Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha AcArya ji na se na kA dArzanika dRSTi ko Na - DA. udayacaMdra jaina prAcIna bhAratIya sAhitya meM purANoM kA mahatvapUrNa sthAna mAnA jAtA hai / ye hamArI saMskRti evaM dharma ke saMrakSaNa aura sarvasAdhAraNa janoM ko nIti, cAritra, yoga, sadAcAra Adi kI zikSA dene vAle mahAnatama grantha haiM / inakA ekamAtra uddezya dhArmika saMskAroM ko dRr3ha tathA sarala, subodha bhASA meM adhyAtma ke gUr3ha tatvoM ko samajhAnA rahA hai, isalie ye jJAna-vijJAna ke koza kahe jAte haiN| kyoMki inameM sabhI veda aura upaniSadoM ke jJAna ko vibhinna kathAnakoM ke mAdhyamoM se samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai / purANa - sAhitya kA vikAsa Aja se nahIM apitu prAcIna kAla se hI hotA AyA hai / inakI kathA, kahAnI evaM dRSTAMta prAcIna hI haiM / jaisA bhASA-zailI meM samayAnusAra parivartana hotA calA gayA, vaisA hI purANa kA rUpa bhI hotA calA gayA, phira bhI inameM prAcInatA kA abhAva nahIM huA / ye sarvasAdhAraNa ke upakAra kI dRSTi se hI likhe gaye haiM / tatvoM kA vivecana lokopakArI kathAnakoM, prabhAvazAlI dRSTAMtoM evaM naitika vicAroM ko upasthita kara gahana siddhAMntoM ko bhI bodhagamya banA diyA / jisakA phala vartamAna yuga meM spaSTa dikhAI de rahA hai / yadyapi Aja ise svIkAra nahIM kiyA jAtA / yadi hama inake viziSTa pahaluoM para vicAra karake dekheM to inakI zikSA ko bhI kisI bhI yuga meM asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai / rUsa, amerikA Adi jaise pAzcAtya bar3e-bar3e deza hamArI saMskRti se yoM hI prabhAvita nahIM ho jAte ? Aja jo kucha bhI hama dekha rahe haiM vaha saba purANa sAhitya kA hI yogadAna kahA jA sakatA hai / ataH yaha vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai ki purANa bhAratIya saMskRti evaM sabhyatA ke lokapriya aura anupama ratna haiM / jainadarzana kA bhAratIya darzana meM sthAna bhAratIya saMskRti kI paramparA ati prAcIna mAnI jAtI hai / manuSya ne apane jIvana kI samasyAoM ko sulajhAne ke lie kisI na kisI dRSTikoNa kA sahArA avazya liyA hogA / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki saMskRti kI prAcInatA ke sAtha dArzanika prAcInatA avazya dikhalAI detI hai / parantu isakA prArambha kaba huA, isakA nirNaya karanA atyanta kaThina hai / 72 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jaint
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha dArzanika vicAradhArA ke Adi srota veda aura upaniSad mAne gaye haiN| inameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya-yoga, mImAMsA darzana ke sAtha jaina-bauddha darzana ke siddhAntoM kA vivecana nahIM chor3a diyA jAtA hai| jo kucha bhI ho anya darzanoM ke sAtha jaina darzana kA bhI svataMtra vikAsa huA hai| __ jainadarzana kA anekAMta siddhAMta samanvayAtmaka dRSTi ke Adarza ko lie hue haiM, jo bhAratIya darzana kA sandaha se mukta karake bhAratIya saMskRti ke uttarottara vikAsa kA anupama sAdhana kahA jA sakatA hai / DA0 maMgaladeva zAstrI ne jainadarzana ke prAkkathana meM likhA hai "bhAratIya saMskRti ke uttarottara vikAsa ko samajhane ke lie bhI jainadarzana kA atyanta mahatva hai| bhAratIya vicAradhArA meM ahiMsAvAda