Abu Parvat Uperna Lekho

Author(s): Jinvijay
Publisher: Z_Prachin_Jain_Lekh_Sangraha_Part_02_005113_HR.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249643/1

Page #1

ઉપરના લેખેા. નં. ૬૪ ]
( ૧૦૧ )
આબુ પર્વત ઉપરના લેખો,
'
નખર ૬૪ થી તે ૨૦૧ સુધીના ( ૨૦૭) લેખે, સુપ્રસિદ્ધ પર્વત અર્બુદાચલ ( આબુ ) ઉપર આવેલા ભિન્ન ભિન્ન જૈન મદિરામાંના છે. તેમાં આદિના ૬૮ ( નં. ૬૪ થી તે ૧૩૧ સુધીના ) લેખે ગુર્જર મહામાત્ય તેજપાલના બનાવેલા ભારતીય શિલ્પકલાના આદભૂત અને ઉત્કૃષ્ટ કારીગરીવાલા ‘લુસિ’હું વસહિકા ’ નામના જગપ્રસિદ્ધ મંદિરમાં રહેલા છે. આ લેખોમાંના ૩૨ લેખે, એપીગ્રાફીઆ ઈન્ડીકા’ના, મા ભાગમાં, ( EPIGRAPHIA INDICA, Vol. VIII ) પ્રોફેસર એચ. લ્યુડસે ( Professor H. Laders, Ph. D ) પ્રકટ કરેલા છે. પ્રારભમાં જે એ મ્હાટી પ્રશસ્તિઓ છે તે પ્રથમ પ્રે. વિષ્ણુ આખાજી કાથવટે એ સ'પાદિત કરેલી સોમેશ્વરદેવકૃત જ્ઞાતિ જૌનુટી ના પરિશિષ્ટમાં, તથા ભાવનગર રાજ્યના પુરાણવસ્તુ શેાધ-ખેાળ ખાતા ' તરફથી પ્રકટ થયેલા ‘ પ્રાકૃત અને સસ્કૃત લેખસમૂહ ’ ( Collection of Prakrit and Sanskrit Inseriptions ) નામના પુસ્તકમાં પણ અગ્રેજી ભાષાંતર સહ પ્રકટ થયેલી છે. તથા આ ખનેના કેવળ અંગ્રેજી સારા સાથી પ્રથમ ઈ. સ. ૧૮૨૮ માં એચ. એચ. વીસને ( H. H. Wilson )એશીયાટીક રીસર્ચીસના ૧૬ માં પુસ્તકમાં ( પૃષ્ઠ ૩૦૨ ) ( Asiatic Researches Vol. XVI. P. 302 ff. ) પ્રકટ કરેલા છે. બાકીના બધા લેખે! પ્રથમ વાર અત્ર પ્રકટ થાય છે.
6
પ્રો. ડ્યુડર્સ, એ. ઈ. માં પોતે પ્રકાશિત કરેલા ૩૨ લેખેાની ભૂમિકામાં આ પ્રમાણે જણાવે છે:
<<
અવલાકન.
આબુ પર્વત ઉપર આવેલાં ભિન્ન ભિન્ન દેવાલયેામાંના અનેક લેખાના શાહીથી ઉતારા, ઈ. સ. ૧૯૦૨ માં મુંબઇ ઇલાકાના આર્કીએ લોજીકલ સહેંના સુરિન્ટેન્ડેન્ટ મી. એચ. કાઉસેન્સ (Mr. H. Cousens. ) તૈયાર કર્યાં; અને તે ઉતારા પ્રે!. હુલ્ટઝ ( Prof. Hultzsch, ) તરફથી

૫૦૯

Page #2

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૨)
[ આબુ પર્વત
-*--*
*
*r
-- --
---
---- *
0 -
-
-
-
*--
*
-
છે. કીન્હોન (Prof. Kielhorn.) ને મળ્યા અને તેમણે પ્રસિદ્ધ કરવા માટે મહને આપ્યા. નીચે આપેલા બત્રીસ લેખ નેમિનાથના દેવાલયમાંથી મળેલા છે અને તે એમ સૂચવે છે કે વિરધવલ (ચાલુકય રાજા)ના પ્રધાન તેજપાલે આ મકાન બંધાવ્યું તથા અર્પણ કર્યું. અધુના, આ પુણ્યાલયનું નામ “વસ્તુપાલ અને તેજપાલનું મંદિર ” એમ છે; પરંતુ મૂળ પાયે તેજપાલ એકલાએ જ નહાખેલે હોવાથી આ અભિધાન આપવું ભલ ભરેલું છે. મહારા મત પ્રમાણે જે મહાત્મા (તીર્થકર)ને આ મંદિર અર્પણ કર્યું છે તેમના નામ ઉપરથી આ નામ પાડવું અગર લેખોમાં બતાવ્યા પ્રમાણે લૂણસિંહવસહિકા ” અથવા “ લૂગ વસહિક ” એમ મૂળ નામ આપવું
સ્વાધ્ય છે. ”
સૈાથી પ્રથમને (ન. ૬૪ ને) લેખ, દેવાલયના અગ્રભાગમાં આવેલા એક ગોખલામાં ચણેલા કાળા પત્થર ઉપર કરવામાં આવ્યા છે. પ્ર. લ્યુડર્સ જણાવે છે કે--
“ આ લેખ લગભગ ૩૧” પહોળો તથા ૨૭” લાંબે છે. તે ઘણી જ સુંદર રીતે કરવામાં આવ્યો છે. અને સારી સ્થિતિમાં છે. દરેક અક્ષરનું માપ !” છે. લેખ જૈનનાગરી લિપિમાં લખાએલે છે. મૂળ લેખમાં વ ને વ વચ્ચે તફાવત માત્ર વચમાં ઝીણું ટપકાનેજ રાખેલે છે, તેથી નકલમાં આ તફાવત સ્પષ્ટ રીતે માલુમ પડતો નથી. તેથી કેટલીક વખત વ તથા ઓળખવા અઘરા પડે છે, આખો લેખ સંસ્કૃત પદ્યમાં છે. શાત્ર આરંભનો છે તથા પંકિત ૧૭, ૨૬ ને ૩૦ માં આવેલાં કેટલાંક વાક્યો મજ પંકિત ૪૬-૪૭ માં આપેલું કેટલુંક અંતનું વિવેચન ગદ્યમાં છે. આ લેખ રચનાર ચાલુક્ય રાજાઓને પ્રખ્યાત પુરોહિત તથા વર્તમુદીને પ્રણેતા સોમેશ્વદેવ છે. પરંતુ, જો કે કેટલાંક પદ્યા “ વર્તવમુદ્રીની રચનાલી સાથે સરખાવી શકાય તેવાં છે, તો પણ ઘણીવાર પિષ્ટપેષણ કરવામાં આવ્યું છે. તેમજ કેટલાંક પદ્યો અસંબદ્ધ છે. ભાષા વિષે વિચાર કરતાં કેટલાંક શિલ્પશાસ્ત્રના શબ્દ વપરાયેલા છે જે ધ્યાન ખેંચે તેવા છે. જેમકે વાવ (પદ્ય ૬૧) અને રાત (પદ્ય ૬૫ ). વાન
“વસહિ' (જૈન મંદિર) જે સંસ્કૃત “વસતિ (વસથિ)' ઉપશી થએલું છે તેના માટે જુઓ છે. પી ચેલનું “ગ્રામાટિક ડેર પ્રાકૃત સ્પાચન ( Prof. Pischel's Grammatik der Prakrit Sprachen.) કાનડ શબ્દ બસદી” અગર બસ્તી' એ વસતિ નોજ તદ્ભવ છે. ઇ. એચ.
૫૧)

Page #3

ઉપરના લેખે. નં. ૬૩]
(૧૦૩)
અવલોકન,
એ મરાઠી વાળા હોય એમ લાગે છે. અને તેને અર્થ મલેશ્વર્થ (Molesworth) અને કેન્ડી ( Candy. ) ના શબ્દોષ ( Dictionary ) માં “દેવાલયના ‘ ગભારા ' (ગર્ભાગાર) અથવા “ સભા મંડપ'ની ભીતોને જોડીને બનાવેલી ઉંચી બેઠક” એમ આપ્યો છે. ત” નો અર્થ કઈ પણ શબ્દકેપમાંથી મને મળ્યો નથી. સંબંધ ઉપરથી તેનો અર્થ ગાદી” અગર બેઠક થાય છે. કેટલાંક વિશેષ નામે પ્રાકૃતરૂપમાંજ વપરાયેલા છે. ઈદના નિયમોને લીધે તેજપાલને બદલે અશ્લિષ્ટરૂપ તેજપાલ વાપરવું પડયું છે. (જુઓ પદ્ય ૫૩) ' '* વઝાન અને સત્તા શબ્દો માત્ર કેટલાક જૈન લેખોમાં જ જોવામાં આવે છે અન્યત્ર દષ્ટિગોચર થતા નથી. તેથી આ શબ્દવા વસ્તુઓ સમજવામાં ઘણાખરા વિદ્વાને તે વંચિત જ રહ્યા છે. કેટલાકે પોતપોતાની કલ્પનાનુસાર વિચિત્ર અને ભ્રાંતિમાન અર્થે કર્યા છે. પરંતુ અથાર્થ અર્થ કેદનામાં જાણવામાં આવ્યો હોય તેમ જણાતું નથી. આ બંને શબ્દો પશ્ચિમ ભારતમાં, પહેલાં લોકભાષામાં પ્રચલિત હતા અને તેમને વાચ્ચાર્ય આ પ્રમાણે છે. અલક
(૧) દેવમંદિરના પ્રવેશદ્વારના ઉપરનો મંડપ, (૨) વાપી (વાવ)ના મુખ ઉપરનો મંડપ. (૩) કુંડના અગ્ર ભાગના ઉપરને મંડપ.
(૪) રાજદ્વારના સિંહદ્વાર ઉપરનો મંડપ. બલાનક શબ્દના આ પ્રમાણે ચાર અર્થ થાય છે. પાટણના તપાગચ્છના વૃદ્ધ યતિ શ્રીહિમ્મતવિજયજી, જેઓ શિલ્પશાસ્ત્રના એકજ-અહુતીય જ્ઞાતા છે તથા જેઓ મંદિર નિર્માણ વિદ્યામાં પૂર્ણ નિપુણ છે, તેમણે આ શબ્દોના ઉપરોક્ત અથો જણાવ્યા છે. આ ઉપરથી પ્રસ્તુત લેખમાં જે બલાનક શબ્દ છે તેને અર્થ મંદિરના આગલા ભાગમાં રહેલા દ્વારની ઉપર મંડપ સમજવાનું છે. વસ્તુપાલ તેજપાલના બીજા અને ક લેખમાં અને ગ્રંથોમાં જણાવેલ છે કે, તેમણે અમુક સ્થાને અમુક મંદિરમાં બલાન કરાવ્યું, તેને અર્થ પણ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે મંદિરના પ્રવેશદ્વાર ઉપર મંડપજ સમજ.
ખરૂકતે જેને ગુજરાતીમાં “ ગેખલે ' અને રાજપૂતાની ભાષાઓમાં આળીઓ ” અથવા “તાક” કહેવામાં આવે છે તે છે “ગોખલો” એ શબ્દને લલુભાઈ ગેકુળદાસના “ગુજરાતી શબ્દ કોષમાં આ પ્રમાણે અર્થ આપેલો છે –“ ગોખલે, પુર; હરકેઈ ચીજ મકાને અથવા દેવ વિગેરેને બેસાડવાને દિવાલ-ભીંતમાં જે પિલાણ રાખેલું હોય તે; બારણ વગરનું નાનું તા.” આ ઉપરથી જણાશે કે દેવ મૂર્તિ સ્થાપિત કરવા માટે જે ન્હાના અથવા મહોટા ગોખલા બનાવાય છે તે ખરફ કહેવાય છે. તેજપાલે પોતાની બીજી સ્ત્રી સુહડાદેવીના પુણાર્થે આજ લુણસિંહવાહિકામાં
૫૧૧

Page #4

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ.
(૧૦૪).
[આબુ પર્વત
અકટ
સમાન
ધરા
(લેખનો સાર.) પ્રશસ્તિ રચનારે પ્રથમ એક પદ્યથી સરસ્વતી દેવીની સ્તુતિ કરી બીજા પદ્યમાં નેમિનાથ તીર્થંકરની+ સ્તવના કરેલી છે. ત્રીજા પદ્યમાં ચાલુક્યની રાજધાની અને પ્રસ્તુત લેખ વણિત મંત્રિઓની જન્મભૂમિ અણહિલપુરની પ્રસંશા છે. ૪ થી ૫ઘથી ૭ માં સુધીમાં તેજઃપાલના પૂર્વ પુરૂનું વર્ણન છે. લખવામાં આવ્યું છે કે, પ્રાગ્વાટે વશમાં મુકુટ સમાન પ્રથમ ચંડપ નામે પુરૂષ થયો. તેના કુલ રૂપ પ્રાસાદ ઉપર હેમદંડ સમાન ચંડપ્રસાદ નામે તેને પુત્ર થયે. તેને સેમ નામે સુત થયે. સોમને સુત અધરાજ થયે કે જેની પ્રિય પત્ની કુમારદેવી હતી. એ દંપતીને પ્રથમ એક લણિગ નામે પુત્ર થયે જે બાલ્યાવસ્થામાં જ આ જીવલેક છેડી ગયે. (પદ્ય ૮ ) ૯ થી ૧૨ સુધીનાં પદ્યમાં, તેમના બીજા પુત્ર મંત્રી મલ્લદેવનું વર્ણન છે. તેને ન્હાનો ભાઈ વસ્તુપાલ , જેણે દરિદ્રી મનુષ્યોના ભાલલમાં લખેલા દૈચ્યાક્ષને ભુશી ન્હાખ્યા-અર્થાત્ યાચ કેને ઈચ્છિત દાન આપી, તેમનું દારિદ્રય નષ્ટ કર્યું. તથા તે ચાલુકય રાજાને પ્રધાન હેઈ મહા કવિ હતે (પદ્ય ૧૩-૧૪). પછી બે કેમાં, વસ્તુપાલના ન્હાના ભાઈ તેજપાલનું વર્ણન છે. ૧૫ માં મુખ્ય ગર્ભાગારના દ્વારની બંને બાજુએ ઉત્તમ કારીગરીવાળા બે ખત્ત બનાવ્યા છે (કે જેમના ઉપર નં. ૧૧૦ અને ૧૧૧ વાળા લેખે કોતરેલા છે) તેમને આજે પણ લોકે દેરાણી જેઠાણના ગોખલા”ના નામે ઓળખે છે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ છે કે “ખત્તક તે “ગેખલાનું જ બીજું નામ છે.--સંગ્રાહક.
+ તેજપાલે આ મંદિર નેમિનાથ તીર્થકર માટે બંધાવેલું હોવાથી, કવિએ તેમની જ સ્વતના કરી છે. નેમિનાથની માતાનું નામ શિવા યા શિવાદેવી હતું તેથી કાવ્યકાર, છંદમાં બરાબર ગોઠવવા સારું, તેમનું ખાસ નામ ન લખતાં “ શિવાતનુજ' ના વિશેષણદ્વારા તેનામ સૂચવ્યું છે. પ્ર. લ્યુટર્સ, આ વાત બરાબર સમજી શક્યો નથી તેથી તેણે શિવાતનુજ એટલે પાર્વતી. સુત “ગણેશ” જણાવ્યા છે. પરંતુ તે એટલું નથી વિચારી શકો કે એક જૈનમંદિર અને મહાન જૈનનરની પ્રશસ્તિમાં ગણેશ જેવા પિરાણિક દેવની શા હેતુએ સ્તવન કરવામાં આવે ?
૫૧૨

