Book Title: Adhyatmayogi Santa Shreshtha Jyeshthamalji
Author(s): Devendramuni Shastri
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210034/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. . . + ++ + + + ++ + + + + ++ ++ +. H M goo. 0000....0001 adhyAtmayogI santazreSTha jyeSThamalajI mahArAja 0.00000 bhagavAna mahAvIra ke parinirvANa ke pazcAt yadyapi jaina gagana meM kisI sahasrarazmI sUrya kA udaya nahIM haA kintu yaha eka jvalanta satya hai ki samaya-samaya para aneka jyotiSmAna nakSatra udita hue haiM jo ajJAna andhakAra se jUjhate rahe / apane divya-prabhAmaNDala ke Aloka se vizva kA patha pradarzana karate rhe| aise prabhApuJja jyotiSmAna nakSatroM se japa-tapa, sevA-sahiSNatA aura sadbhAvanA kI camacamAtI kiraNeM vizva meM phailatI rahI haiN| aise hI eka divya nakSatra the adhyAtmayogI jyeSThamalajI mahArAja / ApakA janma bADamera jile ke samadaDI grAma meM vikrama saMvat 1914 pauSa kRSNA tIja ko huA thaa| Apake pUjya pitAzrI kA nAma hastimalajI aura mAtAjI kA nAma lakSmIbAI thA jinheM prema ke kAraNa loga hAthIjI aura lichamAbAI bhI kahA karate the| ApakA vaMza osavAla aura luMkaDa gotra thA / Apake pUjya pitAzrI aura mAtezvarI donoM hI dharmaniSTha the| pitAzrI vyApArakalA meM kuzala the / ve nyAya aura nIti se aura kaThora parizrama se dhana kamAte the aura mAtezvarI lakSmI bahana ko satsaMgati bahuta hI pyArI thii| jaba bhI samaya milatA usa samaya ko vaha nirarthaka vArtAlApa yA kisI kI nindA vikathA na kara dharmasthAnaka meM pahu~catI aura mauna rahakara samabhAva kI sAdhanA karatI jise jaina paribhASA meM sAmAyika kahate haiN| mAtA ke ye saMskAra bAlaka jyeSThamalajI ke jIvana meM jhalakane svAbhAvika the| nepoliyana se kisI jijJAsu ne pUchA ki Apane yaha vIratA kahA~ se sIkhI ? usane uttara meM kahA ki mAtA ke dUdha ke sAtha mujhe prApta huI thii| yadi koI sAdhaka jyeSThamalajI mahArAja se pUchatA ki Apake jIvana meM AdhyAtmikatA kaise AyI to sambhava hai ki ve yahI kahate ki mAtA kI janmapUMTI ke sAtha hI milii| satya-tathya yaha hai ki mAtA ke dUdha ke sAtha jo saMskAra milate haiM ve cirasthAyI hote haiN| bAlaka kA hRdaya nirvikArI hotA hai / vaha kaccI miTTI ke piNDa ke sadRza hai| mAtA-pitA jaisA saMskAra usameM bharanA cAheM jaisI mUrti nirmANa karanA cAheM vaisA hI kara sakate haiN| bAlaka jyeSThamalajI kA adhyayana samadaDI meM hI sampanna huaa| usa yuga meM gAMvoM meM uccatama adhyayana kI koI vyavasthA nahIM thI / jIvanopayogI adhyayana karAyA jAtA thaa| adhyayana sampanna hone para hastImalajI ne apane putra kA vivAha sambandha karanA cAhA / putra ne spaSTa zabdoM meM kahA ki mujhe abhI vivAha nahIM karanA hai| mere antarmAnasa meM saMsAra ke prati kiMcit mAtra bhI Asakti nahIM hai| jyotirdhara jainAcAryazrI pUnamacandajI mahArAja jana-jana ke antarmAnasa meM dharma-dIpa jalAte hue samadaDI padhAre / AcAryazrI ke pAvana upadezoM ko sunakara kizora jyeSThamalajI ke mana kI kaliyA~ usI prakAra khila gayIM jaise sUrya kI kiraNoM kA sparza pAkara sUrajamukhI phUla khilatA hai| kizora jyeSThamalajI ke bhItara divya saMskAroM kI jhalaka thii| satsaMga se zanaiH zanaiH vicAroM meM eka rAsAyanika parivartana kI prakriyA prArambha huI aura kizora jyeSThamalajI ne eka dina apane vicAra mAtA-pitA ke sAmane rkhe| mAtA-pitA ne kahA-vatsa ! abhI tuma yuvAvasthA meM praveza karane jA rahe ho / tuma hamAre kula-dIpaka ho| pahale vivAha karo aura tumhArI santAna hone ke pazcAt tuma sAdhanA ke mArga ko svIkAra karanA / bhagavAna mahAvIra ne bhI to mAtA-pitA ke Agraha se vivAha kiyA thaa| phira tumheM itanI kyA jaldI hai| kizora jyeSThamala ne kahA-pUjyapravara, ApakA kathana ucita hai| ve viziSTa jJAnI the, kintu mujhe vizeSa jJAna nahIM hai jisase maiM kaha sakU~ ki merI itanI umra hai| viSaya to viSa ke samAna bhayaMkara haiN| kyA kabhI rakta se sanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa HHHHHHHHHH HH ++++++ + ++ +++ +++ + + +++ + + + +++++++ +++ +++ + +++ ANOr sI huA vastra rakta se sApha ho sakatA hai ? vaise hI viSaya-vikAroM se kisI kI tRpti nahIM huI hai| mujhe unake prati kisI bhI prakAra kA AkarSaNa nahIM hai / Apa mujhe saharSa anumati pradAna kareM jisase maiM AcArya pravara ke sannikaTa pravrajyA grahaNa kara jIvana ko nirmala banA skuuN| putra kI utkRSTa virakti-vRtti ko dekhakara mAtA-pitA ne saharSa anumati pradAna kI aura sattaraha varSa kI umra meM saM0 1931 meM Apane dIkSA grahaNa kI / ApakI dIkSA samadaDI meM hI sampanna huI / AcAryazrI ke sAnnidhya meM rahakara Apane Agama sAhitya kA gambhIra adhyayana kiyaa| ApakI lipi bahuta hI sundara thii| Apake jIvana kI mahAn vizeSatA thI svAdhyAya aura dhyAna / dina meM adhikAMza samaya ApakA svAdhyAya meM vyatIta hotA thA / ApakA abhimata thA ki jaise zarIra kI svasthatA ke lie bhojana Avazyaka hai, vaise jIvana kI pavitratA ke lie svAdhyAya Avazyaka hai| jaise nandanavana meM paribhramaNa karane se apUrva Ananda kI upalabdhi hotI hai vaise hI svAdhyAya ke nandanavana meM vicaraNa karane se jIvana meM AhlAda hotA hai| svAdhyAya vANI kA tapa hai| usase hRdaya kA maila dhulakara sApha ho jAtA hai| svAdhyAya eka antaH preraNA hai jisase AtmA paramAtmA bana jAtA hai| svAdhyAya se yoga aura yoga se svAdhyAya kI sAdhanA hotI hai| svAdhyAya kA artha hai apanI AtmA kA apane antarAtmA meM DubakI lagAkara adhyayana karanA / maiM kauna hU~ aura merA vAstavika svarUpa kyA hai ityAdi kA cintana karanA svAdhyAya hai| svAdhyAya se samasta duHkhoM se mukti milatI hai, janma janmAntaroM meM saMcita kiye hue karma svAdhyAya se kSINa ho jAte haiM / svAdhyAya apane Apa meM eka tapa hai / usakI sAdhanA ArAdhanA meM sAdhaka ko kabhI pramAda nahIM karanA caahie| nirantara svAdhyAya se mana nirmala aura pAradarzI bana jAtA hai aura zAstroM ke gambhIra bhAva usameM pratibimbita hone lagate haiN| rAtri kA adhikAMza samaya Apa japa-sAdhanA meM lagAte the| mana ko sthira aura tanmaya banAne ke lie azubha vicAroM se haTakara zubha vicAroM meM lIna hone ke lie japa kiyA jAtA hai| japa ke niSkAma aura sakAma ye do bheda haiN| kisI kAmanA va siddhi ke lie iSTadeva kA japa karanA sakAma-japa hai aura binA kAmanA ke ekAnta nirjarA ke lie japa karanA niSkAma-japa hai / japa ke bhASyajapa, upAMzujapa aura mAnasajapa ye tIna prakAra haiN| sarvaprathama bhASyajapa karanA cAhie, usake pazcAt upAMzu aura usake pazcAt mAnasajapa karanA caahie| jyeSTha muni rAtri ke prathama prahara meM prati kramaNa Adi Avazyaka kAryoM se nivRtta hokara jisa samaya upAzraya meM loga baiThe rahate the usa samaya ve so jAte the aura jyoM hI loga cale jAte tyoM hI ekAnta zAnta sthAna para khar3e hokara japa kI sAdhanA karate the aura prAtaH kAla jaba loga Ate to punaH so jAte the| isa prakAra unakI sAdhanA gupta rUpa se calatI thii| loga unheM AlasI samajhate the, kintu ve antaraMga meM bahuta hI jAgarUka the / svAdhyAya aura japa kI sAdhanA se unheM vacanasiddhi ho gayI thii| ataH loga unheM paMcama Are ke kevalI kahate the| eka bAra ApazrI Ahora se vihAra kara vAdanavADI padhAra rahe the| rAste meM usa samaya ke prakANDa paNDita vijayarAjendra sUrijI apane ziSyoM ke sAtha Apase mile| ApazrI ne sneha-saujanyatA ke sAtha vArtAlApa kiyaa| rAjendrasUrijI ne ahaMkAra ke sAtha kahA ki Apa mere se zAstrArtha kreN| ApazrI ne kahA AcAryajI zAstrArtha se kucha bhI lAbha nahIM hai / na Apa apanI mAnyatA chor3eMge, aura na maiM apanI mAnyatA chodduuNgaa| phira nirarthaka zAstrArtha kara zakti kA apavyaya kyoM kiyA jAya ? zAstrArtha meM rAga-dveSa kI vRddhi hotI hai, kintu anya kucha bhI lAbha nahIM hotA / ataH Apa apanI sAdhanA kareM aura maiM apanI sAdhanA karU~, isI meM lAbha hai| rAjendra sUrijI ne jarA upahAsa karate hue kahA-ye DhUMDhiyA par3hA huA nahIM hai / lagatA hai mUrkharAja ziromaNi hai| isIlie zAstrArtha se katarAtA hai| rAjendra sUrijI ke sabhI ziSya khilakhilA kara ha~sa pdd'e| mahArAjazrI ne usI zAntamudrA meM kahA-abhI itanI zAstrArtha kI jaldI kyoM kara rahe haiM ? kala hI ApakA zAstrArtha ho jaaygaa| yaha kahakara mahArAjazrI apane lakSya kI ora cala diye aura rAjendra sUrijI bhI Ahora pahu~ca