ke rUpa meM athavA parama-sahiSNutA ke rUpa meM athavA samanvayAtmaka bhAvanA ke rUpa meM jainadarzana aura jaina vicAradhArA kI jo dena hai usako samajhe binA vAstava meM bhAratIya saMskRti ke vikAsa ko nahIM samajhA jA sktaa"|| jainadarzana eka bahutattvavAdI darzana hai, jisane vastu ko anantadharmAtmaka batalAkara 'syAdvAda' kI nirdoSa zailI ko pratipAdita kiyaa| ahiMsA kI vicAradhArA ko janasAdhAraNa ke jIvana ke vikAsa ke lie upayogI kahA aura karma ke siddhAnta dvArA vyakti ko mahAn btlaayaa| jainadarzana ke kSetra meM prastuta purANa kA mahatva yaha to isa purANa kA nAma lete hI siddha ho jAtA hai ki yaha jainadarzana kA anupama ratna hai| DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya ne AdipurANa ko jainAgama ke prathamAnuyoga granthoM meM sarvazreSTha grantha kahA hai tathA ise samudra ke samAna gambhIra batalAyA hai| jaina-sAhitya kA vikAsakrama tattvArthasUtra ke racayitA umAsvAti se mAnA jAtA hai| inhoMne vikrama kI prathama zatAbdi meM navIna zailI se dArzanika dRSTi ko sAmane rakhakara tattvanirUpaNa kiyA thaa| usI ke AdhAra para pUjyapAda, akalaMka, vidyAnaMda Adi mahAn AcAryoM ne sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, tattvArthazlokavArtika, Adi mahAbhASya likhe gaye / jaise-jaise vikAsa hotA gayA, vaise-vaise hI dArzanikoM ne jaina dArzanikatA kA apanI-apanI zailI meM pratipAdana zurU kara diyaa| 8 vIM zatAbdi taka jainadarzana kA adhika pariSkRta rUpa sAmane A gayA thaa| havIM zatI meM jinasena ne bhI pUrvAcAryoM dvArA jina kathAnakoM, tattvoM kA jisa rUpa meM varNana kiyA gayA hai, usI kA AdhAra lekara kAla varNana, kulakaroM kI utpatti, vaMzAvalI, sAmrAjya, arahaMta avasthA, nirvANa aura yuga ke viccheda kA varNana kiyA hai| AdipurANa ke viSaya meM jinasena ke ziSya guNabhadrAcArya ne purANa tathA apane guru kI prazaMsA karate hue likhA hai ki "AgamarUpI samudra se utpanna hue isa dharmarUpI mahAratna ko kaustubha maNi se bhI adhika mAnakara apane hRdaya meM dhAraNa kareM, kyoMki isameM subhASitarUpI ratnoM kA saMcaya kiyA gayA hai| yaha purANarUpI samudra atyanta gambhIra hai, isakA kinArA bahuta dUra hai isa viSaya meM mujhe kucha bhI bhaya nahIM hai, kyoMki saba jagaha durlabha aura sabase zreSTha guru jinasenAcArya kA mArga mere Age haiM, isalie maiM bhI mAge kA anUgAmI ziSya prazasta mAga kA Alambana kara avazya hI pUrANa pAra ho jAU~gA" 1. jainadarzana pR0 15-16 3. AdipurANa 1/158-162 2. AdipurANa prastAvanA-pa0 50 4. uttara purANa 43/35-40 AcArya jinasena kA dArzanika dRSTikoNa : DaoN0 udayacandra jaina | 73
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..................... ....................... .........mammna m asoo (sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha uttama manuSyoM kI hita meM prIti hotI hai aura sAdhAraNa manuSyoM ko jo iSTa hai vahI priya hotA hai, yaha purANa hitarUpa bhI hai aura priya bhI hai ataH sabhI ko acchI taraha saMtuSTa karatA hai / jaina siddhAnta meM Atmatattva kA vistRta vivecana kiyA gayA / aura jainAcAryoM ne Atma-tattvajJAna para vizeSa jora diyA hai| isI tattvajJAna ke pracAra-prasAra kI dRSTi ko rakhakara jinasenAcArya ne