Page #5

ઉપરના લેખ. નં. ૬૪ ]
(૧૫)
અવલોકન
કમાં, આ મંત્રિઓની ૭ બહેનનાં નામે છે –(૧) જાલ્ડ. (૨) મા. (૩) સાઊ. (૪) ધનદેવી. (૫) સેહગા. (૬) વયજૂ, અને (૭) પરમલદેવી. ૧૮ માં ફ્લેકમાં કવિ કહે છે કે-અધરાજના આ ચારે પુત્ર બીજા કેઈ નહિ પણ પૂર્વે દશરથ રાજાના રામાદિક જે ૪ પુત્ર હતા તેજ, એકજ માતાના ઉદરમાં જન્મવાના લેભથી ફરી પૃથ્વી ઉપર અવતર્યા છે. ૧૯ માં કાવ્યથી ૨૪ માં લગીમાં, વસ્તુપાલ અને તેજપાલ–-બંને ભાઈઓના અદ્વિતીય સાહા અને સત્કમાં સદૈવ સહચારની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. કવિ કહે છે કે, પિતાના ન્હાનાભાઈ તેજપાલ સહિત વસ્તુપાલ, મધુમાસ અને વસંતÖની માફક કેને આનંદ નહિ આપે?— અર્થાત્ સર્વને આપે છે. (પ. ૧૯ ) સ્મૃતિમાં કહેલું છે કે મનુષ્ય માર્ગમાં એકાકી સંચરણ ન કરવું, તેથી જ જાણે વસ્તુપાલ અને તેજપાલ બંને ભાઈ ધર્મમાર્ગમાં સાથે વિચરણું કરતા હોય તેમ લાગે છે. (૫. ૨૦) આ બંને ભાઈઓએ, આ ચતુર્થ (કલિ) યુગમાં પણ, પિતાના જીવન દ્વારા કૃતયુગને સમાવતાર કર્યો છે. (પ. ૨૧) મુક્તામય (રેશરહિત-નિગી) એવું, આ ભ્રાતાઓનું સુંદર શરીર ચિરકાલ સુધી આ જગમાં વિદ્યમાન રહો, કારણ કે એમની કીતિથી આ મહીવલય મુક્તામય (મિાક્તિ રૂપ) પ્રતિભાસે છે. (૫. ર૨ ) પૃથ્વીને સર્વે બાજુથી, ધર્મસ્થાને વડે અંક્તિ કરતા આ બધુયુગલે કલિકાલના ગળે પગજ મૂકયું છે. (પ. ૨૪.)
પછીના ૩ કાવ્યમાં ચાલુની (વાઘેલા) શાખાનું વર્ણન છે. એ શાખામાં, અર્ણોરાજ નામને એક તેજસ્વી પુરૂષ થયે. તેને પુત્ર લવણુપ્રસાદ અને તેને વિરધવલ માં થયે. અનંતરના (૨૮–૨૯) બે પમાં, આ બધુયુગલે વિરધવલને તેના રાજકાર્યમાં જે અપૂર્વ સહાયતા કરી છે અને તેના રાજ્ય અને યશને જે વિસ્તાર વધાર્યો છે તેની - ક આ રાજાઓ-(રાણકે) વિષયે, ગુજરાતી રાસમાલા ભાગ ૧, માં “વાઘેલા વિષે ભાષાંતર કર્તાને વધારે” શીર્ષક પ્રકરણ (પુષ્ટ થી ૫૦૮) માં સવિસ્તર લખવામાં આવ્યું છે. તેથી જિજ્ઞાસુએ ત્યાં જોઈ લેવું.
૫૧૩

Page #6

પ્રાચીનજનલેખસંગ્રહ,
(૧૬)
[ ગિરનાર પર્વત
પ્રશસા કરી છે. કવિ કહે છે કે–વીરધવલ, ઘુંટણ સુધી લાંબી ભુજાઓ સમાન પિતાના જાનુ પાસે રહેનારા આ બંને મંત્રિઓ દ્વારા સુખ અને લક્ષ્મીનું આલિંગન કરે છે.
૩૦–૩૧ પદ્યમાં અબુદગિરિ (આબુ પર્વત) નું મહાસ્ય વણિત છે. અને પછી પરમારને ઈતિહાસ પ્રારંભ થાય છે. એ આબુ પર્વત ઉપર વસિષ્ઠર્ષિના યજ્ઞકુંડમાંથી એક પુરૂષ ઉત્પન્ન થયે જેણે “પર” (શત્રુઓ) ને સંહાર કર્યો. આથી તેનું નામ “પરમારણ” (પરમાર) પડ્યું. (૫.૩૨) પછી એને વશ પણ “પરમારના નામે પ્રસિદ્ધિ પામ્યો. એ વંશમાં પાછળથી ધૂમરાજ નામને પરાક્રમી પુરૂષ થયે. (૫૩૩) તદનેતર ધંધુક અને ધ્રુવભટ નાદિ અનેક રાજા એ વશમાં થયા પછી રામદેવ નામે રાજા થયે. (પ. ૩૪) રામદેવને યોધવલ . નામને પ્રતાપી પુત્ર થયે, જેણે ચાલુક્યનુપતિ કુમારપાલના શત્રુ માલવપતિ બલ્લાલને ચઢી આવેલ જાણી તુરત તેની સામે થયે અને તેને મારી નાંખે.
* આ યાધવલના સમયને એક લેખ, સં. ૧૨ ૦૨ (ઈ. સ. ૧૧૪૬ ) ને માઘ સુદી ૪ ના દિવસને સિરોહી રાજ્યમાં આવેલા અજારી નામના ગાંવમાંથી મળેલે છે, તેમાં આને “મહામંડલેશ્વર' ( સામંત)
–પરમાર કૂર્તમામ રેશ્વર –-લખેલ છે. આની પટરાણીનું નામ સૌભાગ્યદેવી હતું. અને તેલંકીવંશની હતી. હેમચંદ્રાચાર્યના પાત્રમાર્ચ માં જણાવેલું છે, કે કુમારપાલ જ્યારે ચાહાણરાજા અર્ણોરાજ ઉપર ચઢાઈ લઈ ગયે તે વખતે ( વિક્રમ સં. ૧૨૯૭-ઈ. સ. ૧૧૫૦) આબુનો રાજા વિક્રમસિંહ હતો અને તે આબુથી કુમારપાલની સેના સાથે થયો હતો. જિનમંડનના કુમારપાલપ્રબં” અને બીજા ચરિત્ર ગ્રંથોમાં જણાવેલું છે, કે વિક્રમસિંહ લડાઈના વખતે કુમારપાલના શત્રુ અર્ણરાજ સાથે મળી ગયો. હો, જેથી કુમારપાલે તેને કેદ કરી તેના ભત્રીજા યશોધવલને આબુનું રાજ્ય આપ્યું હતું. આ ઉપરથી જણાય છે કે યશોધવલ, કુમારપાલને સામંત હતા અને જ્યારે માલવાના રાજા બલ્લાલે, ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ કરી, ત્યારે, કુમારપાલ તરફથી યશોધવલ તેની સામે થયો અને અંતે તેને પકડી મારી નાંખ્યો.
૫૧૪

Page #7

ઉપરના લેખે નં. ૬૪]
(૧૦૭)
અવલોકન
૩૬-૩૭ પદ્યમાં, ધવલના પરાક્રમી અને પ્રતાપી પુત્ર ધારાવર્ષનું વર્ણન છે. તેણે કોંકણાધીશને માર્યો હતો અને તે મૃગયાને ખૂબ વિલાસી હતે.*
કુમારપાલે માલવપતિ બલાલને જીત્યો હતો એ વાત સોમનાથ પાટણના ભાવબહસ્પતિ વાળા વલભી સંવત ૮૫૦ ( ઈ. સ. ૧૧૬૯ ) ના લેખમાં, તથા વીંતિમુી વિગેરે બીજા પણ અનેક પ્રામાણિક ઐતિહાસિક
થોમાં ઉપલબ્ધ થાય છે પરંતુ એ રાજા કયા વંશને હતો તે હજુ સુધી જ્ઞાત નથી. છે. લ્યુડસ જણાવે છે કે –“ બલ્લાલ નામને કોઈ પણ રાજા માલવાના પરમાર વંશની યાદીમાં નથી. અને તે એ વંશનો હવે એ માનવું પણ અશક્ય છે. તેથી, તે કેવી રીતે માલવાને રાજા થયે, એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવો હાલમાં સરલ નથી. પણ, પ્રે. કલહોને આ બાબત ઉપર જે વિચાર કર્યો છે તે તરફ હું ધ્યાન ખેંચુ છું—“ (માલવાના પરમાર રાજા યશોવર્ધ્વનનું નિધન ઈ. સ. ૧૧૩૫ થી ૧૧૪૪ ની વચમાં થયેલું હોવું જોઈએ, અને તે પછી માલવાનું રાજ્ય અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિમાં મૂકાણું હતું. આ સ્થિતિ, કેટલાંકના મનમાં તેને જીતવાનો અગર પચાવી પાડવાને મનોરથ પ્રજવલિત કરે, એ બનવા જોગ છે.” તેથી, બલાલ માલવાનો કોઈ પ્રથમ ખંડિયે રાજા હોય અને પછી તે સ્વતંત્ર થઈ, ગુજરાત ઉપર ચઢી આવવા જેટલું સાહસ કરે તો તેમાં અસંભવ જેવું નથી.
૪ આના સંબંધમાં, પં. ગારીશંકર હીરાચંદ ઓઝા એ પિતાના સિલ્દી જ તિહાસ” નામના હિન્દી પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે–ચશેધવલનો પુત્ર ધારાવર્ષ આબુના પરમારોમાં બહુજ પ્રસિદ્ધ અને પરાક્રમી થયો. એનું નામ અદ્યાપિ “ ધાર પરમાર ” ના નામે પ્રસિદ્ધ છે. ગુજરાતના સેલંકી રાજા કુમારપાલે કોંકણના રાજા * ઉપર ચઢાઈ કરી તેમાં આ સાથે હતા, અને તેણે (કુમારપાલે) ત્યાં (બીજી ચઢાઈમાં) જે વિજય મેળવ્યો તે, એનાજ વીરત્વને આભારી હતે. ‘તાજુલ મઆસિર’ નામે ફારસી તવારીખથી જણાય છે, કે, હિ. સ. ૧૯૩ ( વિક્રમ સં. ૧૨૫૪=ઈ. સ. ૧૧૯૭ ) ના સફર મહિનામાં કુતબુદ્દીન ઐબકે અણહિલવાડ ઉપર ચઢાઈ કરી તે
* આ, ઉત્તર કોંકણને શિલારાવંશી રાજ મલ્લિકાર્જુન હશે.
* આ ચઢાઈ ગુજરાતના સોલંકી રાજા મૂળરાજ (બી-બાલ મૂળરાજ ) ના સમયે થઇ હતી.
૧૫

Page #8

પ્રાચીનજૈનલેખસ ગ્રહું, (૧૦૮)
પછીના એ કાવ્યામાં, ધારાવર્ષના ભાઈ પ્રહ્લાદનની + પ્રશ’સા કરવામાં આવી છે. તેણે સામતસિંહ × સાથેની લડાઈમાં અનુપમ વીરતા દેખાડી હતી અને તેની તલવારે ગુર્જરપતિનું રક્ષણ કર્યું હતુ.
( ૫, ૩૮૩૯ ).
વખતે આબુની નીચે । ખુબ લડાઇ થઈ જેમાં તે ધારાવ) ગુજરાતની í સેનાના એ મુખ્ય સેનાપતિએમાંના એક હતા. એ લડાઈમાં ગુજરાતના સૈન્યની હાર થઇ, પરંતુ એજ જગ્યાએ વિ. સં. ૧૨૩૫ ( ઇ. સ. ૧૧૭૮ ) માં જે લડાઈ થઇ તેમાં શાહબુદ્દીન ગારી ઘાયલ થયા હતા અને હારીને તેને પાછું કરવું પડયું હતું. આ લડાઈમાં પણ ધારાવનું વિદ્યમાનત્વ જણાય છે. એના રાજ્યકાલના ૧૪ શિલાલેખે! અને એક તામ્રપત્ર મળ્યું છે, જેમાં સાથી પ્રથમને લેખ વિ. સ. ૧૯૨૦ ( ઇ. સ. ૧૧૬૩ ) જ્યેષ્ઠ સુદી પ ના કાયદ્રાં ગાંવમાંથી અને સાથી છેલ્લે વિ. સં. ૧૨૭૬ (ઈ. સ. ૧૨૧૯ ) શ્રાવણ સુદી ૩ ને માખલ ગાંવથી થેાડીક દૂરે આવેલા એક ન્હાના સરખા તળાવની પાળ ઉપર ઉભા રહેલા આરસના સ્તંભ ઉપર ખોદેલે છે. આ લેખા ઉપરથી જણાય છે કે એણે એછામાં આછા ૫૬ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું ”.
i
+ પ્રત્લાદને પોતાના નામથી ‘પ્રહ્લાદનપુર ’ નામનું નવીન શહેર વસાધ્યું હતું જે આજે ‘ પાલણપુર ’ ના નામે એળખાય છે. એ વીર હાવા ઉપરાંત વિદ્વાન પણ ઉત્તમ પ્રકારના હતા. એની વિદ્વત્તાના વખાણુ સામેશ્વરે પોતાની શક્તિમુદ્રા માં ( સગ ૧, શ્લાક ૨૦–૨૧ ) તથા આજ પ્રશસ્તિના આના પછીના આગલા પદ્યામાં કરેલાં છે. એનું રચેલું વાધામમ નામનું સંસ્કૃત નાટક ઉપલબ્ધ છે. સાર પરવત્તિ અને જહણુની મૂર્તિમુવી માં પણ આના બનાવેલાં કેટલાંક પધ્રા ઉષ્કૃત કરેલાં છે.