gaye / Ahora pahu~cate hI dasta aura ulaTie~ prAraMbha ho gyiiN| vaidya aura DAkTaroM se upacAra karAyA gayA kintu kucha bhI lAbha nahIM huaa| itanI adhika dasta aura ulaTI huI ki rAjendrasUrijI behoza ho gye| sArA samAja unakI yaha sthiti dekhakara ghabarA gayA / jarA-sA hoza Ane para unheM dhyAna AyA ki maiMne abhimAna ke vaza usa adhyAtmayogI santa kA jo apamAna kiyA jisake phalasvarUpa hI merI yaha dayanIya sthiti huI hai| unhoMne usI samaya apane pradhAna ziSya vijaya dhanacandrajI sUri ko bulAkara kahA-tuma abhI svayaM vAdanavADI jAo aura muni jyeSThamala jI mahArAja se merI ora se jAkara kSamAyAcanA karo / mujhe nahIM patA thA ki vaha itanA camatkArI mahApuruSa hai / yadi tumane vilaMba kiyA to PRO ki maine abhimAna usI samana jI mahArAja kiyA to Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmayogI santazreSTha jyeSThamalajI mahArAja 125 HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH+++++++ +++++++ +HH . ..... ..... mere prANa hI saMkaTa meM par3a jaayeNge| rAjendrasUri ke Adeza ko zirodhArya kara ziSya vAdanavAr3I pahuMce aura mahArAjazrI se kSamAprArthanA kii| mahArAjazrI ne kahA ki isa prakAra jJAniyoM kA abhimAna karanA yogya nahIM hai / yadi unheM zAstrArtha karanA hai to maiM prastuta huuN| ziSyoM ne rAjendrasUrijI kI ora se kSamAyAcanA kI aura kabhI bhI kisI santa kA apamAna na kareMge aisI pratijJA grahaNa kii| mahArAjazrI ne kahA-sUrijI ThIka ho cuke haiN| Apa punaH saharSa jA sakate haiN| ziSyoM ne jyoM hI jAkara dekhA tyoM hI sUri jI kI ulaTI aura dasteM banda ho cukI thIM aura ve kucha svasthatA kA anubhava kara rahe the| eka bAra ApazrI jAlora virAja rahe the| pravacana ke pazcAt ApazrI svayaM bhikSA ke lie jAte the / jyoM hI Apa sthAnaka se nikalate tyoM hI pratidina eka vakIla, sAmane milatA jisake mana meM sAmpradAyika bhAvanA ke kAraNa Apake prati atyadhika ghRNA kI bhAvanA thii| mahArAjazrI jyoM hI Age nikalate tyoM hI vaha apane paira ke jate nikAlakara apazakuna ke nivAraNArtha use patthara para tIna bAra prahAra karatA thaa| pratidina kA yahI krama thaa| eka dina kisI sajjana ne gurudeva ko batAyA ki yaha pratidina isa prakAra kA kArya karatA hai| - mahArAjazrI ne use samajhAne kI dRSTi se dUsare dina pIche mur3akara dekhA to vaha patthara para jUte kA prahAra kara rahA thaa| mahArAjazrI ne madhura musakAna bikherate hue kahA-vakIla sAhaba, yaha kyA kara rahe haiM ? Apa jaise samajhadAra buddhimAna vyaktiyoM ko isa prakAra santoM se napharata karanA ucita nahIM hai| santa to maMgala svarUpa hote haiN| unakA darzana jIvana meM Ananda pradAna karatA hai| vakIla sAhaba ne muMha ko maTakAte hue kahA-Apake jaisoM ko hama santa thor3e hI mAnate haiN| aise to bahuta nAmadhArI sAdhu phirate rahate haiN| mahArAjazrI ne kahA-ApakA yaha bhrama hai| santa kisI bhI sampradAya meM ho sakate haiN| kisI eka sampradAya kA hI ThekA nahIM hai| santoM kA apamAna karanA ucita nahIM hai| eka santa kA apamAna sabhI santa-samAja kA apamAna hai / ataH Apako viveka rakhane kI AvazyakatA hai| ___ vakIla sAhaba ne kahA-aise tIna sau chappana santa dekhe haiN| mahArAjazrI ne kahA-yahA~ patthara para jUte kyoM mArate haiM ? sira para hI jUte par3a jaayeNge| yoM kahakara mahArAjazrI Age bar3ha gaye aura vakIla sAhaba korTa meM phuNce| vakIla sAhaba ke prati galataphahamI ho jAne ke kAraNa nyAyAdhIza ne AjJA dI ki vakIla sAhaba ke sira para ikkIsa jUte lagAkara pUjA kI jAya / vakIla sAhaba apanI saphAI peza karanA cAhate the, para koI sunavAI nahIM huI aura jUtoM se unakI piTAI ho gyii| usa dina se vakIla sAhaba kisI bhI santa kA apamAna karanA bhUla gaye aura vakIla sAhaba mahArAjazrI ke parama bhakta bana gaye / isako kahate haiM 'camatkAra ko namaskAra' / AcAryapravara zrIlAlajI mahArAja ke eka ziSya the jinakA nAma dhannA muni thaa| ve mAravAr3a meM sAraNa gA~va ke nivAsI the| unhoMne AcArya zrIlAlajI mahArAja ke pAsa AhatI dIkSA grahaNa kI aura tele-tele pAraNA karate the| loga kahate the caturtha Are kA dhannA to bele-bele pAraNA karatA thA aura yaha paMcama Are kA dhannA usase bhI bar3hakara hai jo tele-tele pAraNA karatA hai| eka bAra AtmArthI jyeSThamalajI mahArAja byAvara ke sannikaTa 'baraM' gAMva meM pdhaare| udhara dhannA muni jI vahA~ para anyatra sthala se bihAra karate hue pahu~ca gye| jaMgala meM mahArAjazrI unase mile| kintu dhannA muni ko apane tapa kA atyadhika abhimAna thaa| mahArAjazrI ne sneha sadbhAvanA bhare zabdoM meM sukhasAtA pUchane para bhI ve namratA ke sAtha peza nahIM aaye| abhimAna ke vaza hokara unhoMne kahA--jyeSThamalajI, pUjya zrIlAlajI mahArAja sAdhu hI sacce sAdhu haiM / anya sampradAya ke sAdhu to bhAr3e ke U~Ta hai, jo idhara-udhara ghUmate rahate haiM / unameM kahA~ sAdhupanA hai? ve to roTiyoM ke dAsa haiN| mahArAjazrI ne kahA-dhannA muni ! Apa tapasvI haiM, sAdhu haiN| kama se kama bhASA samiti kA parijJAna to Apako honA hI caahie| sabhI sampradAya meM acche sAdhu ho sakate haiN| isa prakAra mithyA ahaMkAra karanA ucita nahIM hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa ......... ............................................... ...+- - J A80 k0 dhannAmuni-munijI ! satya bAta kahane meM kabhI saMkoca nahIM karanA caahie| maiM sAdhikAra kaha sakatA hU~ ki pUjya zrIlAlajI mahArAja ke sampradAya ke atirikta koI sacce va acche sAdhu nahIM haiN| mahArAjazrI ne eka kSaNa cintana ke pazcAt kahA-Apa jisa sampradAya kI itanI muktakaNTha se prazaMsA kara rahe haiM, usa sampradAya ko amuka dina Apa chor3a deMge aura jisa tapa ke kAraNa Apako ahaMkAra A rahA hai usase bhI Apa bhraSTa ho jAyeMge / tapa acchA hai, cAritra zreSTha hai, kintu tapa aura cAritra kA ahaMkAra patana kA kAraNa hai / mahArAjazrI itanA kahakara cala diye| dhannA muni vyaMgya bharI ha~sI ha~sate hue apane sthAna para cale Aye aura jisa dina ke lie mahArAjazrI ne bhaviSyavANI kI thI, usI dina unhoMne sampradAya kA parityAga kara diyA aura tapa Adi ko chor3akara viSaya-vAsanA ke gulAma bana gye| isI taraha AcAryazrI zrIlAlajI mahArAja ke ziSya ghevara muni the| unheM apane jJAna tathA sampradAya kA mayaMkara abhimAna thaa| ve eka bAra rohaTa gA~va meM mahArAjazrI se mile| unhoMne bhI ahaMkAra se mahArAjazrI kA bhayaMkara apamAna kiyA / unheM yaha abhimAna thA ki sabase bar3hakara maiM jJAnI hU~ aura hamArA sampradAya sAdhuoM kI dRSTi se aura zrAvakoM kI dRSTi se samRddha hai / mahArAjazrI ne kahA-ghevara munijI ! Apa itanA abhimAna na kreN| Apa apane Apako mahAn jJAnI samajhate haiN| yaha bar3I bhUla hai / gaNadhara, zrutakevalI aura hajAroM jyotirdhara jainAcArya hue haiM / unake jJAna ke sAmane ApakA jJAna kucha bhI nahIM hai| sindhu meM bindu sadRza jJAna para bhI Apako itanA ahaMkAra hai| yaha satya jJAna kI nahIM kintu ajJAna kI nizAnI hai / jJAnI vaha hai jisameM ahaMkAra na hokara vinaya ho| rahA sampradAya kA prazna ? maiM svayaM mAnatA hU~ ki pUjya zrIlAlajI mahArAja kriyAniSTha zreSTha santoM meM se haiN| ApakA sampradAya bhI bar3A hai, kintu ahaMkAra karanA yogya nahIM hai / ghevara muni ne ahaMkAra kI bhASA meM hI kahA ki satya ko chipAnA pApa hai| kisI bhI sampradAya meM itane jJAnI-dhyAnI va tapasvI santa nahIM haiN| vastutaH zrIlAlajI mahArAja kA sampradAya hI eka utkRSTa sampradAya hai aura to sabhI nAmadhArI va pAkhaNDI sAdhu haiN| mahArAjazrI ne kahA-aisA kahanA sarvathA anucita hai| Apa jisa sampradAya kI prazaMsA karate hue phUle jA rahe haiM amuka dina Apa svayaM isa sampradAya ko chor3a deMge aura mandiramArgI santa bana jAyeMge / vastutaH mahArAjazrI ne jisa dina ke lie udghoSaNA kI usI dina ghevara muni maMdiramArgI santa bana gaye aura ve jJAnasundarajI nAma se vizruta hue| unhoMne sthAnakavAsI sampradAya ke virodha meM bahuta kucha likhaa| ve jaba mujhe pIpaliyA aura jodhapura meM mile taba svayaM unhoMne mujhe yaha ghaTanA sunAyI ki tuma usa mahApuruSa kI ziSya paramparA meM ho jo mahApuruSa vacanasiddha the| bar3e camatkArI the| samadaDI meM navalamalajI bhaNDArI ApazrI ke paramabhakta the| ve ApazrI ko kahA karate the ki gurudeva mujhe bhI kyA saMthArA AyagA? merI antima samaya meM saMthArA karane kI icchA hai| ve pUrNa svastha the / sardI kA samaya thaa| ghara para ve bAjarI kA paToriyA pI rahe the| ApazrI unake vahA~ sahajarUpa se bhikSA ke lie padhAre / bhaNDArI navalamalajI ne khar3e hokara ApazrI ko vandana kiyaa| mahArAjazrI ne unakI ora dekhakara kahA-navalamala, tU mujhe saMthAre ke lie kahatA thaa| aba bAjarI kA paToriyA pInA chor3a aura jAvajjIva kA saMthArA kara le| navalamala jI ne kahA-gurudeva, maiM to pUrNa svastha haiN| isa samaya saMthArA kaise ? mahArAjazrI ne kahA yadi mere para vizvAsa hai to saMthArA kr| navalamalajI ne saMthArA kiyaa| sabhI loga Azcaryacakita the| kintu kisI kI bhI himmata nahIM huI ki mahArAjazrI ke sAmane kucha kahate / tIna dina taka saMthArA calA aura ve svargastha ho gaye / eka bAra jaba mahArAjazrI samadaDI virAja rahe the| usa samaya eka yuvaka aura yuvatI vivAha kara mAMgalika zravaNa karane ke lie Apake pAsa aaye| mahArAjazrI ne yuvaka ko dekhakara kahA-tujhe yAvajjIvana abrahmaseva kA tyAga karanA hai / yuvaka kucha bhI nahIM bola sakA / logoM ne kahA-gurudeva, abhI to yaha vivAha kara AyA hI hai| yaha kaise niyama le sakatA hai ? mahArAjazrI ne kahA-maiM jo kaha rahA huuN| anta meM mahArAjazrI ne use pUrNa brahmacarya kA pAlana kA niyama dilA diyA / sAyaMkAla cAra pA~ca baje use akasmAt hI hRdayagati kA daurA huA aura usane sadA ke lie A~kha mUMda liiN| taba logoM ko patA lagA ki mahArAjazrI ne yaha niyama kyoM dilAyA thaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmayogI santazreSTha jyeSThamalajI mahArAja 127 ApazrI kA cAturmAsa vikrama saMvata 1663 meM sAlAvAsa thA / saMvatsarI mahAparva kA ArAdhana ullAsa ke kSaNoM meM sampanna huA / pratikramaNa pUrNa huA / rAtri ke dasa baje hoMge ki mahArAjazrI ne sabhI zramaNoM ko aura zrAvakoM ko kahA ki vastra pAtra Adi jo bhI tumhAre nezrAya kI sAmagrI hai vaha sArI sAmagrI lekara isa sthAnaka se bAhara cale jAo / zrAvakoM ko bhI jo 111 vyakti pauSadha kiye hue the una sabhI ko kahA ki bAhara nikalo / zrAvakoM ne aura zramaNoM ne nivedana kiyA- gurudeva, rimajhima varSA A rahI hai / isa varSA ke samaya hama kahA~ jAya ? aura rAta bhI a~dhiyArI hai| mahArAjazrI ne kahA- maiM kahatA hU~ sabhI makAna khAlI kara deN| cAhe barSA hai usakI cintA na kreN| mahArAjazrI ke Adeza se sabhI bAhara nikala gaye / mahArAjazrI usI makAna meM virAje rhe| jaba sabhI bAhara cale gaye taba mahArAjazrI ne hAtha meM rajoharaNa lekara sAre makAna ko dekhA ki kahIM koI nIMda meM soyA huA to nahIM hai| sabhI ko dekhane ke pazcAta mahArAjazrI bAhara padhAre aura jyoM hI bAhara padhAre tyoM hI vaha tIna maMjila kA bhavana ekAeka har3ahar3a karatA huA Dhaha gyaa| taba logoM ko jJAta huA ki mahArAjazrI ne satrako makAna se bAhara kyoM nikAlA / yaha thI unakI AdhyAtmika zakti jisase bhaviSya meM hone vAlI ghaTanA kA unheM sahaja parijJAna ho jAtA thA / pUjya gurudeva jyeSThamalajI mahArAja eka bAra samadaDI virAja rahe the / prAtaH kAla kA samaya thA / eka zrAvaka rotA huA dharmasthAnaka meM AyA - gurudeva, maiM A~khoM kI bhayaMkara vyAdhi se atyadhika parezAna ho gayA hU~, aneka upacAra kiye kintu vyAdhi miTa hI nahIM rahI hai aba to ApakI hI zaraNa hai / anekoM vyakti bhUta-preta paNDitapravara nArAyaNa ApazrI usa samaya zauca ke lie bAhara padhArane vAle the / Apane kahA- bhAI, santoM ke pAsa kyA hai yahA~ to kevala dhUla hai / usa vyakti ne Apake caraNoM kI dhUla lagAI tyoM hI vyAdhi isa prakAra naSTa ho gaI patA hI nahIM calA ki pahale vyAdhi kabhI thI / rotA huA AyA thA aura ha~satA huA lauttaa| Adi kI pIr3AoM se grasita the ve ApazrI se mAMgalika sunakara pUrNarUpa se svastha ho jAte the| dAsa jI mahArAja jinako ApazrI ne dIkSA pradAna kI thI aura unheM paNDitapravara rAmakizanajI mahArAja kA ziSya ghoSita kiyA thA, unake eka ziSya the mulatAnamalajI mahArAja / jaba jyeSThamalajI mahArAja kA svargavAsa ho gayA taba unheM ekAeka khUna kI ulTI aura dasta hone lage aura bhayaMkara upadrava bhI karane lge| usa samaya nAgaura se mantravAdI julAhA aayaa| usane mantra ke dvArA jinda ko bulavAyA ki tU munizrI ko kaba se lagA huA hai ? jinda ne kahAmaiM Aja se pA~ca varSa pUrva lagA thaa| inhoMne mere sthAna para pezAba kara diyA thA / kintu itane samaya taka jyeSThamalajI mahArAja jIvita the, unakA AdhyAtmika teja itanA thA ki maiM prakaTa na ho skaa| bhI mujhe nahIM rahane dete| unake svargavAsa ke bAda hI merA jora calA / yaha thI unakI AdhyAtmika zakti jinase unake sAmane bhUta bhI bhayabhIta ho jAte the / yadi maiM pragaTa ho jAtA to eka dina ApazrI ke pramukha ziSya the neNacandajI mahArAja jo samadaDI ke hI nivAsI the aura luMkaDa parivAra ke the / ApakA svabhAva bahuta hI milanasAra tathA sevAparAyaNa thaa| Apake dUsare ziSya gar3hasIvAnA ke nivAsI hindUmala jI mahArAja the jo zaMkA parivAra ke the / hindUmalajI mahArAja ne ArhatI dIkSA grahaNa karate hI dUdha, dahI, ghI, tela miSThAnna ina pA~ca vigaya kA parityAga kara diyA thaa| sAtha hI ve eka dina upavAsa aura dUsare dina bhojana lete the 1 sAtha hI aneka bAra ve ATha-ATha dasa-dasa dina ke upavAsa bhI karate the| kintu pAraNe meM sadA rukSa AhAra grahaNa karate the / bahuta hI ugra tapasvI the / zraddheya zrI tArAcandajI mahArAja jyeSThamalajI mahArAja ke laghu gurubhrAtA the / kintu AcArya pUnamacanda jI mahArAja kA, dIkSA ke tIna varSa pazcAt svargavAsa ho jAne se ApazrI jyeSThamala jI mahArAja ke pAsa hI rahe / unhIM ke pAsa adhyayana kiyA aura guru kI taraha unheM pUjanIya mAnate rahe / ApakI unhoMne bahuta hI sevA kI jisake phalasvarUpa Apake hRdaya se antima samaya meM yaha AzIrvAda nikalA -- tArAcanda, tere Ananda hI Ananda hogA / Apake jIvana ke anekoM cAmatkArika saMsmaraNa haiM / kintu vistArabhaya se maiM yahA~ unheM uTaMkita nahIM kara rahA huuN| zrI jyeSThamalajI mahArAja ko aneka bAra saMghoM ne AcArya pada grahaNa karane kI prArthanA kii| kintu ApazrI ne sadA yahI kahA ki mujhe AcArya pada nahIM caahie| maiM sAmAnya sAdhu rahakara hI saMgha kI sevA karanA cAhatA huuN| ApameM nAma kI tanika bhI bhUkha nahIM thii| rAjasthAna ke saikar3oM ThAkura Apake paramabhakta the / Apa upAdhi ke nahIM samAdhi ke icchuka the / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa aura sAdhu-sAdhvI zrAvaka-zrAvikA cAroM saMgha ko bulAkara kahAApane zAnta aura sthira mana se nizzalya hokara AlocanA kii| kiyA--gurudeva ! ApazrI kA zarIra pUrNa svastha hai / isa asamaya meM yaha saMvat 1974 meM Apa samadaDI padhAre merA aba antima samaya sannikaTa A cukA hai| saMllekhanA va saMthArA kiyaa| zrAvakoM ne nivedana saMthArA kaise ? ApazrI ne kahA- mujhe tIna dina kA saMthArA AyegA / vaizAkha zuklA caturthI ke dina madhyAhna meM eka baje jisa samaya pAlI se jo Trena samadaDI sTezana para AtI hai, usake yAtrIgaNa samadaDI gA~va meM Ae~ge aura mere darzana kareMge, usI samaya merA svargavAsa ho jaaygaa| jaise mahArAjazrI ne kahA thA--usI dina usI samaya ApazrI kA svargavAsa huA, svargavAsa ke samaya hajAroM loga bAhara se darzanArtha upasthita hue the / adhyAtmayogI jyeSThamalajI mahArAja apane yuga eka mahAna camatkArI vacanasiddha mahApuruSa the / ApakA jIvana sAdagIpUrNa thA / Apa ADambara se sadA dUra rahate the aura gupta rUpa se antaraMga sAdhanA karate the| ApakI sAdhanA mandira ke zikhara kI taraha nahIM kintu nIMva kI IMTa kI taraha thii| Aja bhI jo zraddhAlu Apake nAma kA zraddhA se smaraNa karate haiM ve Adhi-vyAdhi-upAdhi se mukta hote haiM / Apake nAma meM bhI vaha jAdU hai jo jana-jana ke mana meM AhlAda utpanna kara detA hai / Apa mahAna prabhAvaka santa the / Apase jaina zAsana kI atyadhika prabhAvanA huI / OM mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja vizva ke mUrdhanya manISiyoM ne jIvana ke sambandha meM gaharAI se cintana kiyA hai / yaha satya hai ki saMskRti kI bhinnatA ke kAraNa cintana kI paddhati pRthak-pRthak rahI / pAzcAtya saMskRti bhautikatA pradhAna hone se unhoMne bhautika dRSTi se jIvana para vicAra kiyA hai, to paurvAtya saMskRti ne adhyAtma-pradhAna hone se AdhyAtmika dRSTi se jIvana ke sambandha meM cintana kiyaa| bhAratIya jIvana bAhara se andara kI ora praveza karatA hai to pAzcAtya jIvana andara se bAhara kI ora abhivyakti pAtA hai / mahAtmA IsA ne bAibala meM jisa jIvana kI paribhASA para cintana kiyA hai usa paribhASA ko zeksapiyara me atyadhika vistAra diyA hai| veda, upaniSad, Agama aura tripiTaka sAhitya meM jIvana kI jo vyAkhyA kI gayI hai vaha dArzanika yuga meM atyadhika vikasita ho gayI / bhAratIya saMskRti meM jIvana ke tIna rUpa svIkAra kiye haiM-- jJAnamaya, karmamaya aura bhaktimaya / vaidika paramparA meM jisa tripuTI ko jJAna, karma aura bhakti kahA hai use hI jaina darzana meM samyadarzana, samyajJAna aura samyacAritra kahA hai aura bauddha paramparA meM yahI prajJA, zIla aura samAdhi ke nAma se vizruta hai| yaha pUrNa satya hai ki zraddhA jJAna aura AcAra se jIvana meM pUrNatA AtI hai| pAzcAtya vicAraka Tenisana ne bhI likhA hai "Self-reverence, Self-knowledge and Self-control, these three alone lead life to sovereign power." AtmazraddhA, AtmajJAna aura AtmasaMyama ina tIna rASTrapitA mahAtmA gAndhI ne jIvana para cintana usakI siddhi kA mukhya evaM ekamAtra upAya pAramArthika sAhityika dRSTi se jIvana para vicAra karate hue likhA hai-- jIvana jAgaraNa hai, pRthvI ke tamasAcchanna andhakAramaya patha se gujarakara divyajyoti se sAkSAtkAra bhI nahIM hai| jar3a, cetana ke binA vikAsa- zUnya hai aura cetana, jar3a ke binA pratikriyA hI jIvana hai / tattvoM se jIvana parama zaktizAlI banatA hai / karate hue likhA hai-jIvana kA uddezya Atmadarzana hai aura bhAva se jIva mAtra kI sevA karanA hai| mahAdevI varmA ne suSupti nahIM; utthAna hai patana nahIM; karanA hai; jahA~ dvandva aura saMgharSa kucha AkAra-zUnya hai / ina donoM kI kriyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja svAmI vivekAnanda ne kahA hai-jIvana kA rahasya bhoga meM nahIM, tyAga meM hai / bhoga mRtyu hai aura tyAga jIvana hai| sukarAta ne likhA hai-jIvana kA uddezya Izvara kI bhA~ti honA caahie| Izvara kA anusaraNa karate hue AtmA bhI eka dina Izvaratulya ho jaaygii| zreSTha jIvana meM jJAna aura bhAvanA, buddhi aura sukha donoM kA sammizraNa hotA hai / TAlasTAya ne likhA- mAnava kA saccA jIvana taba prArambha hotA hai jaba vaha yaha anubhava karatA hai ki zArIrika jIvana asthira hai aura vaha santoSa nahIM de sakatA / isa prakAra jIvana ke sambandha meM cintakoM ne samaya-samaya para vividha prakAra ke vicAra vyakta kiye haiM / eka mahAn dArzanika se kisI jijJAsu ne pUchA- jIvana kyA hai ? dArzanika ne gambhIra cintana ke pazcAt kahA-- jIvana eka kalA hai, jo kusaMskAroM ko haTAkara susaMskAroM se saMskRta kiyA jAtA hai / jIvana ko saMskArita banA ke lie caritra kI AvazyakatA hai| phreDarika saiNDarsa ne satya hI kahA hai 126 "Character is the governing element of life, and is above genius." caritra jIvana meM zAsana karane vAlA tattva hai aura vaha pratibhA se ucca hai / barTala ne bhI likhA hai "Character is a diamond that scratches every other stone." caritra eka aisA hIrA hai jo hara kisI patthara ko kATa sakatA hai / caritra se hI vyakti kA vyaktitva nikharatA hai aura caritra hI vyakti ko amara banAtA hai| bhArata ke mahAn adhyAtmavAdI dArzanikoM ne vyakti ko kSara aura vyaktitva ko akSara kahA hai| vyakti vaha hai jo Akara lauTa jAtA hai, banakara bigar3a jAtA hai; kintu vyaktitva vaha hai jo Akara lauTatA nahIM, banakara bigar3atA nahIM / vyakti maratA hai| kintu vyaktitva amara rahatA hai| mahAsthavira paramava sadguruvarya zrI tArAcandajI mahArAja vyaktirUpa se hama se pRthak ho gaye haiM kintu vyaktitvarUpa se ve Aja bhI jIvita haiM aura bhaviSya meM bhI sadA jIvita raheMge / mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja kA janma vIrabhUmi mevAr3a meM huaa| mevAr3a balidAnoM kI pavitra bhUmi hai| santa mahAtmAoM kI divyabhUmi hai bhakta aura kaviyoM kI vrajabhUmi hai; eka zabda meM kahU~ to vaha eka adbhuta khAna hai jisane agaNita ratna paidA kiye| mevADa kI pahAr3I aura patharIlI dharatI meM adbhuta tattva bhare haiN| vahA~ kI jalavAyu meM viziSTa UrjA hai| vahA~ ke kaNa-kaNa meM Agneya preraNA hai jisase mAnava atItakAla se hI rASTra va dharma ke lie balidAna hotA rahA hai, paropakAra ke lie prANotsarga karatA rahA hai / maiMne anubhava kiyA hai yahA~ kA mAnava caTTAnoM kI bhA~ti dRr3ha nizcayI hai, apane lakSya aura saMkalpa ke lie paravAnA banakara prANotsarga karane ke lie bhI tatpara hai| zaMkA aura avizvAsa kI A~dhiyA~ use bheda nahIM sktiiN| sAtha hI vaha anya ke duHkha aura pIr3A ko dekhakara moma kI taraha pighala jAtA hai| kisI kI karuNa kathA ko sunakara usakI A~kheM chalachalAtI haiM aura kisI kSudhA se chaTapaTAte hue yAcaka kI guhAra sunakara usake mu~ha kA grAsa hAthoM meM rukakara hAtha yAcaka kI ora bar3ha jAte haiM / mevAr3a kI bhUmi jahA~ bIrabhUmi hai vahA~ dharma bhI hai| yahA~ dharma zaurya kA srota rahA hai, vIratva ko jagAnevAlA rahA hai / yahA~ para vIroM kA yaha nArA rahA hai- "jo dRr3ha rAkhe dharma ko tAhi rAkhe karatAra / " yahA~ ke vIra dhArmika the, dayAlu the / ve rASTra, samAja aura dharma ke lie tyAga, balidAna aura samarpaNa ha~sate aura muskarAte hue, karane ke lie sadA kaTibaddha the / mahAsthavira tArAcandajI mahArAja ke bhakti aura tapasyA kA vilakSaNa samanvaya thaa| gAthAe~ jaba bhI smaraNa AtI haiM taba zraddhA se mastaka nata ho jAtA hai / jIvana meM mevAr3a kI saMskRti, dharma aura paramparA, zaurya aura audArya, unake sAhasa, zaurya, tyAga, tapa, dRr3ha saMkalpa, aura ajeya Atmabala kI mevAr3a kI eka sundara pahAr3I para baMborA grAma basA huA hai| vahA~ kA prAkRtika saundarya adbhuta hai| gA~va ke sannikaTa hI mevAr3a kI sabase bar3I jhIla jayasamanda hai jisameM mIloM taka pAnI bharA par3A hai, jo jIvana kI sarasatA kA pratIka hai aura dUsarI ora virAT maidAna hai jo vistAra kI preraNA de rahA hai| tIsarI ora U~ce-U~ce pahAr3a haiM jo jIvana ko unnata banAne kA pAvana saMdeza de rahe haiN| aise pAvana puNyasthala meM mahAsthavira zrI tArAcandajI utpanna hue / unake pitA kA nAma zivalAlajI aura mAtA kA nAma jJAnaku~vara bahina thaa| Azvina zuklA caturdazI ke dina vi0 **** payat Quilico Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrI puSkaramuni abhinandana pranya : aSTama khaNDa saMvat 1940 meM ApakA janma huaa| ApakA nAma hajArImala rakhA gayA / bAlaka hajArImala svabhAva se sarala, gambhIra, tathA bAlasulabha caMcalatA se yukta thaa| jaba Apa tIna varSa ke hue taba Apa itane naTakhaTa the ki mAtA jaba pAnI bharane ke lie jAtI taba vaha Apake pA~va rassI se bA~dha detI thii| ApakI caMcalatA ko dekhakara mAM ko kRSNa ko yAda A jAtI thii| Apa kabhI rUThate, kabhI macalate aura kabhI kisI vastu ke lie haTha kara ke mAtA aura pitA ke mana ko AhlAdita karate / jaba Apa kI umra sAta varSa kI huI taba akasmAt pitAjI bImAra hue aura sadA ke lie unhoMne A~kheM mUMda lIM / pitA ke svargastha hone para santAna ke pAlana-poSaNa kI pUrI jimmedArI mAtA para A gyii| kintu vaha mevAr3a kI vIrAMganA thii| vaha apane kartavya ko bhalI-bhAMti samajhatI thii| ataH bamborA se vaha udayapura Akara rahane lgii| kyoMki bambore meM usa samaya adhyayana kI itanI suvidhA nahIM thI aura zramaNa-zramaNiyoM ke darzana bhI bahuta hI kama hote the| udayapura meM bAlaka hajArImala pozAla meM adhyayana ke lie praviSTa huA, kyoMki usa yuga meM skUla, hAI skUla va kAleja nahIM the| pozAla meM AcArya ke netRtva meM adhyayana karAyA jAtA thaa| adhyayana ke sAtha jIvana ko saMskArita banAne ke lie adhika lakSya diyA jAtA thA / bAlaka hajArImala kI buddhi bahuta tIkSNa thI, ataH svalpa samaya meM hI unheM akSarajJAna ho gayA thA aura ve pustakeM bhI par3hane lage the| vikrama saMvat 1946 meM AcAryapravara pUjyazrI pUnamacandajI mahArAja apane ziSyoM ke sAtha udayapura padhAre aura sAtha hI parama viduSI mahAsatI gulAbakuMvarajI, chaganakuMvarajI prabhRti satI vRnda bhI vahA~ para pdhaarii| AcAryapravara ke pAvana pravacanoM ko sunane ke lie mAtA jJAnaku~vara ke sAtha bAlaka hajArImala pratidina pahu~catA / AcAryapravara ke pravacanoM meM jAdU thaa| ve vANI ke devatA the| jo eka bAra unake pravacana ko suna letA vaha mantramugdha ho jaataa| bAlaka hajArImala ke nirmala