Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya haribhadra ane temano 'yogadRSTisamuccaya' graMtha . nagIna jI. zAha .. mahAmedhAvI udAracarita mahAna jainAcArya haribhadrasUrie (vi. 757827) vipula sAhityasarjana karyu che. tenI guNavattA paNa ucca koTinI che. temaNe jainAgamanI TIkAo lakhI che, jainAgamonA vividha viSayo upara prakaraNagrantho lakhyA che, kathAgrantho racyA che, darzana ane yoga viSayaka racanAo karI che. vaLI, saMskRta ane prAkRta bane bhASAmAM temaNe sarjana karyu che. temaNe jainavAGmayanAM vividha kSetromAM pradAna karyu che, eTaluM ja nahi paNa te kALe je bhAratIya jainetara vidyAsamRddhi hatI temAthI uttamottama tattvone grahI saMcaya karI temaNe jainasAhityanI zrIvRddhi karI che. temanI keTalIka prasiddha kRtionAM nAma che - dhUrtAkhyAna, samarAdityakathA, dharmabiMdu, lalitavistarA, aSTaka, poDazaka, yogabiMdu, yogazataka, yogadRSTisamuccaya, yogavizikA, anekAntajayapatAkA, SaDdarzanasamuccaya, zAstravArtAsamuccaya. bauddha diGnAgakRta nyAyapraveza upara TIkA lakhI temaNe siddha karyu ke jJAnasAmagrI upara koI saMpradAyavizeSano ijAro nathI. e to je koI teno upayoga kare tenI che. AvA mahAna AcArya potAne sAdhvI yAkinI mahattarAnA vidyAputra(sUnu) tarIke oLakhAve che. AmAM pragaTa thAya che temanA hRdayanI vizALatA ane temanA cittanI nirmaLa udAratA-udAttatA. ahIM ATalaM ja paryApta che. vizeSa jijJAsA dharAvanAre pUjya paMDita sukhalAlajIe lakheluM pustaka 'samadarzI AcArya haribhadra' jovU joIe. A nibaMdhamAM ApaNo prayatna 'yogadRSTisamuccaya' graMthanI je keTalIka mahattvanI lAkSaNikatAo che temane saMkSepamAM darzAvavAno che. ____ (1) jaina paraMparAmAM AdhyAtmika vikAsakramanuM nirUpaNa cauda bhUmikAo (guNasthAno) dvArA karavAmAM Ave che. A jaina paripATI che. tethI jaina paribhASAno pracura prayoga hoya e svAbhAvika che. tenA badale yogadRSTisamuccayamAM AdhyAtmika utkrAMti mukhyapaNe ATha yogadRSTio dvArA samajAvavAmAM AvI che. vaLI, bIjI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 be te paNa AdhyAtmika vikAsakrama AlekhavAmAM Avyo che. eka rIta che icchAyoga, zAstrayoga ane sAmarthyayoga e traNa prakAranA yoganI kramika bhUmikAo dvArA AlekhavAnI ne bIjI rIta che gotrayogI, kulayogI, pravRttacakrayogI ane siddhayogI e cAra yogIbhedo dvArA AlekhavAnI. paraMtu mukhya rIta to che ATha dRSTio dvArA AlekhavAnI. A ATha yogadRSTio che mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA ane parA. Ama yogadRSTisamuccayamAM AdhyAtmika vikAsakrama AlekhananI rItanI navInatA che. (2) sAmpradAyikatAne gALI vividha yogaparaMparAono samanvaya karavAno stutya prayoga haribhadrasUrie yogadRSTisamuccayamAM karyo che. te mATe temaNe aneka yogazAstrono abhyAsa karI te badhAMmAMthI navanIta tAravyuM che. te pote ja lakhe che : anekayogazAstrebhyaH saMkSepeNa samuddhRtaH / dRSTibhedena yogo'yamAtmAnusmRtaye paraH // - (3) tethI eka ja paraMparAmAM rUDha thayelI paribhASA ke zailIno Azraya na letAM nUtana vyApaka paribhASA ane nUtana zailI haribhadrasUrie evI rIte yojI ke je dvArA badhI ja yogaparaMparAonA yogaviSayaka mULagata maMtavyo kevI rIte eka che athavA ekabIjAnI taddana najIka che e darzAvI zakAya ane judI judI paraMparAomAM yogatattva vizenuM je pArasparika ajJAna pravartatuM hoya tene yathAsaMbhava nivArI zakAya. (4) yoganuM prayojana ja cittazuddhi che, rAgadveSarUpa maLamAMthI cittanI mukti che. yogagraMthamAM yA tenA lekhakamAM A zuddhinA darzana thavA joIe. judI judI paraMparAnA yogAcAryone haribhadrasUri bahu AdarapUrvaka ullekhe che, yAda kare che. te yogabhASyanA kartA vyAsane mahAmati kahe che, yogasUtrakAra pataMjaline bhagavAn pataMjali kahe che, bhAskarabaMdhune bhadaMta tarIke ullekhe che. baLI, te te paraMparAnA kapila, buddha ane jinane te sarvajJa tarIke svIkAre che. te badhA sarvajJa hovA chatAM temanI dezanAmAM jaNAtA bhedano khulAso te zrotAonI kakSAnA bhedanA AdhAre kare che. temano dezanAbheda vineyAnuguNyane kAraNe che ema te kahe che. kapila vagere bhavavyAdhine maTADanAra zreSTha vaidyo ( bhavavyAdhibhiSagvaro) che. teo vyAdhinI tIvratAmaMdatA pArakhI pachI te pramANe auSadha Ape che. ekanuM eka auSadha badhA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 vyAdhigrastone na apAya. bhinna bhinna paraMparAonA samanvayamAM tema ja temanI ekatAmAM bAdhaka evA zuSka tarka, vAdavivAda ane kutarkagrahane te yogasAdhanAnA virodhI gaNe che. (5) ATha yogadRSTionI yojanAnuM sUcana haribhadrasUrine bauddha AcArya vasubandhu racita abhidharmakoza (1.41)mAMthI maLyu lAge che. tyAM kahyu cha : cakSuzca dharmadhAtozca pradezo dRSTiraSTadhA / AnA upara svopajJa bhASyamAM eka vAkya A pramANe zarU thAya che : sameghAmegharAtrindivarUpadarzanavat.... / have sarakhAvo yogadRSTisamuccayanA zloka 14no prAraMbha : sameghAmegharAjyAdau... / vaLI, haribhadrasUrie oghadRSTi ane yogadRSTino bheda samajAvyo che. zloka 13 ane 14mAM te 'yogadRSTi' ane 'oghadRSTi' padono prayoga kare che. abhidharmakoza (5.37)mAM paNa A be prakAranI dRSTio ane A ja be padono prayoga maLe che. tyAM (5.37)mAM tathaughayogA dRSTInAM evo prayoga che ane (5.38)mAM AvatA dvidhA dRSTevivecanAt e pAdamAM A be prakAranI dRSTionA bhedano nirdeza che. paraMtu abhidharmakoza A be dRSTio vivecana haribhadrasUrinA vivecanathI sAva juduM che. A uparathI eTaluM to nizcita che ke haribhadrasUri sabhASya abhidharmakozanA abhyAsI hatA ane tenuM mahattva temanA khyAla bahAra na hatuM. mane lAge che ke abhidharmakozabhASya, tattvArthasUtrabhASya ane yogabhASya A vaNano UMDANathI abhyAsa karanAranI dRSTi avazya khulI jAya che ane mAtra eka paraMparAnA graMthane jANanArane je jJAna-bhAna kadI prApta thatuM nathI te jJAna-bhAna A traNe paraMparAnA A Ne graMthone mukta mane vAMcI samajanArane ekAeka pragaTa thAya che. bauddha buddhaghoSakRta 'visuddhimagga' paNa yoganA jijJAsuoe avazya vAMcavo joIe. tenuM hindI ane aMgrejI bhASAntara thayuM che. (6) abhidharmakozamAthI to ATha yogadRSTionuM sUcanamAtra haribhadrasUrine maLyaM che, jyAre ATha yogadRSTio dvArA AdhyAtmika vikAsakramanuM