આયુ પર્યંત
× આ સામંતસિંહ કયાંને રાજા હતા એ વિષયમાં હજુ સુધી પૂર્ણ નિશ્ચાયક પ્રમાણ મળ્યું નથી. તેપણ ઘણા ખરા વિદ્વાને ધારે છે તેમ તે મેવાડને ગુહિલ રાજા સામંતસિહ હાવા જોઇએ. ડૉ. ફ્યુડસ આ વિષયમાં જણાવે છે કે
“ જે ગુજર રાજાનુ રક્ષણ, સામંતસિંહના હાથમાંથી પ્રહલાદને + આ લઢાઈ આખુ નીચે કાયદ્રાં ગાંવ અને આબુની વચ્ચે થઈ હતી, જેનુ નૃત્તાંત ( તાજુલમઆસિર ' નામે ફારસી તવારીખમાં છે.
.
૫૧૬

Page #9

ઉપરના લેખ. નં. ૬૪]
(૧૯)
અવલોકન
ધારાવર્ષને સુત સેમસિંહ થયે જેણે પિતાના પિતાથી તે રતા પ્રાપ્ત કરી હતી અને પિતૃવ્ય (કાકા–પ્રહલાદન) થી વિદ્વત્તા પ્રાપ્ત કરી હતી. (પ. ૪૦) સેમસિંહને પુત્ર-વસુદેવના કૃષ્ણની માફક, કૃષ્ણરાજ નામે થયે +
કર્યું હતું તે ગુજ૨ રાજા ભીમદેવ (બીજો) હેવો જોઈએ. પરંતુ આ સામંતસિંહ કોણ છે તે નક્કી કરવું સરલ કાર્ય નથી. પ્રસ્તુત લેખમાં, તે વિષયમાં કાંઈ પણ વિશેષ આપ્યું નથી. તેમજ તે વખતે આ (સામંતસિહ ) નામના ઘણું રાજાઓ હોવાથી તે ક રાજા હશે એ સહેલાઈથી સિદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી. મારા મત પ્રમાણે આ લેખન સામંતસિંહ તે આબુ $ પર્વત ઉપરના તથા સાદડીના લેખમાં આવેલા સામંતસિંહ નામનો ગુહિલરાજા હશે પણ આબુના લેખમાં, ઇ. સ. ૧૧૨૫ માં થયેલા વિજયસિંહ પછી તે પાંચમે નંબરે છે અને તેજસિંહથી પાંચ પેઢી પ્રથમ છે. આ તેજસિંહનો ચિરગઢને લેખ વિ. સં. ૧૩૨૪ ( ઈ. સ. ૧૨૫૭ ) નો છે. આ ઉપરથી એમ માલુમ પડે છે કે તે ઈ. સ. ૧૨૦૦ માં રાજ્ય કરતો હોવો જોઈએ અને તેને પ્રતિસ્પર્ધી પ્રલાદન ઈ. સ. ૧૨૦૦ માં યુવરાજ હતું, તેથી આ બેનો સમય બરાબર મળી રહે છે. વળી ગુહિલને દેશ મેદપાટ (મેવાડ ) ચંદ્રાવતીના પરમારના રાજ્યની સીમા નજીક આવેલો છે. આથી પણ મહારે મત યુકિયુક્ત જણાશે. તેમજ પિતાના રાજાને ગુહિલ રાજાના હાથમાંથી પ્રલાદન બચાવ કરે એ પણ સ્વભાવિક જ છે. ચાલુક્યો અને ગુહિલેનો આવો વિરોધાત્મક સંબંધ હતું, એ વિરધવલના પુત્ર વીસલદેવના લેખ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે. આ લેખમાં રાજાને આ પ્રમાણે વિશે પણ આપવામાં આવ્યું છે. “મેપાશર્યુષ્યરીવોના -૫-” ઈત્યાદિ.
+ સેમસિંહ, તેજપાલના બંધાવેલા એ મંદિરની પૂજા આદિના ખર્ચ માટે પિતાના રાજ્યના બાર નામના પરગણામાંનું ડબાણી નામનું ગામ દેવદાન તરીકે અર્પણ કર્યું હતું. એ ગામ આજે ડભાણના નામે પ્રસિદ્ધ છે. ત્યાંથી વિ. સં. ૧૨૯૬ (ઈ. સ. ૧૨૩૯) ના શ્રાવણ સુદી ૫ ના દિવસને એક લેખ પ્રાપ્ત થયો છે જેમાં એ મંદિરનું અને તેજપાલ
$ જુઓ, ઈનડીયન એન્ટીકરી, પુ. ૧૬, પૃ. ૩૪પ. * જુઓ, ભાવનગરનું લેખ સંગ્રહ નામનું પુસ્તક પૃ ૧૧૪.
૫૧૭

Page #10

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ.
(૧૧૦ ).
[આબુ પર્વત
૪૩ થી ૪૯ સુધીનાં કાવ્યોમાં, વસ્તુપાલ અને તેના પુત્ર જૈત્રસિંહ (અથવા જયંતસિંહ) જે લલિતાદેવીને પુત્ર હતા, તેની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે. તથા તેજપાલ મંત્રીની બુદ્ધિ અને ઉદારતાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. - આ પછી તેજપાલની પત્ની અનુપમાદેવીનું વશવર્ણન શરૂ થાય છે. ચંદ્રાવતી નગરીમાં પ્રાગ્વાટવંશમાં શ્રીગાગા નામે શેઠ થયે. ( પ. ૫૦) તેને પુત્ર ધરણિગ થે. (૫. પ૧) તેની સ્ત્રી ત્રિભુવનદેવી હતી જેનાથી અનુપમા નામે કન્યા થઈ. અને તે તેજપાલને પરણાવવામાં આવી. (૫. પર–૩) એ અનુપમા, નીતિ, વિનય, વિવેક, ઔચિત્ય, દાક્ષિણ્ય અને ઉદારતા આદિ ગુણે કરી અનુપમ હતી. તેણે પિતાના ગુણથી પિતા અને શ્વશુરના બંને કુલે ઉજજવલ કર્યા હતાં. (પ. ૫૪) એ અનુપમા દેવીથી તેજપાલને લાવણ્યસિંહ (અથવા લુણસિંહ) નામે પુત્ર થે. (પ. ૫૫-૬) તેજપાલના હેટા ભાઈ મત્રિ મલ્લદેવને પણ તેની લીલુકા નામે પત્નિથી પૂર્ણસિંહ નામે પુત્ર થયે અને તેને પણ તેની સ્ત્રી અલ્હણદેવીથી પેથડ નામના સુપુત્ર જન્મે. (૫. પ૮) મંત્રી તેજપાલે પોતાની પત્ની અનુપમાદેવી અને પુત્ર લાવણ્યસિંહના કલ્યાણાર્થે, આ નેમિનાથનું મંદિર બનાવ્યું. (૫. ૬૦) તેજપાલ મંત્રિએ, શંખ જેવી ઉજલી–આરસ પહાણની શિલાઓ વડે આ ઉચ્ચ અને ભવ્ય નેમિનાથનું મંદિર બનાવ્યું છે. તેની આગળ એક વિશાલ મંડપ અને આજુબાજુ બલાન સહિત પર બીજા ન્હાના જિનમંદિર બનાવ્યાં છે. (પ. ૬૧) તથા, એમાં (૧) ચંડપ. (૨) ચંડપ્રસાદ. તથા તેની સ્ત્રી અનુપમાદેવીનું નામ ઉલિખિન છે. એના સમયના ૪ લેખો મળ્યા છે જેમાં સૌથી પ્રથમ તે સં. ૧૨૮૭ ને આ પ્રસ્તુત લેખ છે અને સાથી પાછળનો ઉકત સં. ૧૨૪૩ ને ડમાણીને દેવક્ષેત્ર સંબંધી છે. સોમસિંહ, પિતાની હયાતીમાં જ પિતાના પુત્ર કૃષ્ણરાજદેવ (અથવા કાન્હડદેવ) ને યુવરાજ બનાવી દીધો હતો અને તેના હાથખર્ચ માટે નાણે નામનું ગામ ( જે જોધપુર રાજ્યને ગોડવાડ ઈલાકામાં આવેલું છે ) આપ્યું હતુંसिरोही राज्य का इतिहास | पृष्ट, १५३-४ ।
૫૧૮

Page #11

ઉપરના લેખા. ન. ૬૪
( ૧૧ )
અવલાકન,
(૩) સામ. ( ૪ ) અન્ધરાજ; અને (૫) લણિગ. (૬) મલ્લુદેવ. (૭) વસ્તુપાલ. (૮) તેજપાલ; એ તેના ચાર પુત્રો; તથા ( ૯ ) વસ્તુપાલ સુત જૈત્રસિંહ અને (૧૦) તેજપાલ પુત્ર લાવણ્યસિહ, એમ ૧૯ પુરૂષોની હાથિણી ઉપર આરૂઢ એવી ૧૦ મૂર્તિ બનાવી છે. આ મૂર્તિ એવી દેખાય છે, કે જાણે દશ દિક્પાલે જિનેશ્વરના દર્શન માટે ન આવતા હોય ? ( ૫. ૬૨-૩ ) વળી, આ દશે હસ્તિનીરૂઢ મૂર્તિની પાછળ ખત્તક બનાવ્યા છે અને તેમાં આ દશે પુરૂષોની, તેમની સ્ત્રિઓ સાથે મૂર્તિ બનાવી સ્થાપન કરવામાં આવી છે. ( ૫. ૬૪) આના પછીના શ્લોકમાં જણાવેલુ` છે કે- સકલ પ્રજા ઉપર ઉપકાર કરનાર મંત્રી વસ્તુપાલની પાસે તેજપાલ તેવીજ રીતે શેલે છે જેમ સરોવરના કિનારે આમ્રવૃક્ષ શાલે છે. (૫. ૬૫ ) આ બંને ભાઈઓએ દરેક શહેર, ગામ, માર્ગ, અને પર્વત આદિ સ્થળે, જે વાવ, કુવા, પરબ, અગીચા, સરેશવર, મંદિર અને સત્રાગાર આદિ ધર્મસ્થાનાની નવી પરપરા બનાવી છે તથા જીર્ણોદ્ધાર કર્યાં છે તેમની સખ્યા પણ કાઈ જાણતા નથી. ( ૫. ૬૬-૮ ).
આ પછી, ચાપના વશના ધર્માચાર્યાંની નામાવલી આપવામાં આવી છે. ચડપના ધર્માંચામાં નાગેન્દ્રગચ્છના હતા અને તેમાં પૂર્વે શ્રીમહેન્દ્રસૂરિ થયા. તેમના શિષ્ય શ્રીશાંતિસૂરિ થયા. તેમના પટ્ટધર શ્રીઆન'દસૂરિ અને તેમના શ્રીઅમરસૂરિ થયા. અમરસૂરિની પાટે શ્રીહરિભદ્રસૂરિ થયા અને તેમના શિષ્ય શ્રીવિજયસેનસૂરિ થયા કે જેમણે એ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરી. વિજયસેનસૂરિના શિષ્ય શ્રીઉદયપ્રભસૂરિ છે કે જેમના પ્રતિભારૂપ સમુદ્રની સુંદર સૂતિ સ્વરૂપ મુકતાવલિ વિશ્વમાં શૈાલી રહી છે. ( ૫. ૬૯-૭૧ ) છર માં લેાકમાં કવિએ મ'ગલ ઈચ્છી આ પ્રમાણે સમાપ્તિ કરી છે જ્યાં સુધી આ અર્બુદ પર્વત વિદ્યમાન છે ત્યાં સુધી આ ધર્મસ્થાન અને એના મનાવનાર જગત્માં ઉદિત રહે. ( ૫. ૭૨ ) ચાલુકય રાજા વડે જેના ચરણ કમલ પૂજાયલા છે એવા શ્રીસેામેશ્વરદેવે, એ ધર્મસ્થાનની, આ રમણીય પ્રશસ્તિ મનાવી છે. ૫. ૭૩ ) શ્રીનેમિનાથ તીર્થંકર
છે

૫૧૯

Page #12

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ.
(૧૧૨)
[ ગિરનાર પર્વત
૧AA AA
અને તેમની શાસનરક્ષિકા દેવી અંબિકાની કૃપાથી, અબુદાચલ ઉપરની આ પ્રશસ્તિ વસ્તુપાલના વંશને સ્વસ્તિ કરનારી થાઓ. (પ. ૭૪)
છેવટે ગદ્યમાં જણાવ્યું કે-સૂત્રધાર કલ્હણના પુત્ર ધાંધલના પુત્ર ચંડેશ્વરે આ પ્રશસ્તિ શિલા ઉપર ટાંકણ વડે કોતરી છે. શ્રીવિકમ સંવત્ ૧૨૮૭ ના ફાલ્ગણ વદિ ૩ રવિવારના દિવસે નાગેન્દ્રગચ્છના આચાર્ય શ્રીવિજ્યસેનસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
(૬પ) ઉપરના નં. ૬૪ ના લેખવાળા દેવાલયના અગ્રભાગમાં આ ન. ૬૫ વાળે લેખ પણ એક ગોખલામાં તશિલા ઉપર કરવામાં આવેલ છે. પ્ર. લ્યુડર્સ જણાવે છે કે
“આ લેખ ૨” ૧” પહોળા તથા ૧” ૧૦” લાંબે છે. દરેક અક્ષરનું કદ રૂ” છે. પંકિત ૧-૨ ના આરંભમાં તથા અંતમાં તેમજ પંકિત ૩-૪ ના અંતમાં અક્ષરે જીર્ણ થઈ ગયા છે. કારણ કે આ શિલાનો થોડે થોડે ભાગ કાપી નાખવામાં આવ્યો છે, અગર તે ભાંગી ગયો છે. ઉપરના લેખ જેવીજ લિપિ છે. પંક્તિ ૧ માં આવેલા ગોમ ને , પંકિત ૧૫-૧૭– ૨૪ માં આવેલા ગોસવાર તથા પતિ ૨૭ માં આવેલા વાસી ના શો થી જુદા પડે છે. સવઠેકાણે વે ને બદલે વાપરેલો છે, માત્ર પંકિત ૨૭ માં શ્રીમાતામહવું અને ઉપર્ય પંક્તિમાં આવેલા અર્જુવાર માં તે પ્રમાણે નથી. છેલ્લી બે પંકિતઓ કાંઈક નવીનતા દર્શાવે છે, અક્ષર જરા મોટા છે અને કાંઈક બેદરકારીથી કતરેલા છે. ૨ અને ૪ માં ઘણું ઠેકાણે ભિન્નતા જોવામાં આવે છે તેમજ વચ્ચે આવેલા 9 અને ઓ માં પણ તેમ છે. વળી ઇ તથા ૩ ને છ ઠેકાણે પંકિત ઉપર માત્રા કાઢવામાં આવી છે. જેમકે-મેઘાત, મને -પાળે, સૂર, તો અને વિયામાને. આ પદ્ધતિ પ્રથમની ૩૧ પંકિતઓમાં માત્ર ત્રણ વાર જ જોવામાં આવે છે, જેમકે- (પં. 1) રેવેન, (પં. ૨૬ ) અને સર (પં. ૧૩ ) આ ઉપરથી ચોક્કસપણે એમ પ્રતિપાદન થાય છે કે છેલ્લી બે પંકિતઓ પાછળથી ઉમેરવામાં આવી છે. ”
“ આ લેખ સંસ્કૃત ગદ્યમાં છે માત્ર ૩૦ મી પંક્તિમાં એક પદ્ય છે. આ વખતના તેમજ આ દેશના બીજ લેબની માફક આ લેખમાં પણ ભાષા
પર)