bhI purANa kI racanA kI, jisameM una sabhI siddhAntoM kA kathAnakoM ke sAtha samAveza ho gayA, jinheM pUrvAcAryoM ne lipibaddha kiyA thaa| ataH prastuta purANa jainAgamoM aura jainadarzana meM apanA mahatvapUrNa rakhatA hai / isalie yaha purANa zreSTha kahA jAtA hai / isakI zreSThatA kA ekamAtra kAraNa hai svAdhyAya / bhAratIya darzana mUlataH AdhyAtmika darzana hai| ise vaidika aura avaidika do rUpa meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, mImAMsA aura vedAMta vaidika darzana haiN| veda ko pramANa mAnane ke kAraNa yaha vaidika darzana mAne jAte haiN| sAMkhya aura mImAMsA nirIzvaravAdI kahe jAte haiM, phira bhI vedoM ko pramANa mAnane ke kAraNa vaidika darzana haiN| nyAya-vaizeSika AtmA, Izvara, jagat aura mokSa ke viSaya meM samAna mata rakhate haiN| Izvara jagat kA nimitta kAraNa hai / jagat kA pratyeka paramANu nitya hai| Izvara kI taraha ve anAdi aura ananta haiN| unako naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai / Izvara jagat ke paramANuoM kA nirmANa karatA hai, isalie vaha jagat kA nimitta kAraNa kahA jAtA hai aura paramANu jagat ke upAdAna kAraNa haiN| sAMkhya nirIzvaravAdI darzana hai / isameM prakRti aura puruSa ko hI vizeSa mahatva diyA hai / puruSa hI duHkha-nivRttikara mokSa-sukha ko prApta kara letA hai| yogadarzana sAMkhya kI taraha nirIzvaravAdI nahIM hai| usane Izvara ko jagat kA kAraNa mAnA hai / jaba vyakti apanI citavRttiyoM se rahita ho jAtA hai, taba vaha IzvarIya kAraNoM ko prApta kara letA hai, svayaM Izvara nahIM bana jAtA hai| mImAMsA Izvara ke astitva ko nahIM mAnate hue bhI sarvajJa ko vizeSa mahatva detA hai / vedAMta darzana brahma kA svarUpa hI saba kucha mAnatA hai| ajJAna kA abhAva ho jAne se jIva brahma kA sAkSAtkAra kara letA hai / bauddha kA Izvara sugata hai, ve usakI hI bhakti-ArAdhanA Adi karate haiM, para use anya dArzanikoM kI taraha iSTa aniSTa phala dene vAlA nahIM maante| isalie bauddha bhI anIzvaravAdI hai / jainadarzana AtmA kA zuddha svabhAva hI paramAtmA rUpa svIkAra karatA hai / pratyeka AtmA ananta aizvarya guNoM se yukta hai, jo AtmA zuddha svarUpa meM sthita ho jAtA hai, vahI paramAtmA kahalAne lagatA hai| isalie yaha kahA jA sakatA hai ki AtmA hI paramAtmA rUpa hai, pratyeka AtmA parama-pada ko prApta kara sakatA hai| __ AcArya jinasena ne bhI brahmatattva ko svIkAra kiyA hai, para vedAMta darzana kI taraha brahmasvarUpa hI saba kucha nahIM maanaa| arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina paMca-parameSThiyoM ko ve paMca-brahmasvarUpa mAnate haiM / jo yogijana paramatattva paramAtmA kA bAra-bAra dhyAna karate haiM, ve 'brahmatattva' ko jAna lete haiN| isase AtmA meM jo parama Ananda hotA hai, vahI jIva kA sabase bar3A aizvarya hai| isa tathya se yaha siddha ho jAtA hai ki AtmA hI brahmatattva rUpa hai, pratyeka AtmA brahmatattva rUpa hai| isa brahmatattva kI zakti kI abhivyakti kA nAma paramAtmA yA paramabrahma hai| yaha paramabrahma hI aizvarya 1. AdipurANa 21/229-237 74 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainellorence
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvAratna puSpavatI abhinandana grantha guNoM se yukta hone ke kAraNa Izvara kahA jA sakatA hai, para yaha Izvara jagat kA kartA, hartA nahIM jaisA ki __ anya vaidika darzanoM meM mAnA gayA hai| jagat kA astiva sabhI bhAratIya darzana jagat ko satya mAnate haiM / nyAya-vaizeSika jagat ko satya mAnakara dik meM avasthita mAnate haiN| unakA kahanA hai ki jagat kI utpatti paramANuoM se huI hai aura Izvara ne hI ina jagat ke paramANuoM kI utpatti kI hai| isalie Izvara kI taraha jagat ke paramANu bhI anAdi aura ananta haiM / sAMkhya-yoga sattva, rajas aura tamas ina tIna guNoM ko prakRti ke pariNAma kahate haiM / ye pariNAma satyarUpa haiN| ataH jagat bhI satya hai| mImAMsAdarzana bhI nyAya-vaizeSika kI taraha jagat ko satya mAnate haiM / vedAMta ne vyAvahArika dRSTi se jagat ko satya mAnA hai / bauddha-jaina bhI jagat ko nitya mAnate haiN| ___ jainadarzana jagat ko jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaH dravya rUpa mAnatA hai| ye chaha dravya nitya haiM isalie yaha jagat bhI nitya hai, ise kisI Izvara ne nahIM banAyA, na hI isakA kabhI nAza ho sakatA hai / nyAya-vaizeSika kI isa dRSTi ko avazya dhyAna meM rakhA jA sakatA hai ki unhoMne jagat ko paramANuoM se nirmita batalAyA hai| jainadarzana bhI paramANu ko mAnatA hai, para padagala paramANaoM kI utpatti Izvara ne kI hai aisA kadApi nahIM maantaa| parantu itanA to avazya mAnA jA sakatA hai ki yaha dRzyamAna jagat kinhIM na kinhIM padArthoM ke saMyoga se avazya banA huA hai, ve padArtha yA dravya kauna se haiM isakA ullekha pUrva meM hI kiyA gayA hai| vizva (jagat) ke samasta padArtha kisI na kisI rUpa meM avazya bane rahate haiM, isa dRSTi se yaha kahA jA sakatA hai ki jagat avazya hai aura isa jagat meM jIva aura pudgala kI kriyAyeM bhI dekhI jAtI haiM, inakI kriyAoM ke nimitta kAraNa dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya haiN| isalie jainadarzana ina dravyoM ke samUha ko 'jagat' 'loka' yA vizva kahatA hai / AtmA kA astitva bhAratIya dArzanika AtmA ko kisI na kisI rUpa meM avazya svIkAra karate haiN| nyAya-vaizeSika AtmA ko nitya mAnatA hai aura ise jJAtA, kartA aura bhoktA svIkAra karatA hai tathA jJAna ko ve AtmA kA Agantuka guNa mAnate haiM / jainadarzana jJAna ko AtmA kA hI guNa mAnatA hai / nyAya-vaizeSika jaba AtmA kA mana aura zarIra se saMyoga hotA hai tabhI usameM caitanya kI utpatti hotI hai, aisA mAnate haiN| mImAMsAdarzana kA mata bhI yahI hai / vaha bhI caitanya aura jJAna ko AtmA kA Agantuka guNa mAnatA hai tathA sukha-duHkha ke atyanta vinAza hone para AtmA apanI svAbhAvika mokSa avasthA ko prApta kara letA hai, isa samaya AtmA caitanya rahita ho jAtA hai / sAMkhya-yoga caitanya ko AtmA kA Agantuka dharma nahIM mAnatA, apitu cetanasvarUpa mAnatA hai / AtmA (puruSa) akartA hai, vaha sukha-duHkha kI anubhUtiyoM se rahita hai / prakRti apane Apako tadAkAra karane ke kAraNa sukha-duHkha rUpa hai aura yahI satat kriyAzIla hai| aura puruSa zuddha caitanya aura | jJAnasvarUpa hai| vedAntadarzana AtmA ko hI satya mAnatA hai, jo sat-cit-Ananda svarUpa hai| avaidika darzanoM meM cArvAka AtmA ke astitva ko svIkAra hI nahIM karatA hai, vaha to kevala caitanya-yukta zarIra ko hI saba kucha mAnatA hai / bauddha anAtmavAdI hai vaha AtmA ko anitya mAnatA hai| zUnyavAda vijJAnavAdI kA kahanA hai ki AtmA kSaNika hai, vijJAna-saMtAna mAtra hai| jo kSaNa-kSaNa meM jala ke babUle kI taraha parivartanazIla hai / lekina jainadarzana AtmA ko nitya mAnatA hai / yaha anantadarzana, anantajJAna, anantasukha AcArya jinasena kA dArzanika dRSTikoNa : DaoN0 udayacandra jaina ! 75 www