mAnasa para pravacana apanA raMga jamAne lage aura vaha subaha-zAma madhyAhna meM gurudeva ke caraNoM meM baiThatA, unase dhArmika adhyayana karatA / gurudeva ne sAmAyika karane kI preraNA dii| unhoMne muMha-pattI lagAkara sAmAyika kii| muMha-pattI lagAte hI unakA ceharA camakane lgaa| unakA gehuvA~ varNa kA gaThA huA gudagudA zarIra, bar3I-bar3I kaTore-sI A~kheM, gola muMha, bhavya bhAla, ko dekhakara hamajole sAthiyoM ne majAka kiyA ki tuma to gurujI kI taraha lagate ho| tumhAre cehare para muMha-pattI bahuta acchI jaMcatI hai| bAlaka hajArImala ne AcAryapravara se pUchA--bhagavan, mere muMha para muMha-pattI bahuta acchI lagatI hai na ? muMha-pattI lagAkara to maiM sAdhu-jaisA dIkhane lagA huuN| AcAryazrI ne bAlaka kI ora dekhaa| usake zubha lakSaNoM ko dekhA aura ve samajha gaye ki yaha bAlaka honahAra hai aura zAsana kI zobhA ko bar3hAne vAlA hai| gurudeva ne mAtA jJAnakuMvara ko kahA-tumhArA yaha putra jaina zAsana kI zAna ko bar3hAyegA / bAlaka kA bhaviSya ujjvala hai| atItakAla meM bhI atimuktaka, dhruva, prahlAda, Aryavana, hemacandrAcArya, Adi zatAdhika bAlakoM ne bAlyakAla meM dIkSA grahaNa kara dharma kI prabhAvanA kI hai| AcAryapravara ke udbodhaka vacanoM ko sunakara jJAnakuMvara ne kahA-AcAryaprabara, yadi hajArImala dIkSA legA to maiM inakAra na karUMgI aura yaha maiM apanA saubhAgya samajhaMgI ki merA putra jaina zAsana kI sevA ke lie taiyAra huA hai / yadi vaha dIkSA legA to maiM svayaM bhI mahAsatIjI ke pAsa pravrajyA grahaNa kruuNgii| bAlaka hajArImala ke mAmA seTha haMsarAjajI bhaNDArI the jo umaDa grAma ke nivAsI the aura buddhimAna the| ve AsapAsa ke gAMvoM meM pramukha paMca ke rUpa meM bhI the / jaba unheM patA lagA ki merI bahina aura bhAnajA AhatI dIkSA grahaNa karane vAle haiM to ve udayapura phuNce| AcAryapravara ke pAsa bAlaka hajArImala ko dhArmika adhyayana karate hue dekhakara ve ghabarA gaye aura bahina ko yaha samajhAkara ki maiM kucha dinoM ke lie hajArImala ko aura tumheM livAne ke lie AyA huuN| tuma na calo to bhI kucha dinoM ke lie bAlaka ko to bheja hI do tAki maiM use pyAra kara skuu| saralahRdayA mAtA ne bAlaka hajArImala ko usake mAmA ke sAtha bheja diyaa| hajArImala ko unhoMne saMyama kI kaThinatA batAkara usake vairAgya ko kama karane kA prayAsa kiyaa| unhoMne, prema, bhaya, lAlaca aura AtaMka se samajhAne kI koziza kI / kintu bAlaka hajArImala to gahare raMga se raMgA huA thaa| 'sUradAsa kI kAlI kAmariyA car3he na dUjo rNg|' usake muMha se eka hI bAta nikalI ki maiM AcArya pravara ke pAsa sAdhu bnuuNgaa| bAlaka ke mAmA bhaNDArI haMsarAja jI ke jaba anya prayatna asaphala ho gaye to unhoMne nyAyAlaya meM arjI peza kI ki bAlaka hajArImala nAbAliga hai, mAtA use jabaradastI dIkSA dilAnA cAhatI hai| ataH rokane kA prayAsa kiyA jAya / nyAyAdhIza ne bAlaka hajArImala ko apane pAsa bulAyA aura usase pUchA ki kyA tuma apanI mAtA ke kahane se dIkSA lenA cAhate ho? unhoMne kahA, . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja Anirmirmirmir................................................................. nahIM, merI svayaM kI icchA haiM / merI dIkSA kI bAta ko sunakara mA~ ne bhI kahA ki yadi tU dIkSA legA to maiM bhI dIkSA lUMgI / dIkSA kI preraNA dene vAlA maiM svayaM hU~, mA~ nahIM / haMsarAjajI bhaNDArI to dekhate hI raha gaye / nyAya unake viruddha meM huA ki bAlaka saharSa dIkSA le sakatA hai| tathApi unhoMne apanA prayAsa nahIM chodd'aa| unhoMne bAlaka ko apane pAsa hI rakha liyaa| mAtA jJAnakuMvara putra ke binA chaTapaTAne lgii| anta meM pyAracandajI mehatA, jinakA mahArANA phatehasiMha jI se bahuta hI madhura sambandha thA, unake Adeza ko lekara ve umar3a gAMva pahuMce aura bAlaka hajArImala ko udayapura le aaye| ___ AcAryapravara varSAvAsa pUrNa hone para udayapura se vihAra kara jAlora padhAre / putra ne mA~ se kahA-mA~, apana AcAryazrI kI sevA meM pahu~ce aura ArhatI dIkSA grahaNa kara apane jIvana ko sAdhanA meM lagAveM / kintu udayapura se jAlora pahu~canA eka kaThina samasyA thii| kyoMki udayapura se sATha mIla cittaur3agar3ha thA jahA~ taka bailagAr3I se jAnA hotA aura vahA~ se Trena ke dvArA samadaDI pahu~canA aura samadaDI se battIsa mIla jAlora taka U~Ta para jAnA kitanA kaThina hogA / ataH vatsa, kucha samaya ke pazcAt apana jaayeNge| bAlaka hajArImala ne kahA-mAM, zubha kArya meM vilamba karanA ucita nahIM hai / vighna-bAdhAoM se to vaha vyakti bhayabhIta hotA hai jo kAyara hai| tuma to vIrAMganA ho / phira yaha kAyaratApUrNa bAta kyoM karatI ho ? putra kI preraNA se pyAracandajI mehatA kI dharmapatnI ke sahayoga se ve jAlora phuNce| AcAryazrI ke darzana kara atyanta AhlAdita hue aura jaba mAtA jJAnaku~vara ko yaha pUrNa vizvAsa ho gayA ki merA putra dIkSA grahaNa karane ke lie yogya hai taba usane AjJApatra likhakara AcAryapravara ko samarpita kiyA aura svayaM mahAsatIjI kI sevA meM rahakara adhyayana karane lgii| AcAryapravara ne caitra sudI dUja vi0 saM0 1650 meM jJAnakuMvara bahina ko dIkSA pradAna kI aura parama viduSI mahAsatI chaganakuMvara jI kI ziSyA ghoSita kI / mahAsatI jJAna kuMvarajI ne apanI sadguruNI ke sAtha vihAra kiyA kyoMki mahAsatI gulAbakuMvarajI udayapura meM sthAnApanna thiiN| unakI sevA meM rahanA bahuta hI Avazyaka thaa| bAlaka hajArImala ne AcAryapravara ke pAsa dhArmika adhyayana prArambha kiyA aura vi0 saM0 1950 ke jyeSTha zuklA terasa ravivAra ko samadaDI grAma meM saMgha ke atyAgraha ko sammAna dekara AcAryazrI ne dIkSA pradAna kI aura bAlaka hajArImala kA nAma muni tArAcanda rakhA gayA / ApazrI kA prathama cAturmAsa jodhapura meM huaa| usa samaya AcArya pUnamacandajI mahArAja ke atirikta jodhapura meM anya santoM ke bhI cAturmAsa the| kintu paraspara meM kisI bhI prakAra kA mana-muTAva nahIM thA / jaise varSA Rtu meM varSA kI jhar3I lagatI hai, vaisI hI tapa-japa, jJAna-dhyAna, saMyama-sevA kI jhar3I lagatI thii| navadIkSita bAlaka muni tArAcandajI mana lagAkara adhyayana karane lge| pratibhA kI tejasvitA se unhoMne kucha hI samaya meM AgamoM kA tathA stoka sAhitya kA khAsA acchA adhyayana kara liyaa| AcAryazrI ke caraNoM meM unheM apUrva Ananda A rahA thaa| unake snehAdhikya se ve mAtA ke vAtsalya ko aura pitA ke prema ko bhUla gaye / unakA dvitIya cAturmAsa pAlI meM huA aura tRtIya cAturmAsa jAlora meM / mahAkavi kAlidAsa ne kahA hai-yaha saMsAra bar3A vicitra hai; yahA~ para na kisI ko ekAnta sukha milatA hai aura na kisI ko ekAnta duHkha hI / niyati kA cakra nirantara ghUmatA rahatA hai; kabhI Upara aura kabhI nIce / janma mAnava kA zubha prasaMga hai aura mRtyu azubha prasaMga hai jo kabhI Tala nahIM sakate / jAlora varSAvAsa meM Ananda kI srotasvinI baha rahI thii| santa samAgama kA apUrva lAbha jana mAnasa ko mila rahA thA, aura munizrI tArAcandajI kI zruta-ArAdhanA bhI askhalita gati se pravAhita thI / jaina saMskRti kA mahAparva paryuSaNa kA vizAla samAroha bhI sAnanda sampanna ho cukA thaa| AcAryapravara ko bhAdrapada zuklA catudarzI ke dina vi0 saM0 1952 ko teja jvara ne AkramaNa kiyaa| sAtha hI anya vyAdhiyA~ bhI upasthita huiiN| kintu AcArya pravara samabhAva pUrvaka unheM saha rahe the| vyAdhi kA prakopa pratipala-pratikSaNa bar3ha rahA thaa| mRtyu sAmane Akara nAcane lgii| tathApi ApazrI pUrNa samAdhistha va zAnta the| kevala unake mana meM eka vicAra thA-bAlaka muni tArAcanda ke vyaktitva nirmANa kaa| ata: unhoMne apane pradhAna antevAsI AtmArthI jyeSThamalajI mahArAja ko aura kavivarya nemicandajI mahArAja ko kahA-muni tArAcanda ko tumhAre hAtha sauMpa rahA huuN| isakA vikAsa karanA tumhArA kAma hai aura svayaM zAnta va sthira mana se AlocanA, saMllekhanA-saMthArA kara pUrNa samAdhistha ho gye| arihanta, siddha, sAdhu aura kevalI prarUpita dharma ina cAra mahAzaraNa kA smaraNa karate hue unhoMne pUrNimA ke dina dehatyAga kiyaa| pUrNimA kI cAru candrikA camaka rahI thI, kintu vaha jyotipuJja dharA se vilIna ho cukA thaa| bAla munika tArAcandajI ke hRdaya ko guru-viyoga kA vajra-AghAta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ as 132 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa lagA jisase ve vicalita ho gaye / jisa gurudeva kI zItala chAyA meM jIvana kA yaha navIna paudhA saMrakSaNa va saMvarddhana pA rahA thA, akasmAt krUra kAla kI AMdhI ke eka hI vega se vaha zItala chAyA dhvasta ho gyii| isa sthiti meM bAlaka muni apane ko asahAya va AzrayahIna anubhava karane lagA / usa samaya jyeSThamalajI mahArAja va nemIcandajI mahArAja ne madhura sneha se unheM svastha kiyaa| ve punaH zAnta aura sthiracitta hokara saMyama sAdhanA meM lIna ho gaye / varSAvAsa ke pazcAt jAlora se vihAra huA / zramaNa RSiyoM ke lie vihAra karanA prazasta mAnA gayA hai'vihAra cariyA isiNaMpasatthA' / saritA kI sarasa dhArA ke samAna zramaNoM kI vihAra yAtrA hai| jaisI saritA ke sannikaTa kI bhUmi urvarA hotI hai vaise hI santoM ke satsaMga se jana-jIvana meM satsaMskAra, sadvicAra tathA sadAcAra panapane lagate haiM aura sneha sadbhAvanA kI sarasa bhAvanAe~ aThakheliyA~ karane lagatI haiN| eka kavi ne kahA bhI hai "sAdhu, salilA, bAdalI, cale bhujaMgI cAla / jina-jina serI nosare, tiNa-tiNa karata nihAla // " bAlaka muni zrI tArAcandajI apane gurubhrAtA kavivarya zrI nemIcandajI mahArAja ke sAtha mevAr3a padhAre aura mAtezvarI jJAnakuMvarajI se mile / mA~ ne apanI vANI meM sneha-sudhA gholate hue kahA - vatsa ! maiM jAnatI hU~ ki gurudeva zrI kA ekAeka svargavAsa ho gayA hai| tumheM sAdhanA ke kSetra meM aba adhika jAgarUkatA se Age bar3hanA hai | dUdha ko garama karate samaya uphAna AtA hai kintu samajhadAra rasoiyA jala ke chIMTe DAlakara usa uphAna ko zAnta kara detA hai / jo vyakti samudra 'kI yAtrA karatA hai use tUphAna kA sAmanA karanA par3atA hai| kuzala nAvika tUphAnI vAtAvaraNa meM bhI naukA ko khetA huA pAra pahu~cA detA hai / to tumheM uphAna aura tUphAna meM zAnta rahanA hai| uphAna jIvana meM aneka bAra Ate haiM / yadi sAdhaka jAgarUka na rahe to uphAna bhI tUphAna bana jAtA hai / ataH satata jAgarUkatA kI AvazyakatA hai / vatsa ! abhI terI umra choTI hai / yaha umra adhyayana karane kI hai / adhyayana se buddhi ma~jatI hai / vicAroM meM nikhAra va praur3hatA AtI hai / adhyayana ke sAtha hI vinaya aura viveka nagInA svarNa meM jar3ane se hI zobhA pAtA hai / vaise hI vinaya ke sAtha viveka kI bhI zobhA hotI hai meM hajAroM sadguNa Ate haiM / vinaya vaha cumbaka hai jo sadguNoM ko apanI ora AkarSita karatA hai| sAtha hI cAhe tumase bar3e hoM cAhe choTe ho una bhI Avazyaka haiN| vinaya se jIvana / sabhI kI tana, mana, se sevA karanA / sevA se tere jIvana meM nayI camaka aura damaka aayegii| dekha beTA, "cAma nahIM, 1 kAma vAlho hai / " merI ina zikSAoM para tU sadA dhyAna rakhanA / dIkSA grahaNa karane ke pazcAt tU pahalI bAra mujhase milA hai / ataH maiMne apane hRdaya kI bAta tujhe kahI hai| ise jIvana bhara na bhUlanA / mA~ kI zikSAbharI bAtoM ko sunakara bAlakamuni tArAcandajI ne kahA- mA~ ! tU cintA mata kara / maiM tere dUdha ko rozana karU~gA / maiM aisA koI bhI kArya nahIM karU~gA jisase tujhe upAlaMbha sunanA par3e / mA~ putra ke tejasvI aura ojasvI cehare ko dekhakara praphullita thI / use AtmavizvAsa thA ki merA lAla sAdhanA ke mahAmArga meM sadA Age hI bar3atA rahegA ApadhI ne vikrama saMvat 1953 kA varSAvAsa raMkheDA meM kiyA aura varSAvAsa ke pazcAt apanI janmasthalI bamborA padhAre / usa samaya vahA~ para pUjyazrI tejasiMha jI mahArAja kI sampradAya ke bar3e pyAracandajI mahArAja se ApakA milanA huA / yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhie ki ApazrI isake pazcAt punaH apanI janmabhUmi meM saMvat 2003 meM padhAre, arthAt pacAsa varSa ke bAda / 1 ApazrI kA svabhAva bahuta madhura thaa| ApakI vANI meM mizrI ke samAna miThAsa thA / sevA aura vinaya ke kAraNa ApazrI santoM ke atyadhika priya ho gaye / ApakI pratibhA se santa prabhAvita the / ApazrI ne chaha cAturmAsa kavivayaM nemIcandajI mahArAja ke sAtha kiye aura dUja ke cA~da kI taraha ApakA prema nirantara bar3hatA hI rhaa| ratalAma meM zrI udayasAgarajI mahArAja ne apako dekhakara nemIcandajI mahArAja se kahA - isake zubha lakSaNa batAte haiM ki yaha mahAna prabhAvazAlI santa hogA aura yaha deza - videzoM meM bhI lambI yAtrAe~ karegA / vikrama saMvat 1659 meM ApazrI AtmArthI jyeSThamalajI mahArAja kI sevA meM padhAra gaye aura ve jaba taka jIvita rahe taba taka ApazrI unhIM kI sevA meM rhe| ApazrI kI sevA se jyeSThamalajI mahArAja atyadhika prabhAvita hue| Apane jyeSThamalajI mahArAja ke suziSya tapasvI hindUmalajI mahArAja jo gar3hasivAnA ke the, jinhoMne bhare-pUre parivAra kA parityAga kara ArhatI dIkSA grahaNa kI thI, aura dIkSA grahaNa karate hI jinhoMne pA~coM vigAyoM kA parityAga kara diyA thA evaM ugra tapa kI sAdhanA karate the| eka bAra ve sivAnA ke sannikaTa arjiyAnA gA~va meM the| usa samaya paraspara kutte lar3a rahe the| unakI jhapaTa meM A jAne se tapasvI hindumalajI mahArAja nIce gira gaye aura unake paira kI haDDI TUTa gayI, jisase ve cala nahIM sakate the / Apa unheM apane kandhe para biThAkara upacAra hetu chaha mIla calakara gar3ha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja --- ---- -******** * ***** * * ****+++++ +++++++++++++++++++.......... .. sivAnA lAye aura unakI atyadhika sevA karake unheM svastha kiyaa| tapasvI hindUmalajI mahArAja ne caudaha varSa taka saMyama-sAdhanA aura ugra tapa kI ArAdhanA kii| antima cAra varSoM meM vRddhAvasthA aura rugNAvasthA ke kAraNa unameM calane kA sAmarthya nahIM thaa| taba adhyAtmayogI jyeSThamalajI mahArAja ke Adeza ko zirodhArya kara cAra varSa taka unakI atyadhika sevA kii| nandIsena muni kI taraha aglAnabhAva se Apako sevA karane meM Ananda kI anubhUti hotI thii| apanI sampradAya ke santoM kI to sevA karate hI the, kintu anya sampradAya ke santoM kI sevA kA prasaMga upasthita hone para bhI Apa pIche nahIM rahate the| eka bAra AcArya raghunAthamalajI mahArAja kI sampradAya ke santa kAlurAmajI mahArAja atyadhika asvastha ho gaye the| usa samaya unakI sevA meM koI bhI santa nahIM thaa| jaba ApazrI ko yaha jJAta huA, to gurujanoM kI AjJA lekara unakI sevA meM samadaDI pahuMce aura mana lagAkara sevA kii| anta meM kAlUrAmajI mahArAja ko bIsa dina kA saMthArA AyA usa samaya ApakI sevA prazaMsanIya rhii| ApazrI ne jyeSThamala jI mahArAja, nemIcanda mahArAja, mulatAnamalajI mahArAja, dayAlacandajI mahArAja, uttamacandajI mahArAja, bAghamalajI mahArAja, hajArImalajI mahArAja Adi santoM kI atyadhika sevAeM kiiN| sevA ApakA jIvana-vrata thaa| jisa asidhArA vrata para calate samaya bar3e-bar3e vIra bhI ghabarA jAte haiM, kintu Apane sevA kA jvalanta Adarza upasthita kiyaa| ApazrI ko jaba sevA se avakAza milatA taba Apa granthoM kI pratilipiyA~ utArate the| Apake akSara motI ke samAna sundara the| ApazrI ne rAmAyaNa, mahAbhArata, zreNikacaritra, Adi caritra aura saikar3oM bhajana, caupAiyA~ likhiiN| ApakI pravacana-kalA atyanta AkarSaka thii| jaba Apa pravacana karate taba sabhA mantramugdha ho jAtI thii| hAsyarasa, karuNarasa, vIrarasa aura zAntarasa sabhI rasoM kI abhivyakti ApakI vANI meM sahaja hotI thii| usake lie Apako kiMcitmAtra bhI prayatna nahIM karanA par3atA thaa| ApakI vANI meM mRdutA, madhuratA aura sahaja sundaratA thii| vaktRtvakalA svabhAva se hI Apako prApta huI thii| kisa samaya, kyA bolanA, kaise bolanA, kitanA bolanA yaha Apa acchI taraha se jAnate the| jahA~-jahA~ bhI Apa gaye vahA~ ApakA jaya-jayakAra hotA rhaa| ApazrI kA vi0 saM0 1961 kA cAturmAsa byAvara meM thA / byAvara sadA se saMgharSa kA kendra rahA hai| vahAM kA saMgha tIna vibhAgoM meM vibhakta hai-prathama sthAnaka ke anuyAyI, dUsare AcArya javAharalAlajI mahArAja ko mAnane vAle aura tIsare jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke anuyAyI the| sthAnaka vAloM meM tathA divAkarajI mahArAja ke anuyAyiyoM meM paraspara sadbhAva thA jisase eka varSa unakA cAturmAsa aura dvitIya varSa sthAnaka kA cAturmAsa hotA thaa| kintu usa varSa aisA vAtAvaraNa banA ki tInoM saMghoM ne milakara ApazrI ke cAturmAsa kI prArthanA kii| saMgaThana, sneha sadbhAvanA kI vRddhi ko saMlakSya meM rakhakara Apane cAturmAsa svIkAra kiyA aura Apake pravacanoM kI aisI dhUma macI ki sabhI zrotA vismita ho gye| Apa pravacanoM meM Agamika gambhIra rahasyoM ko rUpaka, lokakathAoM, uktiyoM va saMgIta ke mAdhyama se isa prakAra vyakta karate the ki zrota jhama uThate / ApazrI saMgaThana ke prabala pakSadhara the| sthAnakavAsI paramparA meM vibhinna matoM ko dekhakara ApakA hRdaya dravita ho gayA thaa| Apane sthAnakavAsI samAja kI ekatA ke lie prabala prayatna kiyA jisake phalasvarUpa sarvaprathama vikrama saMvat 1988 meM pAlI ke pavitra pragaNa meM marudhara prAnta meM vicarane vAle chaha sampradAyoM ke mahArathiyoM kA sammelana huA aura ApazrI ke prabala puruSArtha se saMgaThana kA su-madhura vAtAvaraNa taiyAra huaa| usa sammelana ke kAraNa saMgha meM eka utsAhapUrNa vAtAvaraNa kA nirmANa huA aura bRhata sAdhu-sammelana, ajamera kI bhUmikA taiyAra hii| ajamera meM virATa sammelana huaa| usa sammelana meM bhI ApazrI ne sthAnakavAsI samAja kI ekatA para atyadhika bala diyaa| san 1952 meM jo sAdar3I sammelana huA usa varSa ApazrI kA varSAvAsa sAdar3I meM thA aura ApakI hI prabala preraNA se sAdar3I meM santa sammelana huaa| usameM ApazrI ne atyadhika niSThA ke sAtha kArya kiyaa| ApazrI kA kArya nIMva kI IMTa ke rUpa meM thA, yadyapi vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha meM Apa sabase bar3e the, tathApi ApazrI meM tanika mAtra bhI ahaMkAra nahIM thaa| saMgha kI pragati kisa taraha ho, yahI cintana ApazrI kA thaa| ApazrI ko pada kA kicit mAtra bhI lobha nahIM thaa| yahI kAraNa thA ki sAdar3I santa sammelana meM Apako pada dene ke lie atyadhika Agraha bhI kiyA gyaa| kintu pada lenA ApazrI ne svIkAra nahIM kiyaa| yaha thI ApakI pUrNa nispRhtaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa *mmmm.......+man+++++marnerriornmerammmmmmmmmmm.. zikSA ke prati ApazrI kI svAbhAvika abhiruci thii| svayaM Apane to paNDita se Der3ha dina hI par3hA thaa| kyoMki vaha yuga aisA thA jisa yuga meM paMDitoM se par3hanA ucita nahIM mAnA jAtA thaa| kevala guruoM se adhyayana kiyA jAtA thaa| kintu samaya ne karavaTa badalI; ApazrI ne dekhA, saMskRta, prAkRta bhASA kA jaba taka gaharA adhyayana nahIM hogA taba taka AgamoM ke rahasya spaSTa nahIM ho skte| ataH ApazrI ne apane suyogya ziSya bhI puSkara muni jI mahArAja ko saMskRta-prAkRta bhASA kA adhyayana hI nahIM karavAyA apitu kiMgsa kAleja banArasa kI aura kalakattA asosiyezana kI kAvyatIrtha, nyAyatIrtha Adi parIkSAe~ bhI dilvaayiiN| apane anya ziSya aura praziSyoM ko bhI tathA satI vanda ko bhI adhyayana kI dizA meM Age bar3hane ke lie preraNA dii| ApazrI ko eka bAra prAtaHkAla svapna AyA thA ki mere ziSya-ziSyAe~ prakAza kI ora bar3ha rahI haiN| ApazrI ne usakA yahI artha lagAyA ki jJAna ke kSetra meM ye pragati kreNge| jJAna ke sAtha hI AcAra para ApakA bahuta adhika bala thA / Apa svayaM kama bolate the aura gRhasthoM se nirarthaka vArtAlApa nahIM kiyA karate the| ApakA yaha mAnanA thA ki santoM ko gRhasthoM kA samparka kama se kama karanA caahie| adhika samparka se zramaNoM ke jIvana meM sAdhanA kI dRSTi se nyUnatA AtI hai| makkhana lambe samaya taka chAcha meM rahegA to makkhana kA hI nukasAna hai, chAcha kA nhiiN| sAdhanA kI utkRSTatA ke lie AcAra kI nirmalatA apekSita hai| jitanA AcAra zuddha hogA utanA hI sAdhaka ke jIvana kA prabhAva bddh'egaa| Apake jIvana para adhyAtmayogI jyeSThamalajI mahArAja ke jIvana kA prabhAva thaa| yahI kAraNa hai Apako japa-sAdhanA atyadhika priya thii| maiMne svayaM dekhA hai ki jIvana kI sAndhyavelA meM pramAda A jAtA hai / sUrya kA teja bhI kama ho jAtA hai| kintu ApazrI japa-sAdhanA ke kSetra ke pratikSaNa Age bar3hate hI rhe| eka dina maiMne pUchA- gurudeva, Apa pratidina caudaha-pandraha ghaNTe taka japa karate haiN| Apane Aja dina taka kitanA japa kiyA hai ? Apane kahA-"devendra ! japa apane lie kiyA jAtA hai| japa meM hisAba kI manovRtti nahIM hotii| maiM namaskAra mantra kA jApa karatA huuN| ApazrI ne bAta TAlane kA prayAsa kiyaa| kintu mere bAlahaTha ke kAraNa anta meM Apane kahA savA karor3a se bhI adhika japa ho cukA hai|" maiM socane lagA savA karor3a kA japa karanA kitanA kaThina hai| usake lie kitanA dhairya apekSita hai| maiMne svayaM yaha dekhA ki japa ke kAraNa ApazrI ko vacanasiddhi bhI ho gayI thii| kintu vistArabhaya se maiM ve sAre prasaMga yahA~ nahIM de rahA huuN| ApazrI eka phakkar3a santa the / cAhe dhanavAna ho cAhe garIba, sabhI ke prati samatApUrNa vyavahAra thaa| dhanavAnoM ko dekhakara Apane kabhI unakA vizeSa Adara karanA pasanda nahIM kiyA aura nirdhanoM ko dekhakara kabhI anAdara nahIM kiyaa| jayapura varSAvAsa meM seTha vinayacanda durlabhajI jauharI jaba bhI darzana ke lie Ate taba pUjya gurudevazrI kI sevA meM ghaNTAAdhA ghaNTA baiThate the, kintu gurudeva unase kabhI bhI bAtacIta nahIM karate the| ve apanI japa-sAdhanA meM hI tallIna rahate the| vinayacandabhAI ne anekoM bAra pUjya gurudevazrI se prArthanA kI ki mujhe kucha sevA kA lAbha diijie| kintu gurudeva ne sadA yahI kahA ki mujhe kisI bhI vastu kI AvazyakatA nahIM hai| anta meM pUjya gurudevazrI kI smRti-sabhA meM bolate hue vinayacandabhAI ne kahA-''maiMne tArAcandajI mahArAja jaise nispRha santa nahIM dekhe jo mere dvArA bIsoM bAra prArthanA karane para bhI kabhI kisI vastu kI yA saMsthA ke lie dAna dilavAne hetu icchA vyakta nahIM kii| seTha sohanalAlajI duggaDa jo mahAna, dAnavIra the, ve ApazrI ke darzana hetu kalakattA se jayapura aaye| usa samaya pUjya gurudevazrI zauca ke lie bAhara padhAre hue the| duggaDajI gurudeva ke sAtha do mIla taka calakara lAla bhavana aaye| unhoMne gurudevazrI se atyadhika prArthanA kI ki mujhe avazya hI lAbha deN| maiM kalakattA se hI yaha saMkalpa karake AyA hU~ ki Apa jahA~ bhI pharamAe~ge vahA~ mujhe artha-sahayoga denA hai| ApazrI ne kahA-jahA~ Apako sukha utpanna hotA ho vahA~ para Apa dAna de sakate haiN| mujhe kahIM para bhI nahIM dilavAnA / aura ApazrI apanI japa-sAdhanA meM laga gye| seTha sohanalAnajI duggaDa gurudeva ke caraNoM meM Der3ha ghanTe taka baiThe rahe / punaH punaH prArthanA karane para bhI ApazrI ne kucha bhI nahIM pharamAyA / ApazrI ke svargavAsa ke pazcAt zramaNa-saMgha ke upAcArya zrIgaNezIlAlajI mahArAja tathA upAdhyAya hastImalajI mahArAja ke sAmane seTha sohanalAlajI duggaDa ne kahA ki maiM apane jIvana meM jaina, bauddha aura vaidika paramparA ke sAdhu-santoM ke aura AcAryoM ke samparka meM AyA kintu jaisA nispRha santa mahAsthavira tArAcandajI mahArAja ko maiMne dekhA vaisA anya santa mujhe dikhAyI nahIM diyaa| bhArata ke pradhAnamantrI javAharalAla neharU 4 disambara, 1954 ko pUjya gurudevazrI se mile the, anya santa gaNa unase pacapana minaTa taka bAteM karate rahe; kintu ApathI usa samaya bhI japa-sAdhanA meM tallIna the| ApazrI kI 00 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja 135 00 nispRhatA aura AdhyAtmika mastI ko dekhakara neharUjI ke hattantrI ke tAra bhI jhanajhanA uThe ki yaha mahAtmA adbhuta hai| ApazrI ne chaha mahIne pUrva hI kaha diyA thA ki aba merA antima samaya sannikaTa hai / ataH ApazrI ne apane jIvana kI, ni:zalya hokara AlocanA karalI / aura sadA mujhe yA anya santa ko apane pAsa rkhte| Apane yaha bhI kahA ki jaba mujhe aAMga (lakavA) hogA, usa samaya merA antima samaya samajhanA / maiM tumheM apane pAsa isIlie rakhatA hU~ ki kadAcit usa samaya merI vAcA banda ho jAya to tU mujhe saMthArA karA denA / vi0 saM0 2013 kArtika zuklA trayodazI ke dina madhyAha meM ApazrI pradhAnamantrI madanalAlajI mahArAja ke pAsa padhAre jo lAlabhavana meM nIce virAja rahe the| vArtAlApa ke prasaMga meM ApazrI ne kahA madanalAlajI, kala vyAkhyAna nahIM hogaa| madanalAlajI mahArAja ne vinaya ke sAtha pUchA-gurudeva, kisa kAraNa se vyAkhyAna nahIM hogA? ApazrI ne kahA isakA rahasya abhI nahIM, kucha samaya ke bAda tujhe svayaM jJAta ho jAyegA / sAyaMkAla pAMca baje ApazrI ne AhAra kiyA aura hAtha dhone ke lie jyoM hI laghupAtra Apane uThAyA tyoM hI lakave kA asara ho gyaa| lakave ke asara hote hI Apane kahA-merA antima samaya A cukA hai / aba mujhe saMthArA karA do / usI samaya pradhAnamaMtrI madanalAlajI mahArAja ne Akara kahA-gurudeva, ApakA zarIra pUrNa svastha hai ? DAkTara ko abhI bulavAte haiM / ve jA~ca kareMge kyoMki lakave kA mAmUlI asara huA hai aura yaha bImArI to aisI hai ki samaya kA kucha bhI patA nhiiN| gurudevazrI ne spaSTa zabdoM meM kahA ki merA aba antima samaya A cukA hai| yadi Apa vilamba karate haiM to maiM svayaM caturvidha saMgha kI sAkSI se saMthArA grahaNa karatA huuN| ApazrI ne yaha kahakara saMthArA grahaNa kara liyaa| ApakI atyutkRSTa bhAvanA dekhakara anta meM madanalAlajI mahArAja ne saMgha kI sAkSI se saMthArA krvaayaa| Apane caturvidha saMgha se kSamAyAcanA kI aura apane ziSyoM ko hita-zikSAe~ dI / jJAna-darzana-cAritra meM Age bar3hane kI preraNA dI aura anta meM Apane pradhAnamaMtrI madanalAlajI mahArAja se pratikramaNa sunA aura anta meM ye zabda nikale ki-madanalAlajI, Apane pratikramaNa acchA sunaayaa| usake bAda ApakI vAcA banda ho gyii| ApakI bhAvanA uttarottara nirmala ho rahI thii| aura prAtaH brAhmamuhUrta meM Apane mahAprakAza kI ora prayANa kara diyaa| mahAsthavira tArAcandajI mahArAja kA jIvana eka jyotirmaya jIvana thaa| ApameM cAritrika pavitratA, vaicArika udAratA aura dRr3hatA tathA sevAparAyaNatA ke sadguNoM ke sumana sadA khilate rahe / Apa meM atyadhika sphUti thii| apanA kArya apane hAthoM se karanA pasanda thaa| laghumuniyoM kI sevA karane meM bhI Apa sadA Age rahate the| ApakA vihArakSetra pUrvAcAryoM kI apekSA vistRta thaa| Apane bhArata ke vividha aMcaloM meM 64 varSAvAsa kiye| usakI tAlikA isa prakAra hai jodhapura (mAravAr3a) 1950, 1961, 1977, 2001 (vi0 saMvat) pAlI ( , ) 1651, 1962, 1970, 1980 jAlora ( , ) 1652, 1967, 1675, 1676, 1975 raMDeDA ( mevAr3a) 1953 niMbAheDA (,) 1954 sanavADa ( , ) 1655, 1966 bhiMDara ( , ) 1656 goguMdA ( , ) 1657, 1988 sAdar3I (mAravAr3a) 1958, 2008 sivAnA (,) 1656, 1965, 1678, 1984, 1986, 1666, 2006 samadaDI ( , ) 1660, 1964, 1966, 1971, 1972, 1973, 1674, 1681, 1983, 1968 sAlAvAsa (,) 1663 bAlotarA ( ) 1968 delavAr3A ( mevADa ) 1976 nAndezamA (,) 1982, 2002, 2007, khaMDapa (mAravADa) 1987, 1967 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : aSTama khaNDa ++ + +++++++ +++++++++++ + ++ +++++ + + + + + + + + ++ + + + +++ + ++++++++ + + + + +++ + + + + pIpADa (mAravAr3a) 1986, 2000 dundADA ( " ) 1960 byAvara (rAjapUtAnA) 1961 lImaDI (gujarAta) 1962 nAsika (mahArASTra) 1663, 2004 manamADa ( , ) 1964 kambola ( mevAr3a ) 1995 rAyapura (mAravAr3a) 1996 dhAra (madhya pradeza) ghATakopara ( bambaI ) 2005 cUDA (saurASTra) 2006 jayapura (rAjasthAna) 2010, 2012, 2013 dillI (,) 2011 mahAsthavira zrI tArAcandajI ma0 ke jIvana kI saMkSipta rUparekhA yahA~ para prastuta kI gaI hai| jisase vijJagaNa samajha sakate haiM ki unakA vyaktitva kitanA tejasvI, ojasvI aura varcasvI thaa| unake virATa jIvana ko zabdoM meM bAMdhanA bar3A hI kaThina hai| unhoMne jana-jana ke suSupta antarjIvana ko jAgRta kiyaa| zramaNasaMgha ke saMgaThana ke lie bhagIratha prayAsa kiyaa| grAma aura nagaroM meM kalahAgni kA upazamana kiyA, zAnti, saumanasya ekatA kI sthApanA kI aura samAja kI burAiyoM ke viruddha siMhanAda kiyA aura jainadharma ke gaurava meM cAra cAMda lagAye / divya tapodhana zrI jasarAjajI mahArAja tapa AtmA kI eka parama tejomaya zakti hai| sAdhAraNa mAnava isa parama zakti ko jAgRta nahIM kara sakatA / vaha isa parama zakti ke sambandha meM jAnatA bhale hI ho, kintu anubhava nahIM kara sakatA / ve mahAn bhAgyazAlI haiM jinhoMne isa zakti kA anubhava kiyA hai| AcArya malayagiri ne tapa kI paribhASA karate hue likhA hai-jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA ho unheM bhasmasAt kara DAlane meM samartha ho, vaha tapa hai| AcArya jinadAsagaNI mahattara ne tapa kI vyutpattijanya paribhASA karate hae kahA--jisa sAdhanA-ArAdhanA va upAsanA se pApa-karma tapta ho jAte haiM vaha tapa hai| AcArya abhayadeva ne tapa kA nirukta artha karate hue kahA hai-jisa sAdhanA se zarIra ke rasa, rakta, mAMsa, haDDiyA~, majjA, zukra Adi tapa jAte haiM, sUkha jAte haiM vaha tapa hai tathA jisake dvArA azubha karma jala jAte haiM vaha tapa hai|' vizva meM jitanI bhI zaktiyA~, vibhUtiyA~ aura labdhiyA~ haiM unakI upalabdhi tapa se hotI hai-'tapomUlA hi siddhayaH' kahA gayA hai| zraddhAvibhora hokara vaidika RSiyoM ne bhI tapa kI mahimA muktakaNTha se gAyI hai| 'tapa hI merI pratiSThA hai|' zreSTha aura paramajJAna tapa ke dvArA prakaTa hotA hai| brahmacarya aura tapa ke dvArA devatAoM ne bhI mRtyu ko jIta liyaa|' tapa hI svayaM brahma hai / yaha AtmA satya aura tapa ke dvArA prApta kiyA jA sakatA hai / bhAratabhUmi atIta kAla se hI tapobhUmi rahI hai| yahA~ para mahAtapasviyoM kI eka sudIrgha paramparA hai| tapasvI apanI sAdhanA se na kevala bAhya zarIra ko tapAtA hai kintu antaraMga kA bhI zodhana karatA hai / vastutaH anta:zodhana hI tapa kA uddezya hai / parama zraddheya zrI jasarAjajI mahArAja eka paramatapasvI santa the| unakA janma ajamera jile ke saravADa grAma meM vikrama saMvat 1877 (san 1820) ko huA thaa| unake pitA kA nAma dharamacandajI aura mAtA kA nAma zraddhA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divya tapodhana zrI jasarAjajI mahArAja 137 thaa| jAti se ausavAla the| ApakA pANigrahaNa eka surUpA bAlA sarasvatI se sampanna huaa| AcArya zrI amarasiMhajI mahArAja ke praziSya kojUrAmajI mahArAja the aura unake ziSya rAmapahacAnajI mahArAja the| unake pAvana pravacana ko zravaNa kara Apake antarmAnasa meM vairAgya bhAvanA prabuddha huI aura Apane unacAsa varSa kI vaya meM saMvat 1926 (san 1866) meM gRhasthAzrama kA parityAga kara ArhatI dIkSA grahaNa kii| aura unhIM ke caraNoM meM baiThakara jaina AgamoM kA gahana adhyayana kiyaa| AgamoM kA adhyayana karate samaya jaina zramaNa va zramaNiyoM ke ugra tapa kA varNana par3hate hI ApakA tapasyA ke prati jo svAbhAvika anurAga thA vaha prasphuTita ho gayA aura Apane tapa ke kaThora kaNTakAkIrNa mahAmArga kI ora apane mustaida kadama bddh'aaye|| savAsolaha varSa taka saMyama-sAdhanA, Atma-ArAdhanA karate hue Apane jo tapa kiyA usakA varNana Apake eka ziSya ne bhaktibhAva se vibhora hokara padya rUpa meM aMkita kiyA hai jise par3hate hI dhannA-anagAra kA smaraNa ho AtA hai| unhoMne pAraNe meM sarasa AhAra kA tyAga kara diyA thaa| ve nIrasa aura alpatama AhAra grahaNa karate the| Azcarya to yaha hai unhoMne savA solaha varSa meM kevala pA~ca varSa hI AhAra grahaNa kiyaa| unhoMne aTThAI tapa se adhika jo tapa kiyA usakA varNana isa prakAra milatA hai : tapodina 62 60 52 51 45 42 41 30 24 21 20 16 15 12 10 8 tapa 1 2 1 1 5 2 1 17 4 2 2 1 6 2 8 1515 PH saMvat 1642 (san 1885) meM ApazrI jodhapura pdhaare| vRddhAvasthA tathA ugratapa ke kAraNa zarIra zithila ho cukA thA / ata: ApazrI ne saMlekhanApUrvaka saMthArA kiyaa| zraddhAlu logoM ne inakArI kii| kintuM ApakA Atma-teja itanA tIvra thA ki Apane kahA-ApakA mere prati moha hai, kintu mujhe jIvana ko nirmala banAnA hai| ata: maiM saMthArA kruuNgaa| saMthAre meM ApakI bhAvanA uttarottara nirmala hotI rahI aura 71 dina ke santhAre ke pazcAt ApakA samAdhipUrvaka svargavAsa huaa| tapa ke kAraNa Apako aneka siddhiyA~ bhI prApta huI thiiN| kintu Apake tapazcaraNa kA eka uddezya thA karma nirjarA karanA, AtmA ko ujjvala aura parama zuddha banAnA / na cAhate hue bhI tapasvI ko sahaja siddhiyA~ mila jAtI haiN| Apa vacanasiddha the| ApazrI kI caraNadhUli ke sparza se aneka vyakti bhayaMkara rogoM se mukta ho jAte the| Apake sAdhanAmaya jIvana kI aneka anuzrutiyA~ haiM, kintu kabhI avakAza ke kSaNoM meM una anuzrutiyoM para likhane kA socatA huuN| [noTa-aSTama khaNDa ke aba taka ke sabhI nibandhoM ke lekhaka haiM-zrI devendramuni shaastrii| sandarbha evaM sandarbha-sthala 1 tApayati aSTa prakAraM karma-iti tapaH / -Avazyaka malayagiri, khaNDa 2, adhyayana 1. 2 'tapyate aNeNa pAvaM kammamiti tpo|' -nizIthacUNi 46 3 rasarudhira mAMsa medA'sthi majjA zukrANyanena tapyante, karmANi vA'zubhAnItyatastapo nAma niruktaH / -sthAnAMgavRtti 5 4 tapo meM pratiSThA / -taittirIya brAhmaNa 3/7/70 5 zreSTho hi vedastapaso'dhijAtaH / -gopatha brAhmaNa 1/1/8 6 brahmacaryeNa tapasA devA mRtyumupAghnata / -atharvaveda 11/5/16 7 tapo brahma ti| -taittirIya AraNyaka 6/2 8 satyena labhyastapasA hyaSa AtmA / -muNDaka upaniSad 3/1/5