Page #13

ઉપરના લેખા નં. ૬૫ ]
(૧૧૩)
અવલાકન.
ઉપર ગુજરાતીના રૂઢ શબ્દોની અસર દષ્ટિગોચર થાય છે. વિશેષનામે પ્રાકૃત રૂપમાંજ છે અગર અદ્ધ સંસ્કૃત છે. વળી પંકિત ૩૬ માં ‘માર ’ને બદલે ́ ઝુમર ' ના ઉપયાગ કર્યાં છે તે પ્રાકૃત અસરના લીધેજ છે, ઘણીવાર ક્રૂ સમાસના એક પદને તથા થી જોડવામાં આવે છે. ( ૫. ૮-૯-૧૨૧૯-૨૦ ) નીચેના શબ્દો જાણવા જેવા છે.. લવમાર ( પુ. )=ોજો. ( ૫ ૨૯ ); અાદ્દેશ ( સ્ત્રી.) આઠ દિવસ સુધી ચાલનારા ઉત્સવ ( ૫. ૧૨, ૧૪, ૧૬ વિગેરે ); સ્થાનિક ( ન. ) એક આમેદપ્રદ દિવસ ( ૫*. ૨૬ ); તથા જ્ઞાતીય—ઉપયુ`કત જાતના (૫. ૧૦ ); મદ્દાનન ( યુ. ) વેપારી ( ૫. ૧૦ ); રઢીય ( યુ. ) એક જાતના અધિકારીએ! ( ૫. ૨૮ ); વર્ષત્રન્થિ ( પુ. ) વાર્ષિક દિવસ ( ૫. ૧૨ ); સવ=નું હેાવું (૫. ૩, ૭, ૧૦ ) સારા ( સ્રી. ) કાળજી, દેખરેખ (?) ( ૫. ૯ ); પંકિત ૬ માં પ્રતિષ્ઠાવિત ના અથ માં પ્રતિષ્ઠિત વાપરવામાં આવ્યા છે. ’
આ લેખમાં નેમિનાથનું દેવાલય બંધાવ્યાની, તથા તેમના ઉત્સવેાના નિયમાની, તેમજ દેવાલયના રક્ષણ વિગેરેની રાજકીય નોંધના સમાવેશ થાય છે. ”
(લેખના સાર. )
સવત્ ૧૨૮૭ ના ફાલ્ગુન વદિ ૩ રવિવારના દિવસે, શ્રીમદ ્ અણહિલપુરમાં, ચાલુક્યમુલકમલરાજસ અને સમસ્તરાજાવલી સમલકૃત મહારાજાધિરાજ શ્રી (ભીમદેવના) વિજય રાજમાં.......... શ્રી વિસેષષના યજ્ઞકુ’ડમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા–(પરમાર વંશમાં ) શ્રી ધૂમરાજદેવના કુલમાં અવતરેલા મહામડલેશ્વર શ્રી સોમસિ'દેવના આધિપત્યમાં, તેજ શ્રીમહારાજાધિરાજ શ્રી ભીમદેવના પ્રસાદ. રાતમ’ડલમાં, શ્રી ચાલુક્યકુલેાત્પન્ન મહામ`ડલેશ્વર રાણક શ્રી લવણુપ્રસાદદેવ સુત મહામ`ડલેશ્વર રાણક શ્રી વીરધવલદેવના સમસ્ત મુદ્રાવ્યાપાર કરનાર ( મહામાત્ય ), શ્રીમદણહિલપુર નિવાસી પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિના ૪૦ શ્રી ચડપ સુત ૪૦ શ્રી પ્રસાદ પુત્ર મહુ॰ સામ પુત્ર ૪૦ શ્રી આસરાજ અને તેની ભાર્યાં ડ૦ શ્રી કુમારદેવીના પુત્ર, અને મહુ॰ શ્રી મદ્ભુદેવ તથા સધપતિ મહ′૦ શ્રી વસ્તુપાલના ન્હાનેા ભાઈ મહુડ॰ શ્રી તેજપાલ, તેણે પેાતાની ભાર્યાં મહુ'॰ શ્રી અનુપમદેવોના તથા
'
૧૫

૫૨૧

Page #14

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ
(૧૧૪).
[ આબુ પર્વત
તેની કુક્ષિથી અવતરેલા પુત્ર મહેબ શ્રી લુણસિંહના પુણ્ય અને યશની અભિવૃદ્ધિ માટે, શ્રી અર્બુદાચલ ઉપર, દેઉલવાડા ગામમાં, સમસ્ત દેવકુલિકાલંકૃત અને વિશાલ હસ્તિશાળવડે શેભિત “શ્રી લુણસિંહવસહિકા નામનું નેમિનાથ તીર્થંકરનું આ મંદિર કરાવ્યું.
નાગેન્દ્રગચ્છના શ્રી મહેન્દ્રસૂરિની શિષ્યસંતતિમાં, શ્રી શાંતિસૂત રિના શિષ્ય, શ્રી આણંદસૂરિના શિષ્ય, શ્રી અમરચંદ્રસૂરિના પટ્ટધર શ્રી હરિભદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રી વિજયસેનસૂરિએ, આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા
કરી.
આ ધર્મ સ્થાન (મંદિર)ની વ્યવસ્થા અને રક્ષણ માટે જે જે શ્રાવકે નિયમવામાં આવ્યા છે તેમનાં નામો આ પ્રમાણે
મહં. શ્રીમલદેવ, મહં. શ્રીવાસ્તુપાલ, મહં. શ્રી તેજપાલ આદિ ત્રણ ભાઈઓની સંતાન પરંપરાએ; તથા મહં. શ્રીલુણસિંહના માતુપક્ષમાં (મેશાળમાં) ચંદ્રાવતી નિવાસી પ્રાગ્વાટજ્ઞાતિના ઠ૦ શ્રી સાવદેવના પુત્ર,ઠ, શ્રી શાલિગના પુત્ર, ઠ૦ શ્રી સાગરના પુત્ર,ઠ૦ શ્રી ગાગાના. પુત્ર, ઠ૦ શ્રી ધરણિગ, તેને ભાઈ મહં. શ્રી રાણિગ, મહંશ્રી લીલા તથા ઠ૦ શ્રી ધરણિગની ભાર્યા ઠ૦ શ્રી તિહણદેવીની કુક્ષિથી જન્મેલી મહં. શ્રી અનુપમાદેવીના ભાઈ ઠ૦ શ્રી ખીંબસીહ, ઠ૦ શ્રી આંબસહ, અને ઠ૦ શ્રી ઉદલ તથા મહંશ્રી લીલાના પુત્ર મહું. શ્રી લુણસિંહ તથા ભાઈ હ૦ શ્રી જગસાહ અને ઠ૦ રત્નસીહના સમસ્ત કુટુંબે તથા એમની જે સંતાન પરંપરામાં થાય તેમણે, આ ધર્મસ્થાનમાં સ્નાન
: ચંદ્રાવતી પરમારોની રાજધાની હતી. તે એક સાંદર્યપૂર્ણ અને વૈભવલિની નગરી હતી. તે આજે સર્વથા નષ્ટ થઈ ગઈ છે. માત્ર કેટલાક ઐતિહાસિક પ્રબંધ-લે શિવાય તેનું નામ પણ આજે અસ્તિત્વમાં નથી. એના વિષયમાં પં. ગૌરીશંકર ઓઝાએ, પિતાના સિરર આ તહાસ પામક પુસ્તકમાં આ પ્રમાણે જણાવે છે –
“ચંદ્રાવતી–આબુરોડ સ્ટેશનથી લગભગ ૪ માઈલની દક્ષિણે દૂર દૂર સુધી ચંદ્રાવતી નામક પ્રસિદ્ધ અને પ્રાચીન નગરીના ખંડેરો નજરે પડે છે. આ નગરી પહેલાં પરમારની રાજધાની હતી અને બહુજ સ્મૃદિશાલિની હતી. એ વાતની સાક્ષી, આ સ્થાને જે અનેક ભગ્નમંદિરનાં ચિહે તથા ઠેકાણે ઠેકાણે પડી રહેલા આરસ
૫૨ ૨