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha) aura anantavIrya se yukta hai / java taka yaha bAhya kriyAoM meM lagA rahatA hai taba taka usake yaha guNa AcchAdita hI rahate haiM aura jaba karmoM kA AvaraNa haTa jAtA hai taba vahI AtmA ina guNoM se yukta hokara paramAtma rUpa ko prApta kara letA hai| AtmA kI utkRSTa avasthA kA nAma hI jainadarzana meM paramAtmA kahA gayA hai| __ AdipurANakAra ne AtmA ko jJAnayukta kahA hai / / jJAna AtmA kA nija guNa hai, Agantuka guNa nahIM hai / tattvajJa puruSa unhIM tattvoM ko mAnate haiM, jo sarvajJa deva ke dvArA kahe hue hoM 12 mokSa bhautikavAdI cArvAka ko chor3akara sabhI bhAratIya darzana mokSa ke siddhAnta ko svIkAra karate haiN| aura sabhI ne duHkha kI Atyantika nivRtti ke kAraNa ko mokSa kahA hai| nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga ke anusAra duHkha ke Atyantika uccheda ho jAne kA nAma mokSa hai aura yaha tattvajJAna se hI hotA hai / mImAMsA darzana bhI duHkha ke Atyantika abhAva ko mokSa mAnatA hai / vedAnta darzana ne jIvAtmA aura brahma ke ekIbhAva ko mokSa kahA hai / vizuddha sat, cit aura Ananda kI avasthA hI brahma hai / aura yaha avasthA avidyA rUpa bandhana ke kAraNa ke samApta hone para hI prApta hotI hai| bauddha ne nirvANa ko mAnA hai| yaha saba prakAra ke ajJAna ke abhAva kI avasthA hai| dhammapada meM nirvANa ko eka Ananda kI avasthA, paramAnanda, pUrNa-zAMti, lobha, ghRNA tathA bhrama se mukta kahA hai| jainadarzana ne AtmA kI vizuddha avasthA ko mokSa kahA hai| samasta karmoM kA kSaya ho jAne se anantasukharUpa mokSa kI prApti hotI hai aura yaha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa sAdhana se prApta hotA hai / isa avasthA meM vaha ananta caitanyamaya guNa se yukta ho jAtA hai| isa avasthA meM isa AtmA kA na to abhAva hotA hai, na hI acetana, na hI dIpaka kI taraha AtmA kA bujhanA nirvANa hai| kisI bhI 'sat' kA vinAza nahIM hotA isalie AtmA kA abhAva nahIM ho sakatA / karmapudgala paramANuoM ke chUTa jAne para hI mokSa hotA hai / isa avasthA meM AtmA nija svarUpa meM avasthita rahatA hai| karma aura punarjanma ke viSaya ko bhI cArvAka ko chor3akara sabhI ne svIkAra kiyA hai| bhAratIya darzana kA karmasiddhAnta zAzvata niyama para AdhArita hai| aura isa niyama ke anusAra zubhAzubha karmoM ke phala ko bhoganA par3atA hai tathA ba~dhe hue karmoM ke anusAra pRthak-pRthak paryAyoM meM jIva kI utpatti hotI hai| saMsArarUpa avasthA meM janma maraNa kA cakra varAbara calatA rahatA hai| isake abhAva meM jIva svatantra ho jAtA hai| AcArya jinasena ne jIva kI avasthA ke lie svatantratA aura paratantratA ina do zabdoM kA prayoga kiyA, jo apane Apa meM navInatama haiN| unhoMne batalAyA ki "saMsAra meM yaha jIva kisI prakAra svatantra nahIM hai, kyoMki karmabandhana ke vaza meM hone se yaha jIva anya ke Azrita hokara jIvita rahatA hai, isalie vaha paratantra hai / jIvoM kI isa paratantratA kA abhAva honA hI svatantratA hai / arthAt karmabandhana jIva ke paratantratA ke kAraNa kahe jA sakate haiM aura karmabandhanarUpa paratantratA (saMsAra) kA abhAva jIva kI svatantratA (mokSa) kA paricAyaka hai| .. 