vigatavAra vyavasthita yojanAbaddha nirUpaNa temanuM potAnuM AgaQ che. ATha yogadRSTio dvArA AdhyAtmika utkrAntino siddhAnta temaNe pote ja pataMjalinA ATha yogAMgo, bauddha bhadaMta bhAskaranA ATha cittaguNo ane zaiva bhagavaddattanI ATha cittadoSamuktione sAMkaLI ghaDyo che. Ama karIne temaNe AdhyAtmika kramika sopAnonA AlekhanamA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ _191 apUrva samanvaya sAdhyo che. ATha yogadRSTione je sArthaka nAmo ApyAM che te temaNe pote ja ApelA che, bIje kyAyathI lIdhelAM nathI. te dRSTio che - mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA ane parA. ATha yogAMgo che - yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhi. ATha cittaguNo che - adveSa, jijJAsA, zuzrUSA, zravaNa, bodha, mImAMsA, pratipatti ane pravRtti. ATha cittadoSo, jemAMthI mukti kramaza: te te dRSTimAM thAya che, te che - kheda, udvega, kSepa, utthAna, bhrAnti, anyamud, ug ane AsaMga. (7) A ATha yogadaSTionA nirUpaNamAM jaina paraMparAnA guNasthAnakramArohasiddhAntanI bhUmikAo kaI kaI yogadRSTimAM samAveza pAme che tenA nirdezo haribhadrasUrie karyA che. vaLI, te siddhAntanA keTalAka pAribhASika zabdo jevA ke caramapudgalaparAvarta, yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa ane anivRttikaraNa paNa temaNe prayojela che. mitrAdRSTine temaNe mukhyArthamAM prathama guNasthAna gaNI che. prathamaM yad guNasthAnaM sAmAnyenopavarNitam / asyAM tu tadavasthAyAM mukhyamanvarthayogataH // chellA pudgalaparAvartamAM A guNasthAna jIvane hoya che. vaLI temaNe kayuM che ke dIprAdRSTinI prakRSTatAe prathama apUrvakaraNAnantara graMthibheda thAya che ane te thatAM sthirAdRSTinI bhUmikA Ave che. Ama sthirAdRSTi e samyagdRSTi nAmanuM co) guNasthAna che. parAdRSTimAM dvitIya apUrvakaraNathI dharmasaMnyAsa arthAt kSAyopazamika dharmono saMnyAsa ane tene pariNAme kSAyika dharmo (kevaLajJAnaM Adi) janme che ema kartuM che. ghAtikarmonA kSayathI kevaLajJAna ane tyAra pachI aghAtikarmonA kSayathI ayogarUpa parama yoga prApta thAya che ema kahI sayogakevalI avasthA ane ayogakevalI avasthAno spaSTa nirdeza karyo che. Ama A parAdRSTimAM apUrvakaraNa nAmanA AThamA guNasthAnathI mAMDI ayogakevalI nAmanA caudamA guNasthAna sudhIno AdhyAtmika vikAsakrama samAveza pAme che. 'ayoga' zabdano artha che manavacana-kAyAnI pravRttino abhAva. ahI 'yoga' zabda jaina pAribhASika arthamAM prayojAyo che. Ama ATha yogadRSTiomAM jaina, bauddha, pAtaMjala ane zaiva paraMparAnI yogadhArAono samanvaya karavAno haribhadrasUrie umadA prayatna karyo che.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 (8) haribhadrasUrie te te yogamuddA paratve judI judI yogaparaMparAnA AcAryo kevA ekamata che, ane te badhA zabdabhedathI kevI rIte eka ja vastu kahe che e darzAvyuM che. prabhAdRSTimAM nirmaLa dhyAnane pariNAme asaMgAnuSThAnarUpa satpravRttipada hoya che ema kahI A padane judI judI yoga paraMparAmAM judA judA nAme oLakhavAmAM Ave che ema kartuM che. A nAmo cha - prazAntavAhitA (sAMkhyayoga), visabhAgaparikSaya (bauddha), zivavartma (zaiva) ane dhruvAdhvan (mahAvratika). (9) paMDita sukhalAlajI emanA 'samadarzI AcArya haribhadra' graMthamAM kahe che ke gItA Adi aneka graMthomAM 'saMnyAsa'pada bahu jANItuM che. koI jainAcArye, haribhadra pahelA, ene svIkAryu lAgatuM nathI. haribhadra e 'saMnyAsa'padane svIkAre che eTaluM ja nahi, paNa dharmasaMnyAsa, yogasaMnyAsa ane sarvasaMnyAsarUpe vividha saMnyAsanuM varNana karI ema sUcave che ke jaina paraMparA guNasthAno dvArA je vikAsakrama varNave che te A trividha saMnyAsamAM AvI jAya che. (10) vaLI, paMDitajI temanA uparyukta graMthamAM nIce mujaba noMdhe che : gItAkAre mAtra karmanA (pravRttinA) saMnyAsane saMnyAsa na kahetAM kAmyakarmanA tyAgane saMnyAsa kahela che, ane nityakarma karavA chatAM tenA phaLamAM anAsakta rahevA upara mukhya bhAra ApI saMnyAsarnu hArda sthApyuM che. haribhadrasUrie paNa gItAnirUpita saMnyAsanA be tattvo yogadRSTisamuccayamA nirUpyAM che. kAmya yA phalAbhisaMdhivALAM karmono ja tyAga e eka, ane je nitya ane anivArya karmAnuSThAna hoya temAM paNa asaMgatA yA anAsakti e bIjuM. A be tattvone svIkArI temaNe itara nivRttipradhAna paraMparAonI peThe jaina paraMparAne paNa pravRttinA yathArtha svarUpano bodha Apyo. A vastu jaina paraMparAmAM prAcIna kALathI upadezAyelI che ja. kASAyika pravRttithI ja karmabaMdha thAya che, kaSAyarahita pravRttithI karmabaMdha thato nathI. eTale pravRtti nahi paNa kaSAyo choDavAnA che. kaSAyamuktiH kila muktireva / A ja vAtane haribhadrasUrie vyApaka paribhASAmAM suMdara rIte rajU karI che. (11) uparAMta, paMDitajIe ApaNuM dhyAna eka rasaprada bAbata pratye doryu che, te nIce mujaba che. gItAmAM AvatI 'buddhirjJAnamasaMmohaH' padAvalIno prayoga karI haribhadrasUrie buddhi karatAM jJAnanI ane jJAna karatAM asaMmohanI kakSA kevI caDiyAtI che te ratnanI upamA dvArA darzAvyuM che, ane chevaTe temaNe kA che ke
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 sadanuSThAnamAM pariNamatuM AgamajJAna ja asaMmoha che. buddhi, jJAna ane asaMmoha bodhanA traNa prakAra che. indriyonA AdhAre thato bodha buddhi che, AgamapUrvaka thato bodha jJAna che, ane A jJAna, sadanuSThAnamAM pariNamavU e ja asaMmoha che. . (12) dharmagraMthonAM lekhana, pUjana, dAna, Adine haribhadrasUrie yogabIja gaNyuM che. yogadRSTisamuccayano 'lekhanA pUjanA dAnaM' ityAdi Akho zloka temaNe bauddha AcArya maitreya racita 'madhyAntavibhAga' mAthI lIdho che, temaNe racelo nathI. A darzAve che ke bauddha sAdhanAmArgane temaNe AtmasAt karI lIdho hato ane bauddha paraMparAnuM temane U9 jJAna hatuM. jaino paNa AgamapUjana Adine samyagdRSTinI dharmapravRtti gaNe che. (13) sarvajJono dezanAbheda zrotAonI kakSAonA bhedane kAraNe che e haribhadrasUrinA kathananA mULamAM mahAyAnano upAyakauzalyano siddhAnta lAge che. mahAyAnasUtra saddharmapuMDarIkanA bIjA parivartanuM nAma ja upAyakauzalya che. mahAyAnanA prasiddha graMtha bodhicaryAvatArano nIceno zloka juo. dezanA lokanAthAnAM sattvAzayavazAnugA / bhidyate bahudhA loka upAyairbahubhiH punaH //