Page #15

ઉપરના લેખ. નં. ૫ (૧૧૫)
અવલોકન, . ~~~~~~~~~~~~~~
~~~~~ ~ ~~~~~~~~ ~~~~ ~~~~ . અને પૂજન આદિક સઘળા (દેવપૂજા સંબંધી) કાર્યો સદૈવ કરવાં અને નિર્વાહવાં.
તથા, શ્રી ચંદ્રાવતીના બીજા પણ સમસ્ત મહાજન અને સકલ જિનમંદિર પૂજક આદિ શ્રાવક સમુદાયે પણ તેમજ કરવું.
પછી, ઉવરણ અને કીસરઉલી ગ્રામના, પ્રાગ્વાટ, ધર્મટ આદિ જુદી જુદી જાતના આગેવાન શ્રાવકનાં નામે આપ્યાં છે. અને જણાવ્યું પહાણના ઢગલાઓ છે, તે સ્પષ્ટ રીતે આપી રહ્યા છે. મંત્રી તેજપાલની ધર્મપરાયણ અને પતિવ્રતા પત્ની અનુપમાદેવી આજ નગરીના રહેવાસી પારવાડ મહાજન ગગાના પુત્ર ધરણિગની પુત્રી હતી. કહેવાય છે કે, જ્યારે જ્યારે મુસલમાનોની સેનાઓ આ રસ્તે થઈને નિકળતી ત્યારે ત્યારે આ વૈભવશાલિની નગરીને લૂંટવામાં આવતી હતી. આવી વિપત્તિના લીધે આખરે આ નગરી સર્વથા ઉજડ થઈ ગઈ અને અહિંના રહેવાસિઓ પ્રાચક્કરીને ગુજરાતમાં જઈ વસ્યા. અહિં આરસપહાણના બનેલાં ઘણું મંદિર હતાં જેમાંના કેટલાએકનાં દ્વારા, તોરણે, અને મૂર્તિઓ આદિ ઉપકરણો ઉખાડી ઉખાડી લેઓએ દૂર દૂરના બીજા મંદિરમાં લગાડી દીધાં, અને જે બાકી રહ્યાં હતાં તે રાજપૂતાના માલવા રેલ્વેને કંટ્રાકટરોએ તોડી હાંખ્યાં. ઈ. સ. ૧૮૨૨ ( વિ. સં. ૧૮૭૯) માં “રાજસ્થાન” નામક પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસના લેખક કર્નલ ટાડા સાહેબ અહિં રખાવ્યા હતા. તેમણે પિતાના “ટ્રાવેલ્સ ઈન વેસ્ટર્ન ઈન્ડીઆ ’ નામનું પુસ્તકમાં અહિંના બચેલા કેટલાંક મંદિરાદિનાં ચિત્રો આપ્યાં છે, જેમનાથી તેમની કારીગરી અને સુન્દરતા આદિનું અનુમાન થઈ શકે છે. ઈ. સ. ૧૮૨૪ (વિ. સં. ૧૮૮૧) માં સર ચાર્લ્સ કોલિવલ સાહેબ પોતાના મિત્રો સાથે અહિં આવ્યા ત્યારે આરસપહાણના બનેલાં ર૦ મંદિરો અત્રે ઉભાં હતાં જેમની પ્રશંસા એ સાહેબે કરી છે. વર્તમાનમાં આ જગ્યાએ એક પણ મંદિર સારી સ્થિતિમાં નથી. એક વૃધ્ધ રાજપૂતે વિ. સં. ૧૯૪૪ માં હને અહિંના મંદિરની બાબતમાં કહ્યું હતું કે “રેલ્વે (રાજપૂતાના માલવા રેલ્વે) થવાની પહેલાં તો આ ઠેકાણે અનેક આરસના બનેલાં મંદિર વિદ્યમાન હતાં પરંતુ જ્યારે રેલ્વેના કંટ્રકટરેએ અહિંના પત્યરે લઈ જવા માટે કંટ્રાકટ લીધે ત્યારે તેમણે તે ઉભા રહેલાં મંદિરોને પણ તોડી પાડી, તેમના પત્થરે લઈ ગયા. આ વાતની જ્યારે રાજ્યને ખબર પડી ત્યારે તેમને તે પત્થર લઈ જતા બંધ કરવામાં આવ્યા, તેથી તેમના ભેગા કરેલા પત્થરોના ઢગલાઓ હજુ સુધી ચંદ્રાવતી અને માવલની વચમાં ઠેકાણે ઠેકાણે પડી રહેલા છે. અને કેટલાક પત્થરો સાંતપુરની પાસે પડેલા છે.” આવી રીતે એ પ્રાચીન નગરીના મહત્વને ખેદજનક અંત આવ્યો. હવે તો તે અનુપમ મંદિરનાં દર્શન મહાનુભાવ કર્નલ ટાડે આપેલા સુંદર ચિત્રો સિવાય કોઈપણ રીતે થઈ શકતાં નથી.– પૃષ્ઠ. ૪૧-૪૨,
૫૨૩

Page #16

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૧૬ )
આબુ પર્વત
છે કે તેમણે આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠાની વર્ષગ્રંથિ (દરેક વર્ષગાંઠ) ઉપર જે આષ્ટાહિક મહત્સવ કરવામાં આવે તેના પહેલા દિવસે–ચત્રવદિ ૩ ત્રીજે સ્નાત્ર અને પૂજન આદિક ઉત્સવ કરે.
આવી જ રીતે બીજા દિવસે–ચત્ર વદિ ૪ ના દિવસે, કાસહદગ્રામના જુદી જુદી જાતના આગેવાન શ્રાવકોએ, વર્ષગાંઠના આષ્ટાહિક મહોત્સવના બીજા દિવસને મહત્સવ ઉજવવો.
પંચમીના દિવસે, બ્રહ્મા, વાસી શ્રાવકેએ, આછાહિક મહોત્સવના ત્રીજા દિવસને ઉત્સવ કરે.
છઠના દિવસે, ધઉલીગામના શ્રાવકેએ ચોથા દિવસને ઉત્સવ કરે.
સાતમના દિવસે, મુંડસ્થળ મહાતીર્થંવાસી તથા ફિલિણ ગામ નિવાસી શ્રાવકેએ પાંચમા દિવસને મહોત્સવ ઉજવવે. - અષ્ટમીના દિવસે, હેંડાઉદ્રા ગામના અને ડવાણ ગામના શ્રાવકેએ છઠા દિવસને મહત્સવ કરે. - નવમીના દિને મડાહડના શ્રાવકેએ સાતમા દિવસને મહત્સવ કરે.
દશમીના દિવસે સાહિલવાડાના રહેવાસી શ્રાવકોએ એ મહત્સવના આઠમા દિવસને મહત્સવ ઉજવે.
તથા અબુંદ ઉપરના દેઉલવાડા ગામના નિવાસી સમસ્ત શ્રાવકોએ નેમિનાથ દેવના પાંચે કલ્યાણકો યથા દિવસે, પ્રતિવર્ષ કરવાં.
આ પ્રમાણેની વ્યવસ્થા, શ્રી ચંદ્રાવતીના રાજા શ્રીમસિંહ દેવે, તથા તેમના પુત્ર રાજકુમાર શ્રીકાન્હડદેવ પ્રમુખ કુમારે, અને બીજા સમસ્ત રાજવગે, તથા ચંદ્રાવતીના સ્થાન પતિ ભટ્ટારક આદિ કવિલાએ (કવિ વર્ગ=પંડિત વર્ગ?); તથા ગૂગલી બ્રાહ્મણ અને સમસ્ત મહાજનના સમુદાયે, તથા આબુ ઉપરના શ્રીઅચલેશ્વર અને શ્રીવસિષ્ઠ સ્થાનના, તેમજ નજીક રહેલાં દેઉલવાડા, શ્રીમાતામંહબુ ગ્રામ, આવુય ગ્રામ, રાસા ગ્રામ, ઉત્તર૭ ગ્રામ, સિડર ગ્રામ, સાલ ગ્રામ, હેડઉંજી ગ્રામ, આખી ગ્રામ અને શ્રીધાંધલેશ્વર દેવના કેટડી
૫૨૪

Page #17

ઉપરના લેખ. નં. ૬૫ ]
(૧૧૭)
અવલોકન.
આદિ બાર ગામમાં રહેનારા સ્થાન પતિ, તપોધન, ગુગલી બ્રાહ્મણ અને રાઠિય આદિ સમસ્ત પ્રજાવ, તથા ભાલિ, ભાડા પ્રમુખ ગામમાં રહેનારા શ્રી પ્રતીડારવંશના સર્વ રાજપુરૂએ પોતપોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે શ્રી નેમિનાથ દેવના મંડપમાં બેસી બેસીને મહં. શ્રી તેજપાલની પાસેથી પોતપોતાના આનંદ પૂર્વક શ્રીલુણસિંહવસહિકા નામના આ ધર્મસ્થાનનું સકલ રક્ષણ કાર્ય કરવાનું સ્વીકાર્યું છે તેથી પોતાનું એ વચન પ્રામાણિક રીતે પાલવા માટે આ સઘળા જોએ તથા એમની સંતાન પરંપરાએ પણ જ્યાં સુધી આ ધર્મ સ્થાન જગમાં વિદ્યમાન રહે ત્યાં સુધી આનું રક્ષણ કરવું.
કારણ કે–ઉદારચિત્ત વાળા પુરૂષનું એજ વૃત્ત હોય છે કે જે કાર્ય સ્વીકાર્યું હોય તેનું અંત સુધી નિર્વહણ કરવું. બાકી કેવલ કપાલ, કમંડલું, વલ્કલ, વેત યા રક્ત વસ્ત્ર અને જટાપટલ ધારણ કરવાથી તે શું થાય છે !
તથા મહારાજ શ્રીમસિંહદેવે આ લુણસિંહવસહિકામાં વિરાજમાન શ્રી નેમિનાથ તીર્થંકરની પૂજા આદિના ખર્ચ માટે ડવાણી નામનું ગામ દેવદાન તરીકે આપ્યું છે. તેથી સેમસિંહદેવની પ્રાર્થના છે, કે–તેમના -પરમાર–વંશમાં જે કે ભવિષ્યમાં શાસક થાય તેમણે “આચંદ્રક ? સુધી આ દાનનું પાલન કરવું.
એ પછી બે પળે છે જે કૃષ્ણષય નયચંદ્રસૂરિનાં રચેલાં છે અને તેમાં અર્બુદગિરિનું મહમ્ય વર્ણવામાં આવ્યું છે.
અંતમાં, “સં. સરવણને પુત્ર સં. સિંહરાજ, સાધૂ સાજણ, સં. સહસા, સાઈદેપુત્રી સુનથવ પ્રણામ કરે છે. આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે. આ લીટીના અક્ષરે, ઉપરના આખા લેખથી જુદા પડે છે તેથી જણાય છે કે કેઈએ પાછળથી ઉમેર્યું છે. હેટા તીર્થ સ્થળેમાં યાત્રિઓ આવી રીતે પિતાનું નામ છેતરાવવામાં પુણ્ય સમજતા હતા અને તેના માટે ખાસ દ્રવ્ય આપી આવાં નામ કોતરાવતા હતા. કેશરીઆજી વિગેરે ઘણે ઠેકાણે આવા હજારે નામ યત્ર તત્ર કોતરેલાં છે.
પ૨૫

Page #18

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહે.
(૧૧૮)
[ ગિરનાર પર્વત
આ લેખમાં જણાવેલા ગામમાંના કેટલાંક ગામોનાં નામે ખુલાસો આપતાં ડે. લ્યુડર્સ જણાવે છે કે –
“ આ લેખમાં જે જે સ્થાને વર્ણવ્યાં છે તેમાનાં નીચે લખેલાંને પ મળી શક્યો છે. અબુદ ઉપરનું દેઉલવાડા તે હિંદુસ્તાનના નકશામાંનું ( Indian Atlas ) દીલવારો છે જે અક્ષાંસ ૨૪° ૩૬ ઉત્તર, તથા રેખાંશ ૭૨°૪૩ પૂર્વ ઉપર આવેલું છે. ઉમરણિકી ગામ તે નકશાનું ઉમણું છે જે દીલવારાથી દક્ષિણ પૂર્વમાં છ માઈલ દૂર આવેલું છે. ધઉલી ગામ તે ધઉલી છે જે દીલવારાથી પશ્ચિમ-દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ૮ માઈલ દૂર છે, મુંડસ્થલ મહાતીર્થ તે નકશાનું મુરથલા હોઈ શકે જે દલવારાથી ૮ માઈલ દૂર દક્ષિણ-પૂર્વમાં છે. ગડાહડ નામ નકશાનું ગડર છે જે દીલવારાથી દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ૧૧ માઈલ દૂર છે; કદાચ ગડાર ( ગડાદ) ને બદલે
ડર વપરાયું હોય. સાહિલવાડ તે સેલવર છે જે દીલવારાથી પશ્ચિમ-ઉત્તર પશ્ચિમમાં ૮ માઈલ દૂર છે. જે ગામો ખાસ કરીને અબુંદ પર્વત પાસે આવેલાં છે એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તેમાંનું આખુય તે નકશામાંનું આબુ છે જે દીલવારાથી દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ૧ માઈલ દૂર છે. ઉતર તે ઉતરજ છે જે દીલવારાથી ઉત્તર-પૂર્વમાં પ૩ માઈલ દૂર છે. સિહર તે સર છે જે દીલવારાથી દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં ૮ માઈલ દૂર છે. હેઠઉંછ તે હેઠંજી છે જે દીલવારથી દક્ષિણે બે માઇલ દૂર છે. કોટડી તે નકશાનું દીલવારાથી પૂર્વમાં સાત માઈલ ઉપર આવેલું કોટડા હશે. સાલ ઘણુંખરૂં સાલગામ હશે જે દીલવારાથી દક્ષિણ-પૂર્વ—દક્ષિણમાં એક માઈલ છે. નકશામાં નામ આપ્યું છે તે ખોટું ધારી એમ કહી શકાય કે, દીલવારાથી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં આવેલું ત્રણ માઈલ દૂર જે ઓહીઆ ગામ છે તે ઓરાસા હશે.”
આ નેમિનાથના મુખ્ય મંદિરની આજુબાજુ બીજી હાની ન્હાની પર દેવકુલિકાઓ છે તે દરેક ઉપર જુદા જુદા લેખે છે. આ દેવકુલિકાઓ ઉપર હાલમાં નવા અનુકમનાં નંબરે લગાડેલાં છે. તેમાં ૩૯ માં નબરની દેવકુલિકા ઉપર નં. ૬ ને લેખ આવે છે. લેખમાં કુલ ૪૫ પંકિતઓ છે. અક્ષરે મોટા અને કેટલીક જગ્યાએ ઘસાઈગએલા છે, પરંતુ સારી પેઠે વાંચી શકાય તેવા છે. લેખમાં ભાષા છે કે સંસ્કૃત
૫૨૬

Page #19

ઉપરના લેખે. નં. ૬૫]
(૧૧૯)
અવલોકન,
*********************************
વાપરવામાં આવી છે પરંતુ તે ઘણી જ વ્યાકરણ વિરૂદ્ધ છે તથા પ્રાકૃત પ્રગોથી ભરેલી છે. આ લેખમાં, વસ્તુપાલ અને તેજપાલે અનેક સ્થળે મંદિર અને મૂતિ આદિ કીર્તને કરાવ્યાં હતાં તેમાંનાં કેટલાકની નૈધ આપેલી છે. લેખને સાર આ પ્રમાણે છે– ‘સ્વસ્તિ. સં. ૧૨૯૬ ને વૈશાખ સુદી ૩.
શત્રુંજય મહાતીર્થ ઉપર મહામાત્ય તેજપાલે નંદીસર (નંદીશ્વર) ના પશ્ચિમ મંડપ આગળ એક શ્રી આદિનાથ ભગવાનનું બિંબ, તથા વજાદંડ અને કલસ સહિત દેવકુલિકા બનાવી. તથા આજ (આબુ) તીર્થમાં મહં. શ્રીવસ્તુપાલે શ્રીસત્યપુરીય શ્રી મહાવીરબિંબ અને ખત્તક બનાવ્યાં. તથા વળી અહિયાજ પાષાણમય બિંબ, બીજી દેવકુલિકામાં બે મત્તક અને 2ષભઆદિ તીર્થકરેની ચોવીસી બનાવી. તથા ગૂઢમંડપમાં પૂર્વ બાજુના દ્વાર આગળ અત્તક, મૂતિયુમ અને તે ઉપર (૧) શ્રી આદિનાથ ભગવાનનું બિબ બનાવ્યું. ઉર્યંત ( ગિરનાર) ઉપર શ્રીનેમિનાથના પાદુકામંડપમાં શ્રી નેમિનાથનું બિંબ અને ખત્તક બનાવ્યું. આજ તીર્થ ઉપર મહં. શ્રીવાસ્તુપાલના કરાવેલા આદિનાથની આગળ મંડપમાં શ્રી નેમિનાથનું બિંબ અને ખત્તક બનાવ્યું. શ્રીઅર્બુદગિરિમાં શ્રી નેમિનાથના મંદિરની જગતમાં બે દેવકુલિકા અને ૬ બિબે બનાવ્યાં.
જાવાલીપુર માં શ્રી પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં આદિનાથનું બિંબ અને દેવકુલિકા કરાવી.
શ્રીતારણગઢ (તારંગા) ઉપર શ્રી અજિતનાથ દેવચૈત્યના ગૂઢ મંડપમાં શ્રી આદિનાથબિંબ અને ખત્તક કરાવ્યાં. મહ
+ જાવાલીપુર તે મારવાડમાં જેધપુર રાજ્યમાં આવેલું જાલેર શહેર છે. - તારંગામાં, મંદિરના પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ બે મોટા ગોખલાઓ જે બનેલા છે, અને જેમાં હાલમાં યક્ષ-યક્ષિણિઓની મૂર્તિઓ સ્થાપન કરેલી છે, તેના માટે આ ઉલ્લેખ છે. આ બંને ગોખલાઓ-બત્તક વસ્તુ પાલે પિતાના આત્મય માટે બનાવ્યાં છે. એમાં તે વખતે આદિનાથ
૫૨૭

Page #20

પ્રાચીનજનલેખસ ગ્રહ
શ્રીઅણહિલ્લપુર ( પાટણ ) માં આવેલા શ્રીસુવિધિનાથ તીર્થંકરના તેમનું નવીન ખિ’બ સ્થાપન કર્યું.
વીજાપુરમાં છે. દેવકુલિકા તથા શ્રીનેમિનાથ અને શ્રીપા નાથનાં બિ’એ મન:વ્યાં. શ્રીમૂલપ્રાસાદમાં કવલી ( ગાદી ? ) અને ખત્તક તથા આદિનાથ અને મુનિસુવ્રતસ્વામિની પ્રતિમાએ કરાવી. લાટાપલ્લી “ માં આવેલા શ્રીકુમારવિહારના [દ્ધારના સમયે શ્રીપાર્શ્વનાથના આગળના મ`ડપમાં પાર્શ્વનાથનુ ખિમ અને ખત્તક કરાવ્યું.
[ ગિરનાર પર્વત
હથી આવાપી ( વાવ ) ની નજીકમાં મંદિરના છાઁદ્ધાર કર્યો તથા
( ૧૨૦ )
ભગવાનની મૂર્તિ સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી. પાછળથી કાણુ જાણે શા કારણથી અને કઇ વખતે તેમનું ઉત્થાપન થયું તે જાણી શકાયુ નથી. વ માનમાં તે એમાં ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે યક્ષ અને યક્ષિણીની મૂર્તિ સ્થાપિત છે. આ ખ'તે ગેાખલાએ ઉજ્જવલ આરસપાષાણના બનેલા છે. પરંતુ તે ઉપર હાલમાં ચુને અને રંગ ચઢાવી દીધેલાં છે તેથી તેમની કારીગરી અને સુંદરતા બિલકુલ જણાતી નથી. આ ગેાખલાઓમાં ગાદીના નીચેના ભાગ ઉપર વસ્તુપાલના લેખે પણ કાતરેલા છે. પરંતુ તેમની ઉપર પણ ચુના વિગેરે ચોપડેલા છે તેથી તે લેખા પણુ કાઇને જણાતા નથી. ઘણીક ખારીક રીતે તપાસ કરતાં તે લેખે જણાઈ આવે તેમ છે. બંને લેખમાં એકજ પ્રકારના ઉલ્લેખ અને પાટ છે. એ લેખ આગળ “ તારંગાના લેખે ” માં આપવામાં આવેલા છે,

* વીજાપુર, ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલા એક કરખે છે, અને તે ગાયકવાડી રાજ્યના કડી પ્રાંતમાંના એ નામના તાલુકાનું મુખ્ય સ્થાન છે. + લાટાપલ્લી તે હાલનુ લાડેાલ નામનું ગામ છે જે ઉપયુ કત વીજાપુરથી ઉત્તરે ત્રણ ગાઉ ઉપર આવેલું છે. એ સ્થાન પૂર્વ કાલમાં સમૃદ્ધ હશે એમ એની આસપાસ પડેલાં કાતરકામવાળા પત્થરાના ઢગલાએ ઉપરથી જણાય છે. એના ઉલ્લેખે! ઘણી જગ્યાએ જોવામાં આવે છે. આ લેખમાં જણાવેલે કુમારવિહાર વર્તમાનમાં વિદ્યમાન નથી તેમજ તે કયાં આગળ આવેલા હતા એવુ પણ કાંઈ ચિન્હ જણાતું નથી, હાલમાં એ ગામમાં ફ્કત એક જિનમંદિર છે અને તે અર્વાચીન છે. થેાડા વ` પહેલાં એ ગામમાં
પર૮

Page #21

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ.
(૧૨૧)
[ આબુ પર્વત
પ્રહાદનપુર (પાલનપુર) માં આવેલા પાહણુવિહાર નામના મંદિરમાં ચંદ્રપ્રભતીર્થકરના મંડપમાં બે ખત્તકે કરાવ્યાં.
આ જ મંદિરની જગતી (ભમતી=પ્રદક્ષિણામાર્ગ ) માં નેમીનાથની આંગળવાળા મંડપમાં મહાવીર જિનની પ્રતિમા કરાવી. આ બધું (એ ભાઈઓએ) કરાવ્યું છે.
નાગપુરીય અને વરડીયા વંશના સા. નેમડના પુત્ર સા. રાહડ અને સા. જયદેવ, તેમને ભાઈ સા. સહદેવ, તેને પુત્ર સંઘપતિ સા. બેટા તથા તેને ભાઈ ગોસલ સા. જયદેવના પુત્ર સા. વીરદેવ, દેવકુમાર અને હાલય, સા. રાહડના પુત્ર- સા. જિણચંદ, ધણેશ્વર અને અભયકુમાર, તેમના લઘુ ભાઈ સા. લાહડે પોતાના કુટુંબ સાથે આ કરાવ્યું (શું કરાવ્યું છે, તે લેખમાં જણાવ્યું નથી, પરંતુ એમ જણાય છે કે જે દેવકુલિકા ઉપર આ લેખ કરવામાં આવ્યો છે, તે દેવકુલિકા એણે કરાવી હશે.) નાગેન્દ્ર ગચ્છના આચાર્ય વિજયસેનસૂરીએ પ્રતિષ્ઠા કરી.
૩૩ મી પંક્તિથી તે ૪૫ મી પંક્તિ સુધીની ૧૩ પંક્તિઓ પાછળથી ઉમેરવામાં આવી છે એમ વર્ણન અને કોતર કામ બંને ઉપરથી જણાય છે. એમાં જણાવ્યું છે કે –
સા. રાહડના પુત્ર જિણચંદની ભાર્યા ચાહિણીની કુશીમાં અવતરેલા સંઘપતિ સા. દેવચંદે પિતાના માતાપિતાના શ્રેયાર્થે જાવાલિપુરવાળા સુવર્ણગિરિ પર્વત ઉપર આવેલા પાર્શ્વનાથ-મંદીરની એક ઠેકાણેથી જમીનમાં દટાએલી કેટલીક પ્રતિમાઓ મળી આવી હતી જે તદ્દન અખંડિત અને ઘણીજ સંભાળપૂર્વક સચવાએલી જણાતી હતી. એ બધી પ્રતિમાઓ હાલમાં ત્યાંના નવીન મંદિરમાંજ પધરાવેલી છે. એ મૂર્તિ
માંની કેટલીક ઉપર લેખો પણ કોતરેલા છે જે શ્રી બુદ્ધિ સાગરસૂરિ તરફથી હાલમાં જ બહાર પડેલા “નૈન ધાતુ પ્રતિમા જેણે સંપ્રઢ ' ના ભાગ ૧, ને પૃષ્ઠ ૭૮-૭૯ માં આપેલા છે. વિજયદેવસૂરી ઘણીક વખતે એ ગામમાં આવેલા અને રહેલા છે એમ વિનયવ મા ઉપરથી જણાય છે. પૂણિમા–પલ ( પુનમીયાગચ્છ ) ની એક શાખાવાળાઓનું એ મુખ્ય સ્થાન હતું, એમ પણ કેટલાક રાસની પ્રશસ્તિઓથી સમજાય છે,
૫૨૯

Page #22

ઉપરના લેખ. નં. ૬૫ ]
૧૨૨)
અવલોકન
આ
.
જગતીમાં– અષ્ટાપદનામના ચિત્યમાં બે ખત્તક કરાવ્યા લાટાપવિમાં કુમારવિહારની જગતીમાં અજિતનાથનું બિબ તથા દંડ અને કળસ સહિત દેવકુલિકા કરાવી; આ જ મંદિરમાં અજિતનાથ અને શાંતિનાથ નું- એમ પ્રતિમાયુગલ કરાવ્યું.
અણહિલપુર (પાટણ) ની સમીપમાં આવેલા ચારેય
* ચારૂપ, એ પાટણથી ત્રણ ગાઉ ઉપર આવેલું હાનું સરખું ગામ છે. હાલમાં ત્યાં એક સાધારણ પ્રકારનું મંદિર છે અને તેમાં એક પાર્શ્વનાથની શ્યામવર્ણ મૂત (કે જે સામળાજીના નામે ઓળખાય છે) અને એક બીજી શ્વેતવર્ણની અન્ય પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત છે. ઐતિહાસિક ઉલ્લેખો તરફ નજર કરતાં ચારૂપ એ બહુ જૂનું અને પ્રસિદ્ધ તીર્થ સ્થાન જણાય છે. પૂર્વે ત્યાં અનેક મંદિર હોવાં જોઈએ. માવજ ચરિત્ર માં એક સ્થળે, એ સ્થાનના વિષયમાં આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ કરેલે દૃષ્ટિગોચર થાય છે–
श्रीकान्तीनगरीसत्कधनेशश्रावकेण यत् । वारिधेरन्तरायानपात्रेण व्रजता सता ।। तदधिष्ठायकसुरस्तम्भिते वाहने ततः । अर्चितव्यन्तरस्योपदेशेन व्यवहारिणा ॥ तस्या भुवः समाकृष्टा प्रतिमानां त्रयोशितुः । तेषामेका च चारूपग्रामे तीर्थ प्रतिष्ठितम् ॥ अन्या श्रीपत्तने चिश्चातरोमूले निवेशिता । अरिष्टनेमिप्रतिमा प्रासादन्तः प्रतिष्ठिता ॥ तृतीया स्तंभनग्रामे सेडिकातटिनीतटे । तरुजालान्तरे भूमिमध्ये विनिहितास्ति च ॥
(સમયેવમૂરિઝવ, ૧૩૮-૪૨) આ શ્લોકોને ભાવાર્થ એ છે કે-કાંતીનામા નગરીને રહેવાસી કોઈ ધનેશ નામનો શ્રાવક સમુદ્રમાં મુસાફરી કરતો હતો ત્યારે એક જગ્યાએ તેના વાહણો દેવતાએ ખંભિત કરી દીધાં. શ્રાવકે સમુન્નધિષિત દેવતાની પૂજા કરી ત્યારે તેણે કહ્યું કે આ સ્થળે ત્રણ જિનપ્રતિમાઓ રહેલી છે તે કઢાવીને તું લઈ જા. ધનેશે તે પ્રતિમાઓ કઢાવી ને સાથે લીધી તેમાંની એક તેણે ચારૂપમાં, બીજી પાટણમાં આમલીના ઝાડ નીચે વાળા અરિષ્ટનેમિના મંદિરમાં અને ત્રીજી સેઢી નદીના કાંઠે આવેલા સ્તંભનક ગામમાં એમ ત્રણ સ્થળે પધરાવી. (સ્તંભનક માટે આગળ
૫૩

Page #23

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૨૩)
[ આબુ પર્વત
(હાલનું ચારૂપ) નામના સ્થાનમાં આદિનાથનું બિંબ, એક મંદિર અને ૬ ચઉકિયા (વેદીઓ?) સહિત ગૂઢમંડપ બનાવ્યું. પૃષ્ટ ૭૧ ઉપર ખુલાસે કરવામાં આવ્યો છે, ત્યાં જાઓ.) આ ઉપરથી એમ સમજાય છે કે પ્રભાવ ચરિત્રવારના સમયમાં એ સ્થાન બહુ મહત્વનું અને પ્રાચીન ગણાતું હતું. એ જ ચરિત્રમાં વરસૂરીના પ્રબંધમાં લખવામાં આવ્યું છે કે-વીરસૂરિ પાટણ આવ્યા ત્યારે પ્રથમ તેઓ ચારૂપ આવીને રહ્યા હતા અને ત્યાં તેમનો સિદ્ધરાજ જયસિંહે તથા પાટણના સંઘે ખૂબ સત્કાર કર્યો હતો. ૧૪ મા સૈકામાં થઈ ગયેલા માંડવગઢના પ્રસિદ્ધ ધનાઢ્ય પેથડશાહે ચારૂપમાં એક શાંતિનાથનું મંદિર બનાવ્યું હતું, એમ સુકૃતસાર અને મુનિસુંદરસુરીની બનાવેલી ગુવ માં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. ૩રાતiળા માં કેટલાક પ્રસિદ્ધ પ્રસિદ્ધ તીર્થસ્થળોનાં નામે ગણાવ્યાં છે તેમાં પણ ચારૂપ નું નામ જોવામાં આવે છે:--
“ બીજાઢ-૪- ડ-ટેશ્વર–વાવ–-ગાળ–સલેશ્વરવાહ –ાવળવાર્થવશ્વર-ચિત્રકૂટ-ગાઘાટ-પુર–સ્તમનપાર્શ્વનાગપુરતુમુલहाराद्यनेकतीर्थानि जगतीतले वर्तमानानि । "
આ સિવાય બીજાં પણ અનેક તીર્થમાળા આદિ પ્રકરણમાં તથા સ્વતંત્ર સ્તોત્ર-સ્તવનોમાં ચારૂપને એક પવિત્ર તીર્થ તરીકે કથવામાં આવ્યું છે. એ બધા ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ જણાય છે કે જુના સમયમાં એ સ્થાન બહુ પ્રસિદ્ધ હતું અને ત્યાં અનેક મંદિરો હતાં. વર્તમાનમાં એ ઠેકાણે પ્રાચીનતાદર્શક કોઈ વિશેષ પ્રમાણે દેખાતાં નથી. પરંતુ જે ખોદકામ કરવામાં આ વે તે કેટલીક મૂર્તિઓ વિગેરે મળી આવવાનો ખાસ સંભવ રહે છે. હું મહારી મુલખાત દરમ્યાન એ સ્થાને એક પરિકરને ખંડિત ભાગ જોયો હતો જેના ઉપર આ પ્રમાણે લેખ કોતરેલ હતો -- (૧) .. .. દ્દેિ ૧૩ શ્રીનાછે બીસીકુળરિવંતા રાજન
सुत श्रे० सोभा तथा श्रे० जसरा सुत (२) .........देवाभ्यां चारूपग्रामे श्रीमहातीर्थे श्रीपार्श्वनाथपरिकरकारित () તિતિં દ્વારિમિઃ |
આ લેખમાં જણાવેલા દેવચંદ્રસરી સાથે સંબંધ ધરાવનાર સંવત૧૩૦૧ ને એક લેખ પાટણમાં છે. તથા ખાસ એ આચાર્યની એક મૂર્તિ પણ પાટણના પંચાસરા પાર્શ્વનાથના મંદિરમાં વિરાજિત છે.
૫૩૧

Page #24

ઉપરના લે. ન. ૬૫ ]
(૨૪)
અવલોકન
આ લેખ તથા નં. ૧૦૬, ૧૦૭, ૧૨૧, ૧૨૨, ૧૨૩, ૧૨૬, અને ૧૨૭ વાળા લેખે એક જ કુટુંબના છે. નં. ૧૦૬–૭ વાળા લેખેમાં જણાવ્યું છે કે–પૂર્વે નાગપુરમાં (મારવાડમાં–જોધપુર રાજ્યના તાબે આવેલું હાલનું નાગર શહર) વરદેવ નામે શ્રેષ્ઠી હતો જેનાથી વરડીયા” આવું નામ એ વંશનું પડ્યું. તે વરદેવને બે પુત્ર હતા એક આસદેવ અને બીજો લીધર. આસદેવને સા. નેસડ, આભટ, માણિક અને સલખણ તથા લક્ષ્મીધરને થિરદેવ, ગુણધીર, જગેધર અને ભુવન નામે પુત્રો થયા. તેમાં ફક્ત એકલા એમડના જ વંશજેનું આ બધા લેખમાં વર્ણન છે. ડે. પીટર્સનના ૩ જા રીપેર્ટમાં (પૃષ્ટ ૬૦ અને ૭૩) એ વંશ સંબધી બે પ્રશસ્તિઓ આપેલી છે. જેમાં એકમાં નેમડને વંશનું વિસ્તૃત વર્ણન આપ્યું છે. નેમડ જાતિએ પલીવાલ વૈશ્ય હતું. તે કઈ કારણથી પિતાના મૂળ વતન નાગપુરને છેડી પાલ્ડણપુરમાં આવીને રહ્યો હોય એમ બીજી પ્રશસ્તિના ઉલ્લેખ ઉપરથી જણાય છે. એના સંતાને તપાગચ્છને બિરૂદ પ્રાપ્ત કરનાર જગચંદ્રસૂરિના શિષ્ય દેવેન્દ્રસૂરિ, વિજ્યચંદ્રસૂરિ અને દેવભદ્રગણું એ ત્રિપુટીને અનુરાગી હતા. એમના ઉપદેશથી નેમડના સંતાનમાંથી દરેકે જુદા જુદા અનેક ધર્મકાર્યો કર્યા હતાં. એ પ્રશસ્તિ તથા પ્રસ્તુત લેબેમાંથી તેમની વંશાવલી આ પ્રમાણે બને છે –
૫૩૨

Page #25

*, *
नेमड
*
-

*
*
*
રા હડ
જયદેવ (૧ લક્ષ્મી-ઝર નાઇકિ.) ( જાહણ દેવી)
સહદેવ (સૈભાગ્યદેવી.)
*
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ.
*
*
*
*
*
* * *
જિનચંદ (ચાહિણી.)
*
પેટા
| વીર દેવ દેવકુમાર હો; (વિજયસિરી.) (દેવસિરી.) (હરસિણી.)
(કીલી.)
ગેસલ ( ગુણદેવી.)
પાહિણી દેવચંદ નામંધર મહીધર (કન્યા.)
જેડ.
હેમચંદ્ર.
કુમારપાલ. પાસદેવ, હરિચંદ્ર
દેમતી

(૧૫)
વિરધવલ
ભીમદેવ
૫૩૩
ધનેશ્વર (ધનશ્રી.) (લમથી.) અરસિંહાદિ.
* નં. ૧૨૧ ના લેખમાં “વડી” નામ આપ્યું છે. નં. ૧૦૭ માં “વરી છે.

આબુ પર્વત

Page #26

ઉપરના લેખ. નં. ૬૭-૭૪]
(૧૬)
અવલોકન
પ્રશસ્તિમાં એમ પણ જણાવ્યું છે કે--જિનચંદ્રના પુત્રોમાંથી વિરધવલ અને ભીમદેવે દેવેન્દ્રસૂરિની પાસે દીક્ષા લીધી હતી. દેવચં કે તીર્થયાત્રા માટે સંઘ કાઠી સંઘપતિ પદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. લાહડે પણ જિનપ્રતિમા ભરાવવામાં અને પુસ્તક લખાવવામાં પુષ્કળ ધન ખર્મ્સ હતું. પેઢા અને ગેસલ બન્ને ભાઈઓએ શત્રુંજય અને ગિરનાર આદિ તીર્થોની યાત્રા માટે મહાટા સંઘો કાઢ્યા હતા. આવી રીતે એ કુટુંબ અનેક ધર્મકૃત્ય કરી સ્વદ્રવ્યનું ફળ ભેગવ્યું હતું. મહામાત્ય તેજ પાળના આ મંદિરમાં આ કુટુંબે આવી રીતે દેવકુલિકા અને જિનમૂતિઓ કરાવી છે તેનાથી એમ સમજાય છે કે એ બંને શ્રીમંત કુટુંબમાં પરસ્પર કઈ કટુંબિક-સબંધ કે સઘન સ્નેહસંબંધ હવે જોઈએ. કારણ કે તેજપાળને આ આદર્શ મંદિર બનાવવામાં પોતાના સંબધિએ કે સ્નેહિઓનું સ્મરણ શાસ્વતરૂપે રાખવાનેજ મુખ્ય ઉદેશ હિતે.
( ૬૭-૬૮ ) નં. ૩૯ અને ૪૦ વાળી દેવકુલિકા ઉપર આ બંને લેખ કમથી કોતરેલા છે. પહેલામાં લખ્યું છે કે-તેજપાલે પિતાના મોટા ભાઈ વસ્તુપાલની સબુકા નામની સ્ત્રીના પુણ્યાર્થે, સુપાર્શ્વનાથની પ્રતિમા વડે અલંકૃત થએલી આ દેવકુલિકા કરાવી છે, અને બીજામાં, એજ મહામાત્યની લલિતાદેવી નામની પત્નીને શ્રેય માટે આ દેવકુલિકા કરાવી છે.
(૬૯-૭૨ ) ન. ૪૧ થી ૪૪ સુધીની દેવકુલિકાઓ ઉપર ૬૯ થી ૭ર ન બર વાળા લેખે કરેલા છે. મહામાત્ય વસ્તુપાલના પુત્ર જયસિંહ અને તેની ત્રણ સ્ત્રીઓ જે જયતલદેવી, સુહવદેવી અને રૂપાદેવી નામે હતી તેમના પુણ્ય માટે આ જ દેવકુલિકાએ કમથી બનાવી છે.
( ૭૩-૭૪) કમથી ૪૫ અને ૧ નંબરની દેવકુલિકા ઉપર કતરેલા. મહં.
પ૩૪

Page #27

પ્રાચીન-લેખસંગ્રહ
(૧૨૭)
[ આબુ પર્વત
શ્રીમાલદેવ (જે વસ્તુપાલને મહે ભાઈ હત) ન બને પુત્રીઓ જે સહજ અને સદમલ નામે હતી તેમના પુણ્યાર્થે આ બંને દેવકુલિકાઓ કરાવી છે.
- ૨ જા નંબરની દેવકુલિકા. માલદેવના પુત્ર મહં. શ્રીપુનસીહની ભાર્યા આલ્હણદેવીના કલ્યાણ માટે
( ૭૬-૭૭) અનુકમે ૩-૪ નંબરની દેવકુલિકા ઉપર. મહું. શ્રી માલદેવની ભાર્યા પાત્ અને લીલુને શ્રેયાર્થે આ બંને દેવકુલિકાએ કરાવી છે.
( ૭૮) પ નંબરની દેવકુલિકા. મહું. શ્રી માલદેવના પુત્ર મહંશ્રી પુનસીહના પુત્ર પેથડના પુણ્યાર્થે.
(૭૯) ૬ નંબરની દેવકુલિક. મહં. શ્રી માલદેવના પુત્ર મહું શ્રી પુનસીહના કલ્યાણ માટે.
( ૮૦) ૭ નબરની દેવકુલિકા. મહં. શ્રી માલદેવના શ્રેય સારૂં.
( ૮૧ ) ૮ નંબરની દેવકુલિકા. મહ૦ શ્રી પુનસીની પુત્રી બાઈ વલાદેવીના કલ્યાણ નિમિત્તે.
( ૮ ) - ૯ નંબરની દેવકુલિકા.
દઉચ મહાસ્થાન (મારવાડમાં પાલી પાસે ગુદચ કરીને ગામ છે તે) ના નિવાસી ધર્કટવંશીય છે. બાહટિના પુત્ર છે. ભાભુના પુત્ર છે. ભાઈલે, પિતાના સઘળા કુટુંબ સાથે આ દેવકુલિકા કરાવી. પિતાના ગુરૂ

Page #28

ઉપરના લેખા. નં. ૮૪ ] ( ૧૨૮)
અવલેન.
શ્રીપદ્મદેવસૂરિ અને સૂત્રધાર હું ભનદેવની સમક્ષ, નેમિનાથદેવની નેચા ( પૂજા ? ) માટે ૧૬ દ્રસ્મ (તે વખતે ચાલતા એક પ્રકારનાં શિક્કાએ ) દેવના ભડારમાં મુકયા છે. તેમને પ્રતિમાસ ૮ વિશે।પકા (ટકા ) વ્યાજ આવશે. તેમાંથી અાઁથી તે મૂલિબ બની અને અર્ધાંથી આ દેવકુલિકામાં, પૂજારીઓએ હંમેશાં પૂજા કરવી.
( ૮૩ )
૧૦ નખરની દેવ કુલિકા ઉપર.
સવત્ ૧૨૭, વૈશાખ સુઢિ ૧૫, શનિવાર. લેખના સારાંશ એ છે કે—મહું॰ શ્રી તેજ પાલે ખનાવેલા આ લૂણસ હું વસદ્ઘિકા નામના શ્રીનેમિનાથદેવના મંદિરની જગતીમાં, ચંદ્રાવતી નિવાસી પ્રગ્લાટ જ્ઞાતીય ઠક્કુર સહદેવપુત્ર ૪૦ સિવદેવપુત્ર ૪૦ સામિસ હુ સુત ૪૦ સાંવતસીહ, સુહુડ આદિ કુટુબે ( આ ઠેકાણે ઘણાં જણનાં નામે છે ) પેાતાના મતા-પિતાન! શ્રેય માટે પાર્શ્વનાથ તીર્થંકરનુ ખિમ કરાવ્યુ. નાગેન્દ્રગચ્છના આચાર્ય શ્રીવિજ્યસેનસૂરિએ તેની પ્રતિષ્ઠા કરી. ( ૮૪ )
૧૪ * નખરની દેવકુલિકા ઉપર. સવત્ ૧૨૯૩ વૈશાખ સુદી ૧૫, શનિવાર.લેખને ઘણા ખરા ભાગ, ઉપરના લેખને મળતા જ છે. ચંદ્રાવતી નિવાસી પ્રાગ્ગાટ જ્ઞાતીય શ્ર॰ વીરચદ્ર–ભાર્યાં શ્રિયાદેવીના પુત્ર શ્રે॰ સાઢદેવ, શ્રે॰ છાહુડ–ઈત્યા
Ja
હું શાલનદેવ, આ મંદિર બનાવનાર મુખ્ય સૂત્રધાર ( ઈન્જીનીયર ) હતા. તેના જ મુકૈિાશલ અને શિલ્પચાતુ ના લીધે આ મ ંદિર આવા પ્રકારની અનુપમ રચનાથી અલંકૃત થયું છે. જિનહ ગણના વસ્તુપારુ ચારેત માં આનુ કેટલુંક વણ ન કરેલુ છે. જિનપ્રભુસૂરિએ પણ પોતાના વિવિધતીર્થ સ્વ નામના પુસ્તકમાં એક શ્લેાક વડે આ પ્રમાણે એના શિલ્પજ્ઞાનની પ્રશંસા ફરી છેઃ
अहो ! शोभनदेवस्य सूत्रधारशिरोमणेः । तच्चैत्यरचना शिल्पान्नाम लेभे यथार्थताम् ॥
* ૧૧, ૧૨, ૧૩ નંબરની દેવકુલિકાઓ ઉપર લેખા નથી.

૫૩૬

Page #29

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૨૮)
[ આબુ પર્વત
-~-~~-*
દીએ ( અહિં ઘણાં નામ આપ્યાં છે) શાંતિનાથદેવનું બિમ્બ કરાવ્યું. તેની પ્રતિષ્ઠા નવાંગવૃત્તિકારક શ્રીઅભયદેવસૂરિના સંતાનીય શ્રી ધર્મઘોષસૂરિએ કરી.
આ ધર્મસૂરિ મધુકરા નામની ખરતર-ગચ્છની શાખાના હતા, એમ સમયસુન્દરપાધ્યાયે સામાવાર શતમાં આ જ લેખને ઉતારે આપી જણાવે છે. (-ત્ર મદુર/વરતર છે શ્રી ધર્મઘોષસૂરયો રેયાઃ | ”) વિશેષમાં વળી એમ પણ જણાવે છે કે દીવ (બંદર)ની પાસે આવેલા ઉના નગરમાં ભેયરમાં રહેલી એક પ્રતિમા ઉપર પણ એ આચાર્યના નામને લેખ કરે છે. યથા–
एवमेव श्रीद्वीपासन्नश्रीऊनानगरे भूमिगृहान्ततिप्रतिमाप्रशस्तावपि लिखितमस्ति । यथा--' नवाङ्गवृत्तिकारश्रीअभयदेवसूरिसन्तानीयैः श्रीधर्मघोषसूरिभिः प्रतिष्ठितम् । "
ક્ષમાકલ્યાણક ગણિની બનાવેલી વસંતરાચ્છાદૃવન્દી પ્રમાણે મધુકર ખરતરશાખાની ઉત્પત્તિ સંવત ૧૧૬૭ ની આસપાસ જિનવલૂભસૂરિના સમયમાં થએલી છે. યથા––
" तद् ( जिनवल्लभसूरि) वारके च मधुकरखरतरशाखा निर्गता । अयं प्रथमो गच्छभेदः * ।
( ૮૫) ૧૫ નંબરની દેવકુલિકા ઉપર.
સંવત્ ૧રલ્સ, ચૈત્રવેદી ૮, શુકવાર. ઘણેખરે ભાગ ઉપર પ્રમાણે જ લખેલે છે. ચંદ્રાવતી નિવાસી પ્રાગ્વાટજ્ઞાતીય મહં. કઉડીના પુત્ર છે. સાજણે પોતાના પિતૃOભાઈ વરદેવ આદી ( કેટલાંક
બધી મળીને ખરતરગચ્છની ૮ શાખાઓ થયેલી છે એમ એ જ પટ્ટાવલી ઉપરથી જણાય છે. તેમાં સૌથી પ્રથમ એ શાખા થઈ છે, તેથી આને પ્રથમ ગભેદ જણાવ્યું છે.
૧૭
૫૩૭

Page #30

ઉપરના લેખે નં. ૮૬–૯૧ ]
(૧૩૦)
અવલોકન
નામે છે) ની સાથે અષભદેવની પ્રતિમાવડે અલંકૃત થયેલી આ દેવકુલિકા કરાવી. પ્રતિષ્ઠા કરનાર વિજ્યસેનસૂરિ.
લેખના પાછલા ભાગમાં વડગામ અને માંટગામ વસનારાં કેટલાક સ્ત્રી પુરૂષનાં નામ આપીને અંતે “વડગચ્છીય શ્રીચકેશ્વરસૂરિના અનુયાયી શ્રાવક સાજણે કરાવી” ( શું? તે જણાવી નથી) એમ લખ્યું છે.
૧૬ નંબરની દેવકુલિકા ઉપર.
સં. ૧૨૮૭ ચિત્રવેદી ૩. મહામાત્ય શ્રીતેજપાલે કરાવેલા નેમિનાથના ચિત્યમાં ધવલકિ ( હાલનું ધોલકા ) વાસ્તવ્ય શ્રીમાલજ્ઞાતીના ઠ. વીરચંદ્રના પુત્ર ઠ. રતનસીહના પુત્ર દોસી ઠ. પદમસીહે પિતાના પિતા રતનસીહ અને માતા કુમરદેવી જે મહં. નેનાના પુત્ર મહં. વીજાની પુત્રી થાય છે–તેમના કલ્યાણ માટે, સંભવનાથની પ્રતિમા સાથે આ દેવકુલિકા કરાવી.
( ૮૭-૮૮ ). આ બંને લેખે ૧૭ નંબરની દેવકુલિકાના દક્ષિણ અને પૂર્વ દ્વાર ઉપર કમથી કતરેલા છે.
મહામાત્ય તેજપાલે પિતાના પુત્ર લુણસિંહની રાયણું અને લખમા નામની બંને સ્ત્રીઓ માટે આ દેવકુલિકા કરાવી, એ લેખેને તાત્પર્ય છે.
( ૮૯ ) ૧૮ નંબરની દેવકુલિકા ઉપર.
મહે. તેજપાલે પિતાની સ્ત્રી અનુપમાદેવીના પુણ્યાર્થે, મુનિસુવતદેવની આ દેવકુલિકા કરાવી છે.
(૯૦-૯૧ ) ૧૯ નબરવાળી દેવકુલિકાના પશ્ચિમ અને દક્ષિણ દ્વાર ઉપર આ બે લેખે કરેલા છે.
પશ્ચિમઢારવાળા લેખમાં લખ્યું છે–મહુંતેજપાલે પિતાની
૨૩૮

Page #31

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૩૧)
[ આબુ પર્વત
પુત્રી બઉલદેવીના શ્રેયાર્થે આ દેવકુલિકા કરાવી છે. અને દક્ષિણ દ્વારના લેખમાં લૂણસિંહની પુત્રી ગઉરાદેવીના હિતાર્થે આ દેવકુલિકા કરાવી છે.
( ૯ર-૯૩) ૨૦ અને ૨૨ નંબરવાળી દેવકુલિકા ઉપર છે (૨૧ નંબરની દે. ઉપર લેખ નથી.)
આ બંને લેખો ઉપરના ૮૩-૮૪–૮૫ નંબરવાળા લેખો જેવા જ છે. ચંદ્રાવતી નિવાસી પ્રાગ્વાટોએ કતરાવેલા છે. જુદા જુદા કુટુંબનાં મનુષ્યનાં નામે આપ્યાં છે. જે ઘણા ભાગે, આ મંત્રીઓના મેસાળ પક્ષના કે તેજપાલના સાસરા પક્ષના હશે.
(૯૪ થી ૯૯) આ ૬ લેખે અનુક્રમે ૨૫ થી ૩૦ નબર સુધીની દેવકુલિકાઓ ઉપર કતરેલા છે.
મહામાત્ય વસ્તુપાલ અને તેજપાલને છ બહેને હતી. તેમના પુણ્યાર્થે આ જુદી જુદી દેવકુલિકાઓ તેજપાલે કરાવી છે અને દરેક ઉપર અકેક બહેનનું નામ આપેલું છે. આ ૭ બહેનના નામ આ પ્રમાણે છે
૧ ઝાલ્ડણદેવી, ૨ માઉ, ૩ સાઉ, ૪ ધણદેવો, ૫ સેહગા, ૬ વયજુ અને ૭ પદ્મલા. ( આ પલાનું નામ ૧૦૩ નંબરના લેખમાં છે.)
(૧૦૦–૧૦) આ બંને લેખમાંથી પ્રથમને લેખ ૩૦ નંબરની દેવકુલિકાના પશ્ચિમ દ્વાર ઉપર છે. અને બીજે ૩૧ નંબરની દે. ઉપર છે. પહેલે લેખ બહુ જ ખેટે લખાયેલું છે. ચંદ્રાવતી નિવાસી પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિના બે કુટુંબોએ આ દેવકુલિકાઓમાં અમુક અમુક જિનની પ્રતિમાઓ કરાવી, એ લેખની હકીક્ત છે.
(૧૦૦) ૩ર નબરની દેવકુલિકાના પૂર્વદ્વાર ઉપર
૫૩૯

Page #32

ઉપરના લેખે. ન. ૧૦૩-૧૦-9] ( ૧૩૨)
અવલોકન
મહામાત્ય તેજપાલે પિતાના મામાના પુત્ર ભાભા અને રાજપાલના કથનથી, તેમના પિતા મહં. પૂનપાલ તથા માતા મહં પૂનદેવીના શ્રેયાર્થે આ દેવકુલિકામાં ચંકાનનદેવની પ્રતિમા કરાવી.
(૧૦૩) એજ દે. ને ઉત્તરદ્વાર ઉપર.
તેજપાલની ૭ મી બહેન પદ્મલાના કલ્યાણાર્થે વારિસેણદેવની પ્રતિમા વડે અલંકૃત એવી આ દેવકુલિકા કરાવી.
(૧૦૪) ૩૩ નબરની દેવકુલિકા.
શ્રીમાલજ્ઞાતિના ઠ. રાણાના પુત્ર . સાહણીયે પિતાની સુહાગદેવી નામની સ્ત્રીની કુખે અવતરેલા ઠ. સીહુડ નામના પુત્રના પુણ્યાર્થે યુગાદિજિનનું બિંબ કરાવ્યું.
(૧૦૫) ૩૪ નબરની દેવકુલિકા
શ્રીમાલજ્ઞાતીના છે. ચાંદાના પુત્ર છે. ભેજાના પુત્ર છે. ખેતલે પિતાની જાસુનામની માતાના શ્રેયાર્થે અજિત દેવની પ્રતિમા કરાવી.
(૧૦૬-૧૦૭) ૩૫ અને ૩૬ નંબરની દેવકુલિકાઓ ઉપર આ બંને લેખે અનુક્રમે કેતરેલા છે.
નં ૬૬ ને લેખના અવકનમાં જણાવેલા વરહુડીઆ કુળના સાનેમડના વંશજોના આ લેખે છે. વિશેષ વર્ણન ઉપરિક્ત લેખના વિવેચનમાં આપી જ દીધું છે.
આ બંને લેખોમાં પ્રારંભની ત્રીજી પંક્તિઓમાં શ્રીલંમદેવ અને શ્રી શાંતિવ આ બંનેનામેની ઉપર કમથી શ્રી મહાવીરવ અને શ્રી નેમિનાથવા આ નામ બારીક અક્ષરેમાં આપ્યાં છે તેની મતલબ નીચેના નામે બાતલ કરી ઉપર આપેલાં નામે કાયમ રાખવાની છે. શિલાપટ્ટમાં અક્ષરે કેતર્યા પછી તે પાછા ભૂંસી શકાય તેવી સ્થિતિ ન હોવાથી
૫૪)

Page #33

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ.
(૧૩૩)
- આબુ પર્વત
ન નનનળAAA
A
A A
A A
A A
, 55
/
૧
૧
૧
૧
૧
૧
તે લેખમાં જે પાછળથી કાંઈ ફેરફાર કરવાનું હોય છે તે આવી રીતે મૂળ લખેલા ઉપર બીજું લખાણ કરાય છે.
(૧૦૮–૦૯) નંબર ૩૭ અને ૩૮ ની દેવકુલિકાઓ ઉપર આ બંને લેખ લાંબી લાંબી બમ્બે પંક્તિઓમાં કતરેલા છે.
આ બંને લેખે એક જ પ્રકારના છે. પ્રારંભમાં સંવત્ પુરતે ભાગ ગદ્યમાં છે અને બાકીનાં ૪-૪ પદ્ય છે. જેમાનાં ત્રણ પદ્ય તે એકનાં એકજ છે અને અંતિમ પદ્ય બંનેમાં જુદા જુદા પ્રકારનું છે. ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે--
શ્રીષ ડેરકગચ્છીય શ્રીયશોભદ્રસૂરીની શિષ્યસંતતિમાં શ્રી શાંતિસૂરી થયા. તેમના ચરણ કમલમાં ભ્રમર સમાન મંત્રી શ્રીઉદયસિંહ થયે, જે વિપુલ ધનનું દાન કરવાથી તે દાનવીર, ગિરનાર વિગેરે તીર્થોની મહાન આડબર સાથે યાત્રા વિગેરે ધર્મ કરવાથી ધર્મવીર અને રાજા-મહારાજાઓનું પણ માન મર્દન કરવાથી યુદ્ધવીર–-એમ ત્રિવિધવીર ચૂડામણું કહેવાતું હતું. તેને પુત્ર યશવીર જે “કવિન્દ્રબન્ધ” ને બિરૂદ ધરાવે છે અને જેને સરસ્વતી અને લક્ષમીએ એકીસાથે અંગીકાર કર્યો છે અર્થાત્ જે ઉત્તમ વિદ્વાન હેઈ મહાન ઐશ્વર્યવાન છે, તેણે પિતાના પિતાના પુણ્યાર્થે સુમતિનાથ તીર્થકરની પ્રતિમાયુક્ત અને માતાના શ્રેયાર્થે પદ્મપ્રભબિંબયુક્ત આ બે દેવકુલિકાએ કરાવી છે.
આ મંત્રી યશવીર, જાવાલીપુરના ચાહમાન રાજા ઉદયસિંહને પ્રધાન હતું. એ બહુશ્રુત વિદ્વાન અને રાજનીતિનિપુણ મહામાત્ય હતે. મહામાત્ય વસ્તુપાલ અને તેજપાલની સાથે આની ગાઢમૈત્રી હતી. તેજપાલના બનાવેલા આ નેમિનાથ ચૈત્યના શિલ્પકામમાં એણે કેટલાક દેશે બતાવ્યા હતા. જિનહર્ષગણિરચિત વકતૃપા વરિત્ર માં આના સંબંધમાં કેટલુંક વર્ણન કરેલું છે.
( ૧૦-૧૧૧) આ મંદિરના મૂળ ગભારાના બારણાની બંને બાજુએ-રંગ
૫૪૧

Page #34

ઉપરના લેખે, નં. ૧૧૧]
( ૧૩૪ )
મડપમાં ઘણીજ ઉત્તમ કારીગિરીવાળા આરસના એ લાછે તેમની ઉપર આ અને લેખે કાતરેલા છે. એકજ પ્રકારના છે ફ્કત અતમાં તીર્થંકરના નામે આ લેખા ઘેાડા ઘેાડા ખડિત થઈ ગયેલા છે વતાં લેખપાઠ સપૂર્ણ થઈ રહે છે. લેખની મતલબ
અવલાકન,
ગેાખલાએ અનેબંનેના લેખપાઠ
સ૦ ૧૨૭, વૈશાખ સુદિ ૧૪, ગુરૂવાર....મહું તેજપાલે પેાતાની બીજી પત્ની સુહડાદેવી જે પાટનિવાસી મેઢજ્ઞાતિના ઠં. ઝાલણુના પુત્ર ૪. આશા અને તેની સ્ત્રી ઠકુરાણી સતાષાની પુત્રી થાય છે તેના શ્રેયાર્થે આ ખને ખત્તકા અને તેમાં વિરાજિત જિનપ્રતિમાએ કરાવી છે.
જુદાં જુદાં છે. પરંતુ બંનેને મેળઆ પ્રમાણે છે
વર્તમાનમાં લાકે આ બંને ગોખલાઓને દેરાણી જેઠાણીના ગેાખલા કહે છે અને વસ્તુપાલની સ્ત્રી લલિતાદેવી તથા તેજપાલની સ્ત્રી અનુપમાદેવી--આ બંને જણીઓએ પેાતપેાતાના ખર્ચે બનાવ્યા છે અને તેમાં ૧૮ લાખ રૂપીઆ ખર્ચ થયાનુ' કહેવાય છે. કેટલાક જુના સ્તવન અને આધુનિક પુસ્તકમાં પણ એજ કિ`વદન્તી પ્રમાણે લખેલુ જોવામાં આવે છે. પરંતુ આ લેખા ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે એ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. આ મને ગાખલાઓ તેજપાલની બીજી સ્ત્રી સુહુડાદેવીના પુણ્યાર્થે અનાવવામાં આવ્યા છે.

સુહડાદેવીનું નામ વસ્તુપાત્ત રિત્ર કે બીજા કોઇ પુસ્તકમાં મ્હારા જોવામાં આવ્યુ નથી. તેમજ તેને મેઢ જ્ઞાતિમાં જન્મેલી આ લેખામાં લખેલી છે. તેથી એ એક પ્રશ્ન થાય છે, કે શું તે વખતે પ્રાગ્ગાટ અને મેઢ જેવી એ સ્વતંત્ર જુદી જુદી જાતામાં પરસ્પર લગ્ન વ્યવહાર થતા હતા ? હજી સુધી આવી જાતના ખીજા ઉદાહરણેાનાં પ્રમાણા દ્રષ્ટિગેાચર થયાં નથી તેથી આ પ્રશ્નને ઉત્તર સરલ નથી. આ લેખા મ ંદિર થયા પછી બહુ જ પાછળ છેક ૧૨૯૭ માં લખાયા છે તેથી એમ પણ અનુમાન થાય છે કે તેજપાલે સુહડાદેવીની સાથે મ્હાટી ઉમરે પહોંચ્યા પછી-કદાચિત્ તેને વૃદ્ધાવસ્થા પણ કહી શકાય—લગ્ન
૫૪૨

Page #35

પ્રાચીનજૈનલેખસ’ગ્રહ,
( ૧૩૫ )
[ આબુ પર્વત
કર્યું. હાવુ' જોઇએ. અનુપમા જેવી સથા અનુપમ સ્ત્રીની સાથે ઘણા લાંખા સમય સુધી સ’સાર સુખ ભેાગવી, તેજપાલ જેવા પરમ જૈન આદર્શ અમાત્યને નિવૃત્ત થવાના પરમ કર્તવ્યની તદ્દન ઉલટી દશાએ આમ એક વિજાતીય ખાલાની સાથે લગ્ન કરવાનુ' શુ' કારણ હશે તેને કાંઈ પણ ઉલ્લેખ કોઈ ગ્રંથકાર કરતો નથી એ એક ખરેખર વિચારણીય આખત છે. અપ્રસ`ગ હેાવાથી આ સબધે વિશેષ ઉદ્ગાપેાહ કરવે! અત્ર ઠીક નથી, એમ સમજી આટલીજ સૂચના ખસ ધારી છે.
(૧૧૨-૧૩૦)
આ બધા લેખા, મુખ્ય મંદિર અને જુદી જુદી દેવકુલિકાઓમાં રહેલી કેટલીક પ્રતિમાઓ ઉપર કાતરેલા છે. વિશેષ ઉલ્લેખનીય કાઈ આખત એમાં નથી.
ન. ૧૨૧, ૧૨૨, ૧૨૩, ૧૨૫ અને ૧૨૭ વાળા લેખે વર ુડીયા કુટુબના છે એમ ઉપર ૬૬ ન'ખર વાળા લેખના અવલોકનમાં જણાવ્યુજ છે. એ લેખા મૂળ ગભારામાં જે મૂલનાયક તરીકે મૂર્તિએ પ્રતિષ્ઠિત છે તેમનાં પદ્માસને નીચે કાતરેલા છે.
( ૧૩૧ )
મદિરની જગતીમાં એક ‘હસ્તીશાલા’ અનેલી છે. તેમાં ઉત્તમ પ્રકારની કારણીવાળી આરસની ૧૦ હાથિણીએ ઉભેલી છે. આ દશે ઉપર ચ‘ડપાદિ ૧૦ પુરૂષોની મૂર્તિએ બેસાડેલી હતી. હાલમાં તેમના ઉપર એકે મૂર્તિ નથી. મૂર્તિએ કાઈ ઉપાડી ગયા કે ભાંગી ન્હાંખી તે જાણી શકાતું નથી.
આ હાથિણીએની પાછળ ભીંતમાં ૧૦ ગેખલાએ અનેલા છે તેમાં લેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સ્ત્રી પુરૂષોની મૂતિઓ છે. પ્રથમના ગોખલામાં આચાર્ય ઉદયસેન અને તેમના શિષ્ય વિજયસેન (કે જેમના હસ્તે આ મદિરની પ્રતિષ્ઠા થઈ છે) ની પણ મૂર્તિ બેસાડેલી છે. સ્ત્રી પુરૂષાવાળી દરેક મૂર્તિના હાથમાં ફૂલની માલા આપી તેમને મદિરમાં પૂજા કરવા જતા સૂચન્યા છે. વસ્તુપાલની મૂતિ ઉપર, મસ્તક ઉપર પાષાણુનુ છત્ર બનાવેલુ છે. આ બધા લેખા ઉપરથી આ મહામાત્યેનુ વંશ વૃક્ષ આ પ્રમાણે અને છે:-~~

૫૪૩

Page #36

आसराज ( कुमारदेवी )
उ५२ना . न. १३१]
तेजपाल
लूणिग (लूणादेवी)
मालदेव (लीलू-पातू )
वस्तुपाल (सोखु-ललितादेवी)
(अनुपमादेवी-सुहडादेवी)
सहजलदे
22h
सदमलदे पूर्णसिंह
(झाल्णदे-महणदेवी)

जयतसिंह बउलदे लावण्यसिंह (जयतलदे-सुहवदे- (रयणादे-लखमादे)। रूपादे.)
गउरदे सुहडासिंह
(सुहडादे-सुल
खणादे.
११)
पेथड
पेथड
वलालदे
(७ व्हेनो) जालु १,
माऊ २,
साऊ ३,
धनदेवी ४,
सोहगा ५,
वयजु ६, पद्मलादेवी ७.

सलोन.

Page #37
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ, (137) જિનપ્રભસૂરિ રચિત વિવિધતીર્થર નામના પુસ્તકમાં, જે વિ. સં. 1349 (ઈ. સ. 1292) ની લગભગ રચાવું શરૂ થયું હતું અને સં. 1384 (ઈ. સ. 1327) ની આસપાસ સમાપ્ત થયું હતું તેમાં જણાવ્યું છે કે મુસલમાનોએ આ મંદિરને તેડી નાંખ્યું હતું તેને પુનરૂદ્ધાર શક સં. 1243 ( વિ. સં. 1378) માં ચંડસિંહના પુત્ર સંઘપતિ પીથડે (અથવા પેથડે) કરાવ્યો હતો. આ બાબતને એક લેખ પણ આ મંદિરમાં રંગમંડપમાં એક સ્તંભ आचन्द्रार्क नन्दतादेष संघा धीशः श्रीमान् पेथडः संघयुक्तः / जीर्णोद्धारं वस्तुपालस्य चैत्ये तेने येनेहाऽर्बुदाद्रौ स्वसारैः // અર્થાત–સંઘપતિ પેથડ સંધયુક્ત યાવચંદ્ર દિવાકર પર્યત જીવિત રહો જેણે પિતાના દ્રવ્યવડે આબુપર્વત ઉપરના આ વસ્તુપાલના ચૈત્ય જીર્ણોદ્ધાર કર્યો. આ સંઘપતિ પેથડ ક્યા રહેવાસી હતું તે જાણી શકાયું નથી. * કયા મુસલમાન સુલતાને અને કયારે આ મંદિર તોડયું તે ચેકકસ જણાયું નથી. પરંતુ પં. ગૌરીશંકરજી ઓઝાના અનુમાન પ્રમાણે “અલાઉદીન ખીલજીની કેજે જાલેરના ચિહાન રાજા કાન્હડદેવ ઉપર વિ. સં. 1366 (ઈ. સ. 1309) ની આસપાસ ચઢાઈ કરી ત્યારે આ મંદિરને તેડયું તેવું જોઈએ.” सीरोहीका इतिहास, पृ.७० 545