1. AdipurANa 5/68 3. dhammapada-202-3 2. AdipurANa 5/85 4. AdipurANa 42/79-81 76 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha jainadharma ke Adya pravartaka tIrthaMkara RSabhadeva mAne jAte haiN| inhoMne hI sarvaprathama apanI putrI brAhmI aura sundarI ko kramazaH akSaralipi aura aMkalipi kA jJAna kraayaa| rAjya-vyavasthA ke lie karma ke anusAra kSatriya, vaizya aura zUdra ke rUpa meM vibhAjana kiyaa| vIra prakRti vAle kSatriya, vyApAra aura kRSi pradhAna vRtti vAloM ko vaizya aura zilpa, nRtya-saMgIta Adi kalAoM meM nipuNa hone se unheM zUdra varNa kI saMjJA dii| bhagavAna RSabhadeva ke dvArA zramaNa dharma svIkAra kara lene ke uparAnta bharatacakravartI ne vrata, jJAna aura cAritra meM nipuNa vyaktiyoM ko brAhmaNa khaa| isa taraha guNa aura karma ke anusAra varNavyavasthA kii| RSabhadeva ne asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa ina chaha karmoM dvArA prajA ke lie AjIvikA karane kA upadeza diyaa| talavAra Adi zastra dhAraNa kara sevA karanA asikarma hai| likhakara AjIvikA karanA maSikarma hai| jamIna ko jotanA-bonA kRSikarma hai| zAstra paDhAkara Adi ke dvArA AjIvikA karanA vidyAkarma hai| vyApAra karanA vANijya hai aura hasta kI kuzalatA se jIvikA karanA zilpakarma hai| usa samaya prajA apane-apane yogya karmoM ko yathAyogya rUpa se karatI thii|1 bhagavAna RSabhadeva karmabhUmi vyavasthA ke agradUta hone se AdipuruSa yA AdinAtha khlaaye| unhoMne rAjya-vyavasthA aura samAja-kalyANa kI bhAvanA se dharmatIrtha kA pravartana kiyA / nRtya karane vAlI nIlAMjanA ko naSTa huA dekhate hI unhoMne socA ki isa saMsAra meM sukha kiMcit bhI nahIM hai / manuSya kA yaha zarIra eka gAr3I ke samAna hai jo duHkha rUpI khoTe bartanoM se bharI hai, yaha kucha hI samaya meM naSTa ho jaavegii| jainatatva kI prAcInatA AgamoM meM jo tattva vicAra kiyA gayA hai vaha bhagavAna mahAvIra ke samaya se nizcita hI purAnA hai, kyoMki mahAvIra ne jo tattvadarzana kA vivecana kiyA, vaha pUrva ke tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita kiyA huA avazya hai / yadyapi aitihAsika dRSTi se siddha karanA sambhava nahIM, phira bhI itanA to avazya kahA jA sakatA hai ki loka-vyavasthA, SaDdravya, sapta-tattva, karmasiddhAnta evaM varNa-vyavasthA Adi kA vicAra AdipuruSa bhagavAn RSabhadeva dvArA kiyA jA cukA thaa| unhIM ke siddhAntoM kA vicAra "AdipurANa" meM vistRta rUpa se kiyA gayA hai| __ AdipurANa meM tIrthaMkara, AcArya aura muniyoM ke upadezoM kA samyak vivecana kiyA gayA hai| ina upadezoM dvArA vyakti ke AcaraNa sambandhI mahattvapUrNa bAtoM kA jJAna karAyA gayA hai tathA dArzanika evaM tattvajJAna kA vizeSa ullekha kiyA gayA hai| tattva kI paribhASA jinasena ke zabdoM meM nimna prakAra haiM : "jIvAdInAM padArthAnAM yAthAtmyaM tattvamiSyate"4-arthAt jIvAdi samasta padArthoM kA yathArtha