sampAdaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka maryAdApUrvaka calatI A rahI hai yA jo jJAna maryAdApUrvaka prApta kiyA jAtA hai, vaha Agama hai| Avazyaka niyuktikAra ne likhA hai- 'AGabhividhi maryAdArthatvAt abhividhinA maryAdayA vA gamaH pariccheda AgamaH / " 'gama' zabda kA prayoga aneka artho meM dekhA jAtA hai| amarakoza ne ise prasthAna kA paryAya mAnA haiM- yAtrA vrajyAminiryANaM prasthAnaM gamanaM gamaH / jahAM maryAdApUrvaka prasthAna hai, ananta yAtrA kA samyak niyama udghoSita hai yA jisameM ananta kI ora prasthAna karane ke samyak saMsAdhanoM kA nirdeza haiM, use Agama kahate haiN| 'Agama' zabda kA prayoga jaina evaM jainetara paramparAoM meM upalabdha hai| prathama dRSTyA jainaMtara paramparA meM Agama zabda vicAraNIya hai| jainetara paramparA meM Agama 1. 1 taMtravAGmaya meM Agama - AgamoM kI paramparA anAdikAlIna hai| lakSmI taMtra (upodghAta, pR.1) meM nirdiSTa hai ki anAdikAla se guru-ziSya paramparA se jo Agata zAstra saMdarbha hai, vaha Agama hai| 'Agama' zabda ke mUla meM paramparA khyAti kI pradhAnatA hai / Apta isalie Apta kahA jAtA hai, kyoMki vaha paramparA prApta evaM kAlavazAt ucchinna vastu tathya ko hRdayaMgama kara janajIvana ke lie prakaTa karatA hai| prasiddhi athavA nirUr3hi kI paramparA hI Agama hai, jo viziSTa vAkya racanAoM ke rUpa meM nibaddha tathA mahApuruSoM ke anuSThAnoM meM, kRtyoM meM anibaddha rUpa se dekhI jA sakatI hai| svacchanda taMtra meM Agama lakSaNa kA nirdeza hai adRSTavigrahAt zAntAcchviAtparamakAraNAt / dhvanirUpaM viniSkrAntaM zAstraM paramadurlabham / / amUrtAd gaganAdyadvannirghAto jAyate mahAn / zAMtAtsaMvinmayAt tadvacchabdAkhyaM zAstram / / arthAt adRSTa vigraha, amUrta, gaganavat sarvavyApI jagat ke paramakAraNa jJAnamaya ziva se samutpanna paramadurlabha dhvani rUpa zabda zAstra Agama hai| isI taraha kA rudrayAmala taMtra meM bhI nirdeza milatA hai AgataH zivavaktrebhyo gatazca girijAnane / 8 magnazca hRdayAmbhoje tasmAdAgama ucyate / / ' arthAt parama ziva ke mukha se utpanna evaM girijAmukha se Agata jJAna ko Agama kahate haiM / svacchandodyota meM kathita hai ki 'A samantAt gamayati abhedene vimRzati parameza svarUpaM iti kRtvA parazaktirevAgamaH tatpratipAdakastu zabdasaMdarbhaH tadupAyatvAt zAstrasya / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Agama' zabda vimarza 71 arthAt paramezvara ke rUpa kA abheda rUpa se vimarzana karane vAlI parazakti hI Agama hai aura usa tattva kA pratipAdaka zabda saMdarbha bhI Agama hai| jisake hRdaya meM jisa siddhAnta kI nirUr3hi ho gayI, usake lie vahI ko Agama haiM. dRDhavimarzarUpa-zabda AgamaH, A samantAt arthaM gamayatIti / varAhI taMtra meM Agama kA lakSaNa nimna rUpa se nirdiSTa hai-sRSTizca pralayazcaiva devatAnAM yathArcanam / sAdhanaM caiva sarveSAM purazcaraNameva ca / / SaTkarma sAdhanaM caiva dhyAnayogazcaturvidhaH / 23 saptabhirlakSaNairyuktamAgamaM tadvidurbudhAH / / arthAt jisameM sAta viSaya pratipAdita ho, use Agama kahate haiN| ye sAta viSaya haiM: 1. sRSTi jagatkAraNa, upAdAna aura utpatti kA varNana, 2. pralaya nirUpaNa, 3. devanAoM kI arcanA, 4. sarvasAdhana prakAra varNana - vividha siddhiyoM ke sAdhana kA prakAra nirdeza 5. purazcaraNa kramavarNana - mohana uccATana Adi vidhiyoM kA varNana, 6. SaTkarma nirUpaNa--zAMti, vazIkaraNa, stambhana, vidveSaNa, uccATana, mAraNa Adi kA sAdhana vidhAna / 7. dhyAna yoga- ArAdhya ke dhyAna ke nimitta yoga-prakriyA kA varNana / 1.2 yogadarzana aura Agama- yogadarzana meM svIkRta tIna pramANoM meM Agama tIsare pramANa ke rUpa meM svIkRta hai pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni ( yogasUtra 1.7 ) para vyAsa bhASya meM Apta ke dvArA dRSTa artha ko Agama kahA gayA hai- Ayona dRSTo'numito vA'rthaH paratra svabodhasaMkrAntaye zabdenopadizyate / 12 arthAt Apta puruSa ke dvArA dRSTa yA anumita (pratyakSakRta, sAtmIkRta) artha kA dUsare ke avabodha ke lie zAbdika upadeza Agama hai| vAcaspatimizrakRta tattvavaizAradI ke anusAratattvadarzanakAruNyapATavAbhisaMbaMdha AptiH tathA vartata ityAptastena dRSTo'numito vA'rthaH AptacitavarttijJAnasadRzasya jJAnasya zrotRcitte samutpAdaH / arthAt tattvadarzana evaM kAruNyAdi se saMvalita Apta dvArA dRSTa anumita artha Agama hotA hai, jisase zrotA ke cina meM AptasadRza jJAna kA samutpAda hotA hai| rAghavAnanda sarasvatI 'pAtaJjala rahasya' ke anusAra tat sAkSAtparamparayA vA dRSTAnumitAbhyAM vyAptam / arthAt sAkSAt athavA paramparA se Ana puruSa ke dvArA dRSTa athavA anumita arthoM se jo vyApta hotA hai vaha Agama hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka vijJAna bhikSu ne 'yogavArtika' meM Agama kA lakSaNa isa prakAra diyA Apteneti mUlavaktrabhiprAyeNa zruto veti| AptAdAgacchati vRttirityAgamaH / arthAt bhrama, pramAda, utkaTa lipsA, akuzalatAdi doSoM se rahita Apta puruSa kI vANI ko Agama kahate haiN| Apta puruSa se Agata vidyA yA pramANa Agama hai| AgamapramANamUlaka grantha bhI Agama zabda se vyavahRta hote haiM / bhramapramAdavipralipsAkaraNApATavAdidoSarahitenetyarthaH bhojavRtti meM kathita hai- AptavacanaM AgamaH / 1.3 sAMkhyadarzana meM Agama- sAMkhya darzana meM tIna pramANa svIkRta hai- pratyakSa, anumAna aura zabdapramANa zabda pramANa hI Agama hai| sAMkhyasUtra meM nirdiSTa haiAptopadezaH zabdaH 28 Apta puruSoM ke dvArA kathita yA prarUpita zabda pramANa hai| sAMkhyakArikA ke anusAra yathArtha vAkya janya jJAna zabda pramANa haiAptazrutirAptavacanaM tu / 24 brahmAdi AcAryoM ke vacana evaM vedavacana ko Aptavacana kahA gayA hai| kyoMki inase sAkSAdartha athavA yathArtha kI upalabdhi hotI hai| (draSTavya mATharavRttiH) mATharavRttikAra ne Agama ke svarUpa ko udghATita karane ke lie bhagavAna kapila ke vacana ko uddhRta kiyA hai| Agamo hyAptavacanamAptaM doSAyAd viduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAddhe tvasambhavAt / svakarmaNyabhiyukto yo rAgadveSavivarjitaH / pUjitastadvidhairnityamApto jJeyaH sa tAdRzaH / / ' arthAt Aptavacana ko Agama kahate haiN| doSoM se jo zUnya ho usako Apta kahate haiM, kyoMki doSazUnya vyakti jhUTha nahIM bola sktaa| jo apane karma meM tatpara ho, rAga dveSa rahita ho, aise hI logoM se sammAnita ho use Apta kahate haiM / sAMkhyatattvakaumudI meM vAcaspatimizra ne likhA hai AptA prAptA yukteti yAvat / AptA cAsau zrutizcetyAptazrutiH zrutivAkyajanitaM vAkyArthaM jJAnam / 16 arthAt sAkSAtkRtadharmApuruSa, yathArtha ke grahaNakartA tathA upadeSTA ko Apta kahate haiM, unhIM kA vacana Aptavacana hai| zruti vAkya Apta vacana hai : sAMkhyatattva yAthArthyadIpana meM zabda (Agama) pramANa kI vyAkhyA kI gaI hai| 1. AptavacanajanyajJAnaM zabdaH pramA tatkaraNaM zabdapramANamityekaM lakSaNam, 2. AptavacanajanyA padArthasaMsargAkArAntaHkaraNavRttiriti dvitIyaM zabdapramANam, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Agama' zabda vimarza 3. Aptastu svakarmaNyabhiyukto rAgadveSarahito jJAnavAn zIlasampanna / idantu jJAnopadeSTurevAptalakSaNam / vastuto yathAbhUtasyopadeSTA puruSa ityeva / arthAt jJAnavAn, zIla sampanna, rAgadveSa rahita puruSa Apta kahalAtA haiM, usake vacana ko Apta-vacana athavA Agama (zabda) pramANa kahate haiN| 1.4 nyAyadarzana meM Agama - nyAyadarzana meM cAra pramANoM ko svIkRta kiyA gayA hai- pratyakSa anumAna, upamAna aura zabdapramANa / zabdabodha rUpa yathArtha jJAna ke sAdhana ko zabda kahate haiM / isI ko Aptavacana aura Agama bhI kahate haiN| nyAyasUtrakAra gautama ne AptopadiSTa vacana ko zabda pramANa mAnA hai.. AptopadezaH zabdaH / " paravartI AcAryoM ne kiMcit parivartana ke sAtha isakI paribhASA dI hai- AptavAkyaM zabdaH (tarkabhASA, tarkasaMgraha), vAtsyAyana ne nyAyabhASya meM sAkSAt yA dharma kA sAkSAtkAra karane vAle vyakti ko Apta kahA hai, cAhe hastAmalakavat tattvajJAna kA sAkSAtkAra kara liyA hai, yathArtha vaktA hai, rAgAdi se zUnya hai tathA nirmala anta:karaNa vAlA hai vaha ApA hai| jaina paramparA meM Agama kA svarUpa digambara evaM zvetAmbara sAhitya meM Agama kI aneka paribhASAeM milatI haiN| adhyayana kI suvidhA ke lie prApta paribhASAoM ko nimnalikhita saMvarga meM rakha sakate haiM 1. Agama tIrthakara vANI hai- niyamasAra meM yaha tathya nirdiSTa hai ki jo tIrthaMkara ke mukha se samudbhuta hai vaha Agama hai. tassamuhaggadavayaNaM puvvAparadosavirahiyaM suddha / Agamidi parikahiyaM teNa da kahiyA havaM taccatthA / / anyatra bhI pramANa milate haiM AgamastanmukhAravindavinirgatasamastavastuvistArasamarthanadakSacaturavacanasaMdarbha:' arthAt tIrthaMkara ke gukhAravinda se vinirgata sampUrNa vastuoM ke vistAra ke samarthana meM dakSa evaM catura vacana ko Agama kahate haiN| 2. Agama vItarAga vANI hai- rAgadveSa-rahita puruSoM ke dvArA prakathita vacana Agama hai-- Agamo vItarAgavacanam arthAt Agama vItarAga vacana I paMcAstikAya tAtparyavRtti meM aisA hI ullekha hai vItarAga sarva jJapraNItaSadravyAdisamyak zraddhAnajJAnavratAdyanuSThAname daratnatrayasvarUpaM yatra pratipAdyate tadAgamazAstraM bhaNyate / kochi arthAt vItarAga sarvajJadeva ke dvArA kathita SaDdravya evaM saptatattvAdi kA samyak zraddhAna evaM jJAna tathA vratAdi ke anuSThAna rUpa cAritra, isa prakAra jisameM bhedaratnatraya kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai, usako AgamazAstra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 kahate haiN| 3. Agama sarvajJa praNIta hai- Agama: sarvajJena nirastarAgadveSeNa praNItaH upeyopAyatattvasya khyApakaH arthAt rAgadveSa jisake nirasta ho gae haiM, vaise sarvajJoM ke dvArA praNIta Agama hai, jo prAptavya evaM prApti ke sAdhanoM kA nirUpaka hotA hai| 4. Agama Aptavacana hai-Apta puruSoM kI vANI Agama haiM, isake aneka pramANa milate haiM jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAGka aise 23 01. attassa vA vayaNaM Agamo arthAt Apta kA vacana Agama hai| 02. Agamo hayAptavacanamAptaM doSakSayAd viduH / 7 03. AgamaH... ..AptapraNItaH arthAt Agama AptapraNIta haiN| 04. ApAvyAhRtirAgamaH arthAt Apta dvArA vyAhata Agama hai| 06 05. AptavacanAdinibaMdhanamarthajJAnamAgamaH arthAt Aptavacana se jo artha kA jJAna hotA hai, vaha Agama hai / 06. AptoktijArthavijJAnamAgamaH arthAt Apta ukti se utpanna artha kA jJAna hotA hai, vaha Agama hai / 07. AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH upacArAt AptavacanaM ceti " arthAt Aptavacana se jo artha jJAna (arthasaMvedana) utpanna hotA hai, vaha Agama hai| gauNa rUpa se Aptavacana hI Agama hai| AyKH 08. abAdhitArtha pratipAdakam AptavacanaM AgamaH" arthAt abAdhita artha kA pratipAdaka Aptavacana Agama kahalAtA hai| 09. Aptena hi kSINadoSeNa pratyakSajJAnena praNIta Agamo bhavati' arthAt jisake sabhI doSa samApta ho gae haiM, aise pratyakSa jJAniyoM ke dvArA praNIta Agama hai| 5. guru paramparA se prApta jJAna-vijJAna Agama hai 36 01. AcArya pAramparyeNAgacchatItyAgam arthAt jo AcArya -- paramparA, guru-ziSya paramparA se prApta hotA hai vaha Agama hai| ko 02. gurupAramparyeNAgacchatyAgamaH arthAt jo guru paramparA se AtA hai| vaha Agama hai| 03. tadupadiSTaM buddhyatizayarddhiyukta gaNadharAvaghAritaM zrutam arthAt kevalI bhagavAn ke dvArA kahA gayA tathA atizaya buddhi evaM Rddhi ke dhAraka gaNadhara devoM ke dvArA jo dhAraNa kiyA jAtA hai vaha Agama hai (zruta hai)| 04. AgacchatIti AcAryaparamparAvAsanAdvAreNetyAgamaH " arthAt jo tattva Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 'Agama' zabda vimarza AcArya paramparA se vAsita hokara AtA hai, vaha Agama hai| 6. pUrvApara aviruddhavANI Agama hai 01. puvvAvaradosavirahiyaM arthAt pUrvApara doSoM se jo rahita vANI hai vaha Agama hai| 02. pUrvAparavirodhazaMkArahitastadAlocanAtattvaruciH Agama ucyate, arthAt pUrvApara virodha evaM zaMkAdi se rahita AlocanA evaM tattvaci ko Agama kahate haiN| 03. pUrvAparaviruddhAdeyaMpeto dosssNhteH| dyotakaH srvbhaavaanaagaaptvyaahRtiraagmH||* arthAt pUrvAparaviraddha doSasamUha se rahita, sabhI bhAvoM kA dyotaka Aptavacana Agama hai| 04. pUrvAparAviruddhArthapratyakSAribAdhitam arthAt pUrvApara aviruddha evaM pratyakSAdi se abAdhita Agama hotA hai| 7. heyopAdeya kA prarUpaka hai Agama- saMyama jIvana ke vikAsa ke lie yA jIvana ke utkarSa ke lie kauna-kaunasI vastueM tyAjya haiM aura kaunasI grAhya haiM, isakA nirUpaNa Agama meM kiyA jAtA hai| 01. heyopAdeyarUpeNa caturvargasamAprayAt / kAlatrayagatAnarthAn gamayannAgamaH smRtaH / / (upAsakAdhyayana, somadevasUrikRta) heya aura upAdeya rUpa se cAra vargoM kA samAzrayaNa kara tInoM kAla meM vidyamAna padArthoM kA jo nirUpaNa karatA hai. vaha Agama hai! 02. bhavyajanAnAM heyopAdeyatattvapratipattihetubhUtamAgamaH arthAt bhavyajanoM ke lie heya aura upAdeya tattvoM kA pratipattikAraka Agama hai| 8. nirvANa aura saMsAra kA nirUpaka Agama hai yatra nirvANa-saMsArau nigadyete skaarnnau| sarvabAdhakavinirmukta aagmo'sau||" arthAt jahAM para nirvANa aura saMsAra kI sakAraNa vyAkhyA kI jAe aura jo sabhI bAdhaka tattvoM se vinirmukta hai, vaha Agama hai| 9. yathArtha tattvoM kA nirUpaka Agama hai . 01. AgamanamAgamaH - AG abhividhimaryAdArthatvAt abhividhinA maryAdayA vA gamaH pariccheda Agama / 10. yathArtha tattvoM kA pratipAdaka Agama 01. Agamyante paricchidyante atIndiyA padArthAH anenetyAgamaH' arthAt jisase atIndriya padArthoM kA yathArtha jJAna ho vaha Agama hai| 02. Agamyante maryAdayA'vabudhyante'rthA anena iti AgamaH arthAt jisase maryaTApUrvaka artha avabodha(padArtha kA yathArthajJAna) hotA hai. usane Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 - jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka Agama kahate haiN| 03. maryAdayA vA yathAvasthitaprarUpaNayA gamyante paricchidyante yena sa AgamaH / arthAta maryAdApUrvaka yA yathAvasthita rUpa se padArthoM kA yathArtha jJAna jisake dvArA hotA hai vaha Agama hai| Agama vargIkaraNa Agama kI aneka paramparAe~ haiM, unameM jaina Agama prathita haiN| jaina sAhitya kA prAcInatama evaM pramukha bhAga Agama hai| samavAyAMga meM Agama ke do bheTa prApta hote haiM- 1. dvAdazAMga gaNipiTaka aura 2 . caturdaza pUrva / nandIsUtra meM zrutajJAna (Agama) ke do bheda kie gae haiM... aMgapraviSTa aura aNgbaahy| isa prakAra nandIsUtra kI racanA taka Agama ke tIna vargIkaraNa ho jAte hai- 1. pUrva 2. aMgapraviSTa aura 3. aMgabAhya / Aja aMgapraviSTa evaM aMgabAhya upalabdha haiM, pUrva upalabdha nahIM haiN| vargIkaraNa ke AdhAra 1. jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke bheda nirUpaNa meM tIna kAraNa prastuta kie haiM-- gaNaharatherakayaM vA AesA mukkavAgaraNao vaa| dhuvacalavisesao vA aMgANaMgesu nANattaM / / / arthAt jo 1.gaNabharakRta hotA hai 2. gaNadhara dvArA prazna kie jAne para tIrthakara dvArA pratipAdita hotA hai 3. dhruva evaM zAzvata satyoM se saMbaMdhita honA hai, sudIrghakAlona hotA hai, vahIM zruta 'aMga praviSTa' kahA jAtA hai| isake viparIta jo 1. sthavirakRta hotA hai. 2. jo prazna pUche binA tIrthakara dvArA pratipAdita hotA hai 3. jo cala hotA hai, tAtkAlika yA sAmayika hotA hai, usa zruta kA nAma aMga bAhya hai| 2. vaktA ke AdhAra para hI AgamoM ke aMgapraviSTa evaM aMgabAhya do bheda karate haiN| tattvArtha bhASya (1.20) meM likhita hai- vaktavizeSAda dvaividhym|' sarvArthasiddhikAra ne tIna prakAra ke vaktA kA nirdeza kiyA hai-trayo vaktAra:-sarvajJastIrthakara: itaro vA zrutakevalI ArAtIyazceti (sarvArtha: 1.20) arthAt 1. sarvajJa tIrthakara 2. zruta kevalI aura 3. ArAtIya aacaary| ArAtIya AcAryoM ke dvArA viracita jJAnarAzi ko aMgabAhya kahate 3. tIrthaMkaroM dvArA artha rUpa meM bhASina tathA gaNadharoM dvArA graMtha rUpa se grathita Agama aMgapraviSTa kahalAte haiN| sthaviroM sampUrNa zrutajJAnI aura dazapUrvI AcAryoM dvArA viracita Agama aMgabAhma kahalAte hai| aMgapraviSTa AgamagATazAMka ke nAma se jAna' jAtA hai. ?. AcAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Agama' zabda vimarza 77 sUtrakRta 3. sthAna 4. samavAya 5 . bhagavatI 6. jJAtAdharmakathA 7. upAsakadazA 8. antakRddazA 9. anuttaraupapAtika 10. praznavyAkaraNa 11. vipAka aura 12. dRssttivaad| inameM 11 aMga hI upalabdha haiM, dRSTivAda upalabdha nahIM hai| aMgabAhya Agama-sAhitya meM upAMga, cheda sUtra, mUlasUtra evaM cUlikA sUtra kA saMgrahaNa kiyA jAnA hai| upAMga bAraha haiM- aupapAtika, rAjapraznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, sUryaprajJapti, jambUdvIpa prajJapti, candraprajJapti , kalpikA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA evaM vRssnnidshaa| cAra chedasUtra haiMvyavahAra, bRhatkalpa, nizItha aura dshaashrutskndh| cAra mUlasUtra haiMdazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI evaM anuyogadvAra suutr| isa prakAra 32 Agama haiN| inako saMkhyA 4, evaM 84 taka mAnate haiN| saMdarbha 01. saMskRta bhAtukoSa-saMpAdaka yudhiSThira mImAMsaka, bahAlagar3ha sonIpata, hariyANA! vi. saM. 2046, pR. 34 22. saMskRta dhAtukoSa, pR.8 03. amarakoza 3.3.239, pR. 440, sudhAvyAkhya samupeta 04. pANini, aSTAdhyAyI, 2.1.13 25.Avazyaka niyukti, malayavRtti 21, pR. 49 06.amarakoza 2.8.95, pR. 296 77. IzvarapratyabhijJA vivRtti-vinarzinI, AcArya abhinava gupta , pR. 97 08.rUdrayAmala tantra (vAcaspatyam prathama khaNDa. pR. 616 ra dekheM pAda TippaNI) 09. svacchandodyota, paTala 4, pR. 214 10 IzvarapratyabhijJAvivRttivimarzinI, adhyAya 2, pR. 96 11. bhAratIya darzana, baladeva upAdhyAya, pR. 631 para uddhRta 12. yogasUtra 1.7 para vyAsabhASya 13. sAMkhya sUtra 1101 14. sAMkhyakArikA,5 15. sAMkhyakArikA 5 para mATharati 16. sAMkhyakArikA 5 para 17. nyAyasUtra 1.1.7 18. niyamasAra gAthA / 19. niyamasAra vRtti 1.5 20. dharmaratnaprabodha, svopajJavRtti, patra. 57 21. paMcAstikAyatAtparyavRtti 173.225 22. bhagavatI ArAdhanA, vijayoTayA TIkA 23 23. anuyogadvAra cUrNi.16 24.sAMkhyakArikA 5 para mATharavRtti 25. tattvArthabhASyavRti, sidrasenagaNi 1.3, pR. 40 26.dhavalApurANa utarArtha, pR. 123 27. parIkSAmukha 3.59. nyAyadIpikA pR. 112 28.AcArasAra, koranandi 3.. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 78... ..... . jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka 29 pramANanayatattvAloka 4.5, jaina tarka bhASA , '5.15 30. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra TIkA-4 31. anuyogadAra hAribhadrIyavRtti 4.38. pR. 25 32. tava maladhArIyaTIkApatra 202 33. rAjavArtika 6.13.2 34. bhASyAnusAriNI TIkA, pR. 87 3... niyamasAra gAthA 8 36. bhASyAnusAriNI vRni 1.3. pR. 40 37. dhavalA 3.12.123 38. dharmaparIkSA 18.74 39. jItakalpasUtra viSamapadavyAkhyA, zrI candrasUri, pR.33 40. ratnAkarAvatArikA 4.1. pR. 35 41. Avazyakaniyukti, malayavRtti 21, pR. 33 42. nandosUtra 43 43. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 552 mmmm