svarUpa hI tattva hai| yaha tattva sAmAnya dRSTi se eka hai aura jIva aura ajIva ke bheda se do prakAra kA hai tathA jIva ke bhI saMsArI aura mukta ye do bheda mAne gaye haiN| saMsArI jIva ke do bheda haiM : bhavya aura abhavya / AcArya jinasena ne tattva ke cAra bheda batAye haiM jo apane Apa meM eka navIna zailI ko darzAte haiM : 1. AdipurANa 16/179 se 187 taka 3. AdipurANa 15/32 4. AdipurANa 24/86 2. AdipurANa 1/15 "tamAdideva nAbheyaM vRSabhaM vRSabhadhvajam / " 5. AdipurANa 24/87 AcArya jinasena kA dArzanika dRSTikoNa : DaoN0 udayacandra jaina | 77 www.IE
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... .............. ..................................................... .......... sAdhvIratnapuSpAvatI abhinandana grantha ...... 1. mukta jIva, 2. bhavya jIva, 3. abhavya jIva, 4. ajiiv| murtika aura amUrtika ajIva ke do bheda ho jAne ke kAraNa prakArAntara se tattva ke nimna bheda kahe jA sakate haiM :1. saMsArI, 2. mukta , 3. mUrtika, 4. amUrtika / LADDED......... : karate hue AcArya jinasena ne mokSamArga meM pravRtta hone vAle muniyoM ke rahana-sahana, AcAra-vicAra evaM unake gamanAgamana ke niyamoM kA bhI varNana kiyA hai| mokSamArga meM pravRtta hone vAle sAdhaka saba prakAra ke parigraha se rahita haiM, jinheM apane zarIra ke prati mamatva nahIM hai, jo dharma meM sthita haiM aura saMtoSa kI bhAvanA se jinhoMne tRSNA ko dUra kara diyA hai aise gRha-rahita munirAja zmazAna, vana kI guphAoM meM nivAsa karate haiM tathA siMha, rIcha, bher3iyA, vyAghra, cItA Adi jaMgalI pazuoM kI bhayaMkara garjanA vAle sthAna meM svAdhyAya tapa, dhyAna Adi dainika kriyAoM ko karate hue paryaMkAsana se baiThakara, vIrAsana se baiThakara athavA eka karavaTa se hI sokara rAtriyA~ bitA dete haiN| __ ve ratnatraya kI vizuddhi ke lie sAMsArika kAryoM ko chor3akara trasakAya, vanaspatikAya, pRthivIkAya, jalakAya, vAyukAya aura agnikAya ina chaha kAya ke jIvoM kI bar3e yatna se rakSA karate haiN| ve hRdaya meM dInatA se rahita atyanta zAMta, parama upekSA sahita, tIna guptiyoM ke dhAraka tathA jinake zrutajJAna hI netra haiM, jo paramArtha ko acchI taraha jAnate haiN| isalie ve munijana samIcIna mArga kA nirantara citavana karate hue AhAra-vihAra Adi kriyAoM ko karate rahate haiN| tattva-vicAra ___"bhAratIya sAhitya meM tattva ke viSaya meM gambhIra rUpa se vicAra kiyA gayA hai| "tat" zabda se "tattva" zabda banA hai| saMskRta bhASA meM tat zabda sarvanAma hai| sarvanAma zabda sAmAnya artha ke vAcaka hote haiM / "tat" zabda se bhAva artha meM "tva" pratyaya lagakara "tattva" zabda banA hai| jisakA artha hotA hai usakA bhAva-"tasya bhAvaH tatvam" / ataH vastu ke svarUpa ko aura svarUpabhUta vastu ko tattva kahA jAtA hai| darzana sAhitya ke kSetra meM tattva kA prayoga gambhIra cintana-manana ke lie huA hai / cintana-manana kA prArambha hI tattva-vastusvarUpa ke vizleSaNa se hotA hai| kiM tattvam-tattva kyA hai| yahI mUlabhUta jijJAsA darzana kSetra meM hai| 1. AdipurANa 24/88 3. AdipurANa 24/199-208 2. AdipurANa 24/172-192 4. jaina darzana : svarUpa aura vizleSaNa-devendramuni zAstrI 78 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya