Abu Parvat Uper Vimalvasahimana Lekho

Author(s): Jinvijay
Publisher: Z_Prachin_Jain_Lekh_Sangraha_Part_02_005113_HR.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249644/1

Page #1

ઉપરના લે.નં. ૧૩૨ ]
( ૧૩૮)
અવલોકન,
વિમલવસહિમાંના લેખો.
( ૧૩ર ) આબુ પર્વત ઉપરના વિમલવસહિ નામના મંદિરમાં ન્હાના મહેટા અનેક લે છે પરંતુ તેમાંથી ફકત બે ત્રણ જ લેખે અત્યાર સુધીમાં પ્રકાશિત થયા છે. આ સંગ્રહમાંના બધા લેખે_એક બે ને બાદ કરીને પ્રથમ વાર જ પ્રકટ થાય છે. આ બધા લેખે અમદાબાદ નિવાસી શ્રાવક શાહુ ડાહ્યાભાઈ પ્રેમચંદ વકીલ એમણે લીધા હતા. તેમની આપેલી નકલે ઉપરથી મહે આ સંગ્રહમાં પ્રકટ કર્યા છે. ૧૩૩ નંબરને લેખ
હને શ્રીમાન ડી. આર. ભાંડારકર. એમ. એ. તરફથી તેમના આકએ લોજીકલ સ્ટાફમાંથી મળે છે. વિમલવસહિમાને મુખ્ય લેખ, જે આ સંગ્રહમાં ૧૩ર માં નંબરે મુકાણે છે, તે પ્રેફેસર એફ. કલહાને એપીગ્રાફીઆ ઈન્ડીકાના ૧૦ માં ભાગમાં (પૃષ્ટ ૧૪૮ ઉપર) વિવેચન સાથે પ્રકટ કર્યો છે.'
એ લેખ ઉપર ઉકત પ્રેફેસરનું વિવેચન આ પ્રમાણે છે- ઇ. સ. ૧૮૨૮ માં એચ. એચ. વીલ્સને એશીઆટીક રીસર્ચીસ, પુસ્તક ૧૬ ના પાન ૨૮૪ ઉપર અબુદ એટલે કે હાલના આબુ પર્વત ઉપર આવેલા લેખોને અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કર્યો. આ અહેવાલ રાજપુતાનામાં આવેલા સીરહી સ્ટેટને પોલીટીકલ એજન્ટ કેપ્ટન સ્પીઅસે ( Captain Spears ) એશીયાટીક સોસાયટી ઑફ બેંગાલ ( Asiatic Society of Bengal) ને આપેલી નકલે ઉપરથી તૈયાર કરેલ છે. આ અહેવાલમાં નેમિનાથના દેવાલયમાં આવેલા બે મોટા લેખોમાંના એકનું પૂર્ણ ભાષાંતર છે. વિલ્સને આપ્યું છે. આ લેખે, પહેલાં, ઈ. સ. ૧૮૮૩ માં મી. એ. વી. કાથવટેએ પ્રથમ પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા અને તે, હવે, પ્ર. લ્યુડસે આજ પુસ્તકનાં ભાગ ૮, પાન ૨૦૦ ઉપર લેખના ઉતારા સહ પ્રસિદ્ધ કર્યા છે. વળી એ અહેવાલમાં “ ઈ-ડીઅન ઍટીકરી” (Indian Antiquary ) ના પુસ્તક ૧૬, પાન ૩૪૭ ૧
૧ આ લેખની અનુકૃતિ “ભાવનગર ઈસ્કીપશન્સ ” પ્લેટ ૩૬ ( Bhavana gar Inscriptions ) માં આવેલી છે.
૫૪૬

Page #2

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ
(૧૩૯)
[આબુ પર્વત
\r\
* 147
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^*
ઉપર મેં પ્રસિદ્ધ કરેલા અચલેશ્વરના દેવાલય નજીકના ગુહિલ લેખનું તથા ઉપર પાન ૭૯ માં મેં આપેલા અચલેશ્વરના દેવાલયના લેખનું ભાષાંતર આપ્યું છે. બીજા લેખો વિષે માત્ર ટુંક હકીકત આપી છે જેનો આધાર કઈક વિદ્વાને લખેલા હીંદી પુસ્તક ઉપર રાખ્યો છે.
ત્યારબાદ ઘણાં વર્ષો સુધી આબુના લેખોના અભ્યાસ વિષે કોઈપણ કરવામાં આવ્યું નથી. પરંતુ ૧૮૦૦-૦૧ ના શિયાળામાં જ્યારે વેસ્ટર્ન સરકલના આકર્લોજીકલ સહે આફ ઇડીઆના સુપરીન્ટેન્ડેન્ટ મી. કાઉન્સ આબુ ઉપર હતા ત્યારે પર્વત ઉપરના સર્વ લેખોની નકલ તૈયાર કરાવી હતી. તેમણે આ બધી નકલે ગવર્નમેન્ટ એપીગ્રાફસ્ટના તરફ મોકલાવી તેથી આ લેખની સારી રીતે તપાસ થાય તે વખતે તેમણે આપણને આપે છે. તેમાંના ઘણું લેખો ઘણું જ નાના છે. તેમાં કોઈ પણ લેખ ઈ. સ. ના ૧૧ મા સૈકાથી જુનો નથી. આ સર્વમાંથી હાથ લાગતી ઐતિહાસિક બાબતે ઘણજ ડી છે. તેમાંના કેટલાક ઉપયોગી છે અને એવા લેખોને ફેલાવો કરવાની જરૂર છે તથા બાકીના કેટલાકમાં તે માત્ર નામ, વાક્ય અગર શબ્દ વિગેરેજ જોવામાં આવે છે પરંતુ આવા લેખે ભવિષ્યમાં કોઈ વખત ઉપયોગી થઈ શકે.
મી. કાઉસેન્સ મેળવેલા લેખે જે પ્રે. હુટઝે ( Prof. Hultzsch) મારા તરફ મોકલ્યા છે, તે બધા મળીને રહે છે, જેમાંના ૨૭૦ શાહીના છે અને ૧૮ નજરથી કાઢેલા છે. ૨૯૮ માંથી ૧૪૮ લેખ ઋષભ (આદિનાથ) ના દેવળમાંથી મળેલા છે જે દેવળ વિમલે બંધાવ્યું હતું. ૯૭ લેખો
૧ વધારામાં, છે. વિલ્સને ઈડીઅન રીકવેરી, પુ. ૧૧ પાન, ૨૨૧ ઉપર ડાકટર કાટેલીરી ( Cartelieri ) એ પ્રસિદ્ધ કરેલા વિ. સં. ૧૨૬૫ ને લેખ જે હાલમાં સિરોહી ગામમાં રાખવામાં આવ્યું છે તેનું ભાષાંતર પણ આપ્યું છે, જુઓ પ્રોગ્રેસ રીપોર્ટ ઑફ ધી આર્કીઓલૈજીકલ સર્ષે ઑફ ઈડીઆ, વેસ્ટર્ન સરકલ, સન. ૧૯૦૫-૦૬ પાન ૪૭, ( ૨ ) ( પ્રો. વિલ્સને ભાષાંતર કરેલા લેખો ઉપરાંત ) પ્રસિદ્ધ થએલા લેખો માટે
જુઓ– મારૂં ને ધૂન લીસ્ટ ન. ૨૬૧ અને ૨૬૫. (૩) લેખમાં દેવાલયનું નામ વિમઢ વા , ઉમર વસા , વિમઢવ
સહી અને વિમવસતિતીર્થ છે તથા ભાષાનાં પુસ્તકોમાં પણ વિનરાત્તિ છે. ઉપર પાન ૮૧ માં મેં પ્રથમથી કહેવું છે કે “ વિમલસાહ” અગર વિમળશાહ” અને હાલનું “વિમલસા ” આ નામે “ વિમલવસહિકા ”

Page #3

ઉપરના લેખે. ન. ૧૩૨
(૧૪૦)
અવલોકન,
તેજપાળના બંધાવેલા નેમિનાથના મંદિરમાંથી મળેલા છે; ૩૦ અચલેશ્વરના દેવળમાંથી તથા ૧૩ અન્યસ્થળેથી મેળવેલા છે. વિમળ મંદિરના લેખમાંના ૧૨૬ ને મિતિ માંડેલી છે તેમાં સૌથી જુનો લેખ [ વિ. ] સં. ૧૧૧૯ (લગભગ ઈ. સ. ૧૦૬૨) નો છે જે (નં. ૧૭૮૦, મી. કાઉસેન્સ લીસ્ટ ) ચાલુકય રાજા ભીમદેવ પહેલાના એક પ્રધાનનો છે; નિવામાં ન લેખ (નં. ૧૮૭૪) [ વિ. ] સં. ૧૭૮૫(લગભગ ઈ. સ. ૧૭૨૮)ને છે. બે લેખેની વચ્ચેની મિતિ વાળા લેખમાં વિ. સં. ૧૨૪૫ (૨૨ લેખો )ને તથા ૧૩૭૮ (૨૫ લેખો) ના વધારે છે. તેજપાળના દેવાલયના લેખમાં ૭૭ લેખે ઉપર મિતિ નાંખેલી છે; અને આ લેખમાં જુનામાં જુના લેખે વિ. સં. ૧૨૮૭ (લગભગ ઈ. સ. ૧૨૩૦ ) ના છે જે વર્ષમાં એ મંદિર બંધાવવામાં આવ્યું હતું. નવામાં ન લેખ (નં. ૧૭૪૮) [ વિ.] સં. ૧૯૧૧ (લગભગ ઈ. સ. ૧૮૫૪) નો છે. વિ. સં. ૧૨૮૭ અને ૧૨૯૭ વચ્ચેની મિતિના ઓછામાં ઓછા ૪૭ લેખો છે. અને ૧૩૪૬ થી ૧૩૮૯ વચ્ચેના ૯ છે. અચળેશ્વરના દેવળના ૩૦ લેખોમાંથી ૨૨ ઉપર મિતિ નાંખેલી છે. જુનામાં જુને લેખ (નં. ૧૯૫૦ ) [ વિ. ] સં. ૧૧૮૬ ( લગભગ ઈ. સ. ૧૧૨૯) ને છે જે લગભગ સઘળો જતો રહ્યો છે. બીજો એક લેખ (નં. ૧૯૪૧) [વિ. ] સં. ૧૧૯૧ ને હોય તેમ લાગે છે. મને ચોક્કસ લાગે છે તે લેખ મી. કાઉસેન્સના લીસ્ટન . ૧૯૫૧ છે જે [ વિ.] સં. ૧૨૦૭ (લગભગ ઈ. સ. ૧૧૫૦) ને છે અને જે [ પરમાર] મહામંડલેશ્વર યશધવલદેવ (ચાલુક્ય કુમારપાલનો ખંડીય રાજા; આ કુમારપાલને એક લેખ આજ વર્ષનો છે) ના રાજ્યમાં થએલો છે. બીજા બે લેખો (નં. ૧૯૪૫ ને ૧૯૪૬ ) મિતિ | વિક્રમ ] સં. ૧૨૨ [૫] તથા ૧૨૨ [૮] છે અને બીજાઓની મિતિ ૧૩૭૭ તથા ત્યાર પછીની છે. બાકીના ૧૩
( વિમળનું મંદિર) એ શબ્દ નહિ સમજવાને લીધે ઉત્પન્ન થયા હશે એમ મારે મત છે. તેવી જ રીતે “લુણાગવસહિકા” માંથી (તેજપાળના ભાઈને માટે) * યુનિવસહિક ” ઉત્પન્ન થયો છે. જુઓ–એશીયાટીક રીસચસ (Asiatic
Researches) પુ. ૧૬, પાન ૩૦૯. (૧) ઉપર ! ૮, પાન.૨૦૦ ઉપર છે. લ્યુડર્સે જણાવ્યું છે કે આ મંરિનું સાધા
રણું નામ “લુણસિંહ ( અથવા લુણસિંહ ) વસહિકા ” અગર લુણવસહિકા
છે, મેં પણ લેખમાં “લુણિગવસહિક ” તેજપાળવસહિકા : “તેજલ તે વસહી” તથા ભાષાનાં પુસ્તકોમાં “લુણિગવસતિજોયાં છે,
૫૪૮

Page #4

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૪૧)
-
આબુ પર્વત
non
લેખ વિષે એટલું જ કહેવું જોઇએ કે ઉપર કહેલા ગુહિલ લેખ (નં. ૧૯૫૩)ની મિતિ [ વિ. ] સં. ૧૩૪ર છે અને બાકીનાઓની મિતિ ત્યાર પછીની છે.
નેમીનાથના દેવાલયના લેખોમાંના બે મોટા અને ઘણાજ ઉપયોગી તથા બીજા ત્રીસ નાના લેખો મી. કાઉન્સની નકલ પરથી છે. લ્યુડસે પ્રસિદ્ધ કર્યા છે (જુઓ પુ. ૮; પાન, ૨૦૦ ) હવે હું [ વિ. ] સંવત ૧૩૭૮ ને લેખ આપું છું જે ઋષભના દેવાલયમાં છે અને તેમાં માત્ર જાણવા લાયક એ છે કે તે દેવળ વિ. સં. ૧૦૮૮ (લગભગ ઈ. સ. ૧૦૩૧ ) માં કઈક વિમલે બંધાવ્યું છે; આ વિમલને અબુંદ ઉપર (ચાલુકય) ભીમદેવ (પહેલા) પતિ નીમ્યો હતો એવી હકીકત છે.
લેખનું વર્ણન કર્યા પહેલાં મારે કહેવું જોઈએ કે અહીં આપેલી દેવળ ને પાયો નાંખ્યાની મિતિ બીજી રીતે પણ આપણે જાણવામાં આવે છે. ઈડીઅન ઍન્ટીકરી, ૫. ૧૧, પાન ૨૪૮ માં ડાકટર કલૅટે ( Dr. Klatt) ખરતરગચ્છની એક પટ્ટાવલીમાંથી એક વિભાગ આપે છે. આ ફકરામાં કહેવા પ્રમાણે પ્રધાન વિમલ જે પિરવાડ (પ્રાગ્રાટ ) વંશ હતો અને જેણે ૧૩ સુલતાનોનાં છત્ર ભાંગી નાંખ્યાં અને ચંદ્રાવતી નગર વસાવ્યું તેણે અબુદ પર્વત ઉપર ઋષભદેવનું દેવાલય બંધાવ્યું.- આ દેવાલય હાલ પણ “વિમલ વસહી” ના નામથી ઓળખાય છે, અને એની પ્રતિષ્ઠા વર્ધમાનસૂરીએ ૧૦૮૮ માં કરી હતી. આજ હકીકત અને આજ મિતિ સાથે, પ્રો. વેબરના * કૅટલૅગ ઓફ ધી બરલીન મેન્યુસ્ક્રીપ્ટસ, ” પુસ્તક ૨ પા. ૧૦૩૬ ને ૧૦૩૭ ઉપર પૂર્ણ રીતે આપી છે અને ત્યાં, વિશેષમાં, એમ કહેવું છે કે દેવાલય બંધાવવાની જમીન બ્રાહ્મણે પાસેથી મેળવવામાં વિમળ સેનાના સિક્કા જમીન ઉપર પાથર્યા અને દેવળ બાંધવામાં તેણે ૧૮૫૩૦૦૦૦૦ ખર્ચા.
વળી પ્રો. પીટરસનના ચતુર્થ રીપોર્ટ, પાન. ૯૨ માં જિનપ્રભસૂરીના તીર્થકલ્પમાંથી લીધેલા એક ફકરામાં પણ આના સંબંધે ઉલ્લેખ છે; ત્યાં પણ • વિમલવસતિ” ની મિતિ ૧૦ ૮૮ આપી છે ૧ અને “લુણિગ વસતિ' ની
૧ મારામત પ્રમાણે છે. પીટરસને આપેલા ૩૯-૪૦ પોમાં કાંઇક ભૂલ છે પણ “વિમલ વસતિ 'બંધાગ્યાની મિતિ વિષે કોઈ પણ જાતની શંકા નથી.
. ૨ આ ફકરાઓમાં કહ્યા પ્રમાણે “ લુણિગ વસતિ” બાંધનાર ‘સૂત્રધાર” શનિદેવ હતા જેના વિષે પ્રબન્ધ ચિન્તામણિ, પાન. ૨૫૯ માં પ્રાસાદ-કારક સૂત્રધાર તરીકે ઉલ્લેખ છે. મી. કાઉસેસના લીસ્ટમાં નં. ૧૬૭૪ માં બાંધનારનું નામ આવે છે. આ લેખ વિ. સં. ૧૨૮૮ નો છે.
૫૪૯

Page #5

ઉપરના લેખે. નં. ૧૩૨ ]
(૧૪૨)
અવલોકન
nnnnnnnn
૧૨૮૮ આપી છે. વળી તેમાં વિશેષમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આ દેવાલયો લેચ્છાએ ભાંગ્યા હતાં અને શક ૧૨૪૩ માં એટલે કે વિ. સં. ૧૩૭૮ માં) પહેલું મહણસિંહના પુત્ર લલ્લે તથા બીજું વેપારી ચંડસિંહના પુત્ર પી. થડે સમરાવ્યું હતું. આપણે આગળ જોઇશું કે ૧૩૭૮ માં મહણસિંહના પુત્ર લલ્લે (લાલિગ) તથા ધનસિંહના પુત્ર વિજડે વિમળનું દેવાલય સમરાવ્યું હતું, અને જે માણસે તેજ:પાલનું દેવાલય (લુણિગવસતિ) સમરાવ્યું તેનું નામ દેવળમાં આવેલા એક લેખમાં “પેથડ ” એમ આપ્યું છે
અહીં જે લેખની આપણે ચર્ચા કરીએ છીએ તે વિમલના દેવાલયના અગ્રભાગમાં આવેલી દેવકુલિકાની બાજુ ઉપરની ભીંતમાં ચઢેલા એક કાળા પથર ઉપર કરવામાં આવ્યો છે. આ લેખમાં ૩૦ પંકિતઓ છે અને તે ૧” ૭ થી ૧ ૮ પહોળા તથા ૧ ૧૩” લાંબે છે; પણ પ્રથમની ૨૨ લીટીઓ એટલી લાંબી છે. ૨૩ થી ૨૯ સુધીની લીટીઓ માત્ર ૧” પ” લાંબી છે, અને ૩૦ મી લીટી ( જેમાં માત્ર મિતિજ છે ) માત્ર ૩ લાંબી છે. આ લેખનો ધણોખરો ભાગ સારી સ્થિતિમાં છે લીટી ૧૬ માં લગભગ ૧૦ અક્ષરો તથા લીટી ૧૭ માં ચાર અક્ષર જતા રહ્યા છેતથા કેટલેક સ્થળે લેખ વાંચી નહિ શકાય તેવો છે. આનું મુખ્ય કારણ એ છે કે અક્ષરો ધણી બેકાળજીથી કતરેલા છે અને એટલા અડોઅડ કાઢેલા છે કે શાહીથી પાડેલી અનુકૃતિમાં તે બરાબર પડી શક્યા નથી. અક્ષરનું કદ ” થી 3" સુધીનું છે. તે નાગરી લિપિમાં છે અને ભાષા સંસ્કૃત છે; તથા આરંભમાં માનસર્વતીર્થ ગરાસ્તિાિદ્ય , લીટી ૯ માં ૩ રાજ્ઞાવી છે અને લી. ૩૦ માં મિતિ; એ સિવાય આખો લેખ ૪ર પદ્યમાં લખ્યો છે. ર અને ૩ સ્પષ્ટ રીતે કાઢેલા છે; પણ કેટલેક ઠેકાણે વ ને બદલે વ કાઢે છે જેમ કે –લી. ૧૬-સર્વજ્ઞ લી. ૨૧
* પ્રા. કલહોર્નના લેખ પાઠમાં જે અક્ષર જતા રહેલા છે તે બક્ષરે મહારા પાઠમાં આપેલા છે. મને એ લેખની એક જુની લખેલી નકલ મળી આવી છે જે લગભગ ૩૦૦ વર્ષ ઉપર લખાયેલી હશે, તેમાં લેખપાઠ સંપૂર્ણ છે. તે નકલને હે મહારા પાઠમાં ઉપયોગ કર્યો છે. અને છે. ટીલોને જતા કર્યા અક્ષરને મહું સ્વસ્થાને બેસાડી રાખ્યા છે–સંચાહક
૧ જયારે આ લેખ મેં પૂરો કર્યો ત્યારે મી. ગૈારીશંકર હીરાચંદ ઓઝાએ તથા ગવર્નમેંટ એપીગ્રાફી (Government Epigraphist ) મેલેલી ન મારા લેખ સાથે સરખાવતાં મારા પાઠો ખરા લાગ્યા.
પપ૦

Page #6

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૪૩),
[આબુ પર્વત
સંમઃ | દંતસ્થાની ઉષ્માક્ષરને બદલે તાલવ્ય વાપરેલા છે જેમકે –લી. ૪ મનથી, લી. ૬ રૂમ ( સંમ જોઈએ ), લી. ૮–સ, વળી તાલવ્યને બદલે દંતસ્થાની પણ વાપરેલા છે જેમકે ––લી. ૮ નિતમ્ લી. ૧૮ પેસ્ટ અને લી. ૨૮– જ્ઞાસિ તને બદલે નર વાપરેલું છે જેમકે – લી. ૨૧ ને ૨૮–રિમ; તથા લીટી ૨૪ માં કર્તાએ જાતેજ પતવા ને બદલે લી. ૨૪ માં પકવ એમ લખ્યું છે. પણ તે છંદને લીધે લખેલું છે. વિશેષ જાણવા લાયક એ છે કે લી. ૪ માં કૃય ને બદલે પરા તથા લી. ૨૧ માં વાચા ને બદલે વાજ્ઞા લખેલું છે. આ ઉપરથી ઈડીઅન અટીકરી માં પુ. ૧૩ ના પાન ૯૩ લી. ૨૬ માં ( જ્ઞાનશશિને બદલે ) વાપરેલું ચાનજી યાદ આવે છે. આ ઉપરથી એમ પ્રતિપાદન થાય છે કે રાજપુર તાનામાં તથા કાનડી લેકમાં જ્ઞ અને ચે વચ્ચે કાંઈ ભિન્નતા નહિ હોય. તેમજ ગૃપા ઉપરથી તરા તથા એવા બીજા જુના લેખમાં વપરાએલા પછી વિભકિતના શબ્દ યાદ આવે છે અને આ ઉપરથી એમ લાગે છે કે રશ ને ઉચ્ચાર જેડાક્ષર ૨ ના જે થતો હશે. લીટી ૩ માં વાપરેલું વિધાન ધ્યાન ખેંચે તેમ છે. આ પાઠ ખરો છે એ વાત ચોક્કસ છે. પણ કર્તા એ વિદ્રવાન શબ્દ વિધા ધાતુના ઢિ ના ત્રીજા પુરૂષ એક વચન તરીકે વાપર્યો છે. આ એક ભૂલ છે કારણ કે વિધાન વર્તમાન કૃદંત છે. ( વિષે વાપરવું જોઈએ . જો કે લેખકે તથા કારીગરે બેદરકારીથી કામ કર્યું છે અને કેટલુંક તદ્દન જતું રહ્યું છે અને ખાસ કરીને પદ્ય ૨૧ ના છેલ્લા શબ્દો ગયા છે, તે પણ ખાતરીપૂર્વક આખો લેખ કળી શકાય અને તાજો કરી શકાય.
આ લેખને હેતુ એ છે કે [ વિક્રમ ] સં. ૧૩૭૮ માં બે માણસો નામે લલ્લ (લાલિગ) અને વીજડ, એમણે પોતાના માતા પિતાના પુણ્યાર્થે આબુ ઉપરનું ઋષભ (આદિનાથ) નું દેવાલય સમરાવ્યું. આ લેખના ત્રણ
-+
મ =
ધાણા દ
....
૧ કુતૂહલની ખાતર કહેવું જોઈએ કે સં. શરા, જર્મન દૃસ ( Hase ) અને
અંગ્રેજી “હેર”(Hare ) આ સર્વેનું મૂળ રાસ લેવું જોઈએ. જુએ છે.
વેકર નેગલનો ( Prof. Wackernageો ) ઍટલીંડ ગ્રામર પુ. ૧ પાન ર૨૫, ૨ સેંટ પીટર્સબર્ગ ડીક્ષનરીમાંથી રાજ અને કર્જ બેને સરખાવો. ૩ આ લેખમાં કિનાં જે રૂપ છે તે–વમૂર્વ, વમૂ9:- ચાર, રિસ, પ્રવે, અને
कारयामासतुः ।।
પપ૧

Page #7

ઉપરના લેખેા. નં. ૧૩૨]
( ૧૪૪ )
અવલાકન
વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ વિભાગ ( કડી -૧૩) માં અણુ પર્વતની પ્રશસ્તિ ' આપેલી છે; અને એ પ્રદેશ તથા અખિકા અને શ્રીમાતા વિગેરેનાં વખાણ કર્યાં પછી દેવાલય વિશેની કેટલીક ઐતિહાસિક બાબતે તેમાં છે. વળી તેમાં વિમલના આદિનાથના દેવળના વિક્રમ સંવત્. ૧૦૮૮ માં પાયા નાંખ્યાની વિગત પણ આવે છે. બીજા વિભાગ ( કડી ૧૪-૨૩) માં આ મ ંદિરના જીÍદ્ધાર કરાવ્યાના વખતે પતના માલીક જે રાજ્ય કર્તા હશે તેની
*
રાજાવલી ’ આવે છે. અને ત્રીજા વિભાગમાં ( કડી ૨૪-૩૮ ) છણે ધાર કરાવનાર માણસેાના વંશનુ વર્ણન છે. અંતમાં ( કડી ૩૯–૪૨ ) ઉદ્દાર કરેલા દેવાલયની પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાય નું નામ તથા તેમને વશ અને મિતિ આપેલાં છે.
ઐતિહાસિક રસ વિનાની ખાખતા બાદ કરતાં, પ્રથમ વિભાગમાં અબુ દ ઉપર વસિષ્ઠ રૂષિના અનલકુંડમાંથી પરમારની ઉત્પત્તિની વિગત આવે છે. તેના વંશમાં કાન્હડદેવ કરીને પ્રતાપી રાજા થયા; તેના વંશમાં ધંધુ (ધઘુરાજ) નામના એક રાજા થયેા જે ચંદ્રાવતીના અધિપતિ હતા, અને જે ( ચાલુકય ) રાજા ભીમદેવ પહેલાને નહિ નમતાં અને તેના ક્રાધમાંથી બચવા ધારાના રાજા. ભેજના પક્ષમાં ગયા. ત્યારબાદ એકદમ કર્તા આપણને કહે છે કે, વિમલ નામના એક પ્રખ્યાત માણસ પ્રાગ્ધાટ વંશમાં થયે જેનામાં તે વખત ચાલતી દુષ્ટતાના અંધકારમાંથી ધર્માંની પ્રજવલિત વાળા ઝળકી ઉઠી. તેને ભીમે રાજાએ ‘ દંપતિ ' ( સેનાપતિ ) નિમ્યા અને ત્યાં એક પ્રસ ંગે રાત્રે શ્રી અંબિકાએ પવ ત ઉપર યુગાદિભર્તા ( યુગાદિજિન, આદિનાથ ) નુ એક સુદર દેવાલય બાંધવાનું તેને ફરમાન કર્યુ. આ આજ્ઞાને વિમલ આધીન થયા એ વાત પદ્યમાં કર્તાએ આ પ્રમાણે મૂકી છે;
વિક્રમાદિત્યના વખતથી ૧૦૮૮ વર્ષ પછી શ્રી વિમલે અમુદના શિખર ઉપર સ્થાપિત કરેલા શ્રી આદિનાથની હું પ્રશ ંસા કરૂં છું.
23
ઉપર કહ્યું તે ધન્ધુ અગર ધન્ધુરાજ, ઉપર પાન ૧૧ માં કહેલા પ્રમાર (પરમાર) ધન્સુક છે, જેને પુત્ર પૂણુ પાળ વિ. સ. ૧૦૯૯ અને ૧૧૦૨ ૧માં અખુદ પ્રદેશમાં રાજ્ય કરતા હતે. ખરેખર તે ચાલુકય ભીમદેવ પહેલા તથા માળવાના પરમાર ભાજદેવના વખતમાં થયે। હશે.
ધન્યુકનું નામ ચંદ્રાવતીના પરમારાની વંશાવલીમાં પણ આવે છે (પુ. ૮. પાન ૨૦૧)

૫૫૨

Page #8

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ.
(૧૫)
[ આબુ પર્વત
એ દેવાલયના બીજા લેખમાં વિમળનું નામ આવે છે, આ લેખની મિતિ વિ. સં ૧૨૦૧ છે. એ લેખ ૧ ( કાઉસેન્સ લીસ્ટ નં. ૧૭૬૭) માં ૧૦ લીટીઓ છે અને તે ૨ ૬ ” લબે તથા પઉંચે છે, તેમાં ૧૭ કડીઓ છે. શાહીથી પાડેલી અનુકૃતિમાં પહેલી બે લીટીઓ ચોક્કસપણે વાંચી શકાય તેમ નથી. પણ હું જોઈ શકું છું તેમ તેમાં એક માણસ વિષે કહ્યું છે જે શ્રીમાલ કુલને અને પ્રાગ્રાટ વંશને હતો. તેને પુત્ર લહધર હતો જેનો મૂલ રાજા (ચાલુક્ય મૂળરાજ પહેલા) સાથે કોઈ પણ પ્રકારનો સંબંધ હતો અને જે “વીરમહત્તમ ” ના નામથી પણ ઓળખાતું હતું. લહધરને બે પુત્રો હતા. પહેલો પુત્ર પ્રધાન નેઢ હતું તથા બીજે વિમલ હતા જેના વિષે ૭ મી કડીમાં આ પ્રમાણે છે:દ્વિતીય તમતી (વ)(?) યઃ શ્રી વિમો ૨ (૪)મવા येनेदमुच्चैभवसिन्धुसेतुकल्पं विनिर्मापितमत्र वेश्म ॥
નેનો પુત્ર લાલિગ હતો. તેને પુત્ર મહિદુક પ્રધાન હતો. ૨ વળી તેને બે પુત્રો હતા, હેમ અને દશરથ. આ લેખનો હેતુ આ પ્રમાણે છે.–ષભના મંદિરમાં દશરથે નેમિજિનેશ ( નેમિતીર્થકર એટલે કે નેમિનાથ ) ની પ્રતિમા બેસાડી, જેની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૨૦૧ ના જયેષ્ઠ પડવાને શુક્રવારે
* પ્રે. કલહોર્નનું આ કથન અસંબદ્ધ જેવું છે. કારણ કે શ્રીમાલ અને પ્રાગ્વાટ બંને જુદી જુદી શ્વતંત્ર જાતો છે. એકજ મનુષ્ય શ્રીમાલકુલ અને પ્રાગ્રાટ વંશનો હેઈ ન શકે. બે કીલોના વાંચનમાં ગડબડ થઈ છે. જે લેખના વિષયમાં આ કથન છે તે બહાર જવામાં આવ્યો નથી તેથી તેના વિષયમાં હું કાંઈ કહી શકું તેમ નથી. નીચે જે લેખનો હવાલો છે. કલહન આપે છે તેમાં તે વીર મહામંત્રીને સ્પષ્ટ શ્રીમાલકુલોભવ લખ્યો છે ( એ લેખ આ સંગ્રહમાં પણ નં. ૧૫૨ નીચે આપેલો છે) તેથી વીર મહામંત્રી અને નેઢ આદિ તેના પુત્ર-પત્રો પ્રાગ્વાટ નહિ પણ શ્રીમાલજ્ઞાતિના હતા -સંગ્રાહક.
૧ મી. કાઉસેન્સના કહેવા પ્રમાણે આ લેખ વિમળના દેવાલયના અગ્રભાગમાં ન. ૧૦ના ભોંયરાના દ્વાર ઉપર છે તેના વિષે એશીયાટીક રીસર્ચીસ પુ. ૧૬ ૫ ૩૧૧ માં ઉલ્લેખ છે–એક લેખની મિતિ સં ૧૨૦૧ છે પણ તેમાંનું કાંઈ પણ વાંચી શકાય તેવું નહી હોવાને લીધે તે બહુ જરૂર નથી. - ૨ છંદ ઉપરથી જણાય છે કે નામ ખરૂ છે ૪ અગ્રભાગમાં નં. ૧૦ ના ભેાંયરાની એક પ્રતિમાની બેઠક ઉપર આ લેખે કોતરેલા છે.
પપ૩

Page #9

ઉપરના લેખે નં. ૧૩૨]
( ૧૪ )
અવેલેકન.
*, ,
એટલે કે ઈ. સ. ૧૧૧૪, મે, ૫ ને શુક્રવારે કરવામાં આવી. મારે કહેવું જેઇએ કે અહીં આપેલી વંશાવળી વિમળના મંદિરના બીજા લેખ (મી. કાઉસેન્સના લીસ્ટ ૪ ના નં. ૧૭૬૮ ) ઉપરથી આપેલી છે, જે આ પ્રમાણે( ૧ શ્રી શ્રીમરુકુરોદ્ભવ- માત્ર પુત્ર (૪) રમત્ર- 1 શ્રી–
२ नेढपुत्रलाालगतत्सुत महिन्दुक सुतेनेदम् ॥ निजपु-- ३ कलत्रसमन्वितेन समात्रि दशरथेनेदं । श्री नेमि--- ४ नाथ ॥ (ब् ) म्वम् । माक्षार्थ कारितं रम्यम् ॥
જાણવા લાયક વિગત મુખ્યત્વે કરીને એ છે કે આ બેમાંના પ્રથમના લેખમાં દશરથની મિતિ આપી છે. અને તે મિતિ વિ. સં. ૧૨૦૧ છે. તેથી એમ જણાય છે કે દશરથના પ્રપિતામહ નેઢને ના ભાઈ વિમલ વિ. સં. ૧૦૮૮ માં (જે મિતિમાં આ દેવાલયનો પાયો નાંખ્યો હતો એવી દંત કથા છે) મેજુદ હશે.
આ લેખના બીજા વિભાગ (કડી ૧૪–૨૩ ) ની વિગત મે ઉપર ૮૧ મા પાન ઉપર આપી છે. ૧૪ મી કડીમાં રાજાવલી શરૂ થાય છે જેમાં પહેલે રાજા આસરાજ છે જે ચાહુવામ ( ચાહુવાણ-ચાહમાન) વંશને હાઈ નદૂલ (ન દ્દલ ) ને રાજા હતા. તેના પછી સમરસિંહ થયો અને તેનો પુત્ર મહણસિંહ ભટ ( કડી ૧૫) થયો ત્યારબાદ પ્રતાપમલ્લ થયો; તેને પુત્ર વિજડ જે મરુસ્થલી મંડલ ( કડી ૧૬ ) નો અધિપતિ થે. તેને ત્રણ પુત્રો હતા, જેમાં પહેલે લૂણીગરાજા (કડી ૧૭) હતો. કડી ૧૮ માં લુંઢનાં વખાણ આવેલાં છે, આ લુંઢ “યમની જેમ શત્રુ સમૂહને નાશ કરતો.” કડી ૧૯ માં લુખ્ખ વિષે છે, તેના વિષે ૨૦મી કડીમાં એમ કહેવું છે કે તેણે અબ્દ પર્વત છે અને પૃથ્વી ઉપર રાજ્ય કરીને સ્વર્ગમાં પ્રયાણ કર્યું (મરી ગયો). ૨૧ મી કડીમાં લૂગના પુત્ર તેજસિંહનાં વખાણ કર્યાં છે, ૨૨ મી કડીમાં
“તિહણાક ઘણું જીવો ” એમ છે. જીર્ણ થએલી કડી ૨૩ માં એમ જણાય છે કે તિહુણ અને તેજસિંહની સાથે મળીને લુખ્ખકે અબુંદ પર્વતનું રાજ્ય ન્યાયપુરઃસર ચલાવ્યું. (શ્રીમા હુમલામાં સમવતdજ્ઞક્તિનrગ્રામ).
- વિજડ સુધી, રાજાવલીના પ્રથમ વિભાગ વિષે કોઈ જાતની શંકા રહે તેમ નથી. તેમજ મેં કહ્યું છે તેના કરતાં વધારે કહેવાનું પણ નથી, વીજડના પુત્રો વિષે કંઈ હરકત આવે છે. લુંટિગ દેવના લેખમાં (પાન ૮૦)
૫૫૪

Page #10

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ,
(૧૪૭)
fઆબુ પર્વત
કહ્યા પ્રમાણે વિજડ જેને દશસ્પન્દન (દશરથ) કહ્યા છે તેને ચાર પુત્રો હતા-લાવણ્યકર્ણ, લંઢ (લેટિન), લક્ષ્મણ, અને પૂર્ણ વર્મન આમાંને લાવણ્ય કણું “ જયેષ્ઠ ” છે એમ સ્પષ્ટ કહેલું છે. હાલન લેખ પ્રમાણે વીજાને ત્રણ પુત્રો હતા તેમાંનો “આઇ” લૂણિગ હતે. લેખમાં લૂણિગ પછી લું અને લુમ્ભ આપેલા છે પણ એમ નથી કહેલું કે તેઓ તેના નાના ભાઈ હતા અગર તેઓને કોઈ પણ જાતને સંબંધ હતો. લુંટિગદેવના લેખની હકીક્તમાં મેં લુણિગ અને લાવણ્યકર્ણ ને એક ગણેલા છે, અને લુંટ તથા લુભને ભાઈઓ ગણ લંઢને લુંઢ ( લુંટિગ ) અને લુખ્ખને લાવણ્યવર્માન કહે છે. બીજા લેખો જડી આવશે જેના ઉપરથી મારૂ ખરા પણું અગર ખોટા પણું બહાર આવશે. વળી મારે કહેવું જોઈએ કે મારા મિત્રો મી. ઓઝા જેમનું પોતાના દેશનું જ્ઞાન અગાધ છે તેમના કહેવા પ્રમાણે લૂણિગ, સુંઠ અને લુમ્ભ ( લુમ્ભક ) એકજ માણસનાં નામ છે. અને જે બધાં લક્ષ્મ શબ્દના સંસ્કૃત રૂપ છે અને જે “આબુને પ્રખ્યાત જીતનાર “રાવલંભા ” ” નું નામ છે. જે મી. ઓઝાનું કહેવું ખરૂં હોય તો ઉપર પાન ૮૩ ઉપર પ્રસિદ્ધ થએલી વંશાવળીની છેલ્લી લીટીઓ ફેરવવી પડે. મારી જેમ મી. ઓઝા પણ તિહુણુક ( તિહુણ) તેજસિંહનો નાનો ભાઈ છે એમ કહે છે, પણ તેમના મત પ્રમાણે તેજસિંહના પુત્ર કાન્હડદેવ સાથે આ બંનેને લૂંટિગ (લુંટ, લૂણિગ, લુખ્ખ) ની નીચે મૂકે છે. જ્યારે આ લેખ વિ. સં. ૧૩૭૮ માં રચાયો ત્યારે લુભ મરણ પામ્યો હતો, અને તે વખતે આબુનો રાજ્યકારભાર તેજસિંહ ચલાવતો હશે.
આલેખના ત્રીજા વિભાગમાં (કડી ૨૪-૩૮) જે માણસોએ દેવળ સમરાવ્યું (લલ્લ અને વીડ) તેમના વંશના માણસનાં કેટલાંક નામ વિષે કહેલું છે બીજું કાંઈ વધારે નથી. એ નામ નીચે પ્રમાણે --
પપપ

Page #11

જેહા

વેલ્લાક
ઉપરના લેખે. નં. ૧૩૨ ]
પારસ
દેગા
દેસલ
કુલધર
પપ૬
દેમાતિ થી
N. Rillt,

( ૧૪૮)
ગયપાલ
ભોમ મેહણ (સ્ત્રી; હાંસલદે)
ગાહી
ગેસલ (સ્ત્રી; ગુણદેવી)
ધનસિંહ ( સ્ત્રી; ધાંધળદેવી)
મહણસિંહ ( સ્ત્રી મયણલ્લાદેવી )
વીજડ શિમધર સમરસિંહ વિજપાળ નરપાળ | લાલિગાસીહ
| ( લલ્લ )
સીહા
લાપા

અવલોકન,
વીરધવી

Page #12

પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ.
(૧૪૯).
[ આબુ પર્વત
આ કેડામાં બતાવેલા માણસો ચુસ્ત રીતે જૈન ધર્મને વળગેલા હતા. જેલ્લા મૂળ પુરૂષ છે. તે એક વ્યાપારી હતો અને તેના ગુરૂ ધર્મસૂરી હતા. દેસલ વિષે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે તેણે સાત પવિત્ર સ્થળે ૧૪ વાર સંઘ કાઢયા હતા. આ સ્થળે તે શત્રુંજય વિગેરે છે. આ વંશનાં બીજાં માણસોનાં સાધારણ રીતે વખાણ કર્યા છે.
વિમલના મંદિરમાં તેના વંશના લોકોના બીજા લેખો છે; આ લેખની મિતિ | વિક્રમ ] સંવત ૧૩૭૮ છે. વળી આ વંશનો એક લાંબો લેખ છે. (નં. ૧૭૯૧ ને કાઉસેન્સ લીસ્ટ ) જેની મિતિ શબ્દોમાં અને આંકડામાં લખેલી છે.--વિ. સં. ૧૩૦૯. આ લેખમાં ૨૫ લીટીઓ છે અને તે ૧૫ કડીએમાં છે. તેમાં આનંદસૂરીએ કરેલી, વિમલની વસહિક ” માં નેમિજિન (નેમિનાથ ) ની પ્રતિમાની સ્થાપના વિષે આપવામાં આવ્યું છે. તેમાંથી એમ જણાય છે કે આ વંશ ઉકે [ શ ] વંશનો છે અને તેને મૂળ સ્થાપક જેહાક માંડવ્યપુર (મંડોર ) નો રહેવાસી હતો. કુલધર પછી તેના પાંચ પુત્રનું વર્ણન છે, પણ લેખનો મોટો ભાગ જતો રહયો છે તેથી હું તેમનાં નામે અત્ર આપી શકું તેમ નથી.
આ લેખની બાકીની ( ૩૯-૪૨) કડીઓમાં [ વિ.] સંવત ૧૩૭૮ ના એક દિવસે “ગુરૂ” અગર સુરી” જ્ઞાનચંદે અબુંદ પર્વત ઉપર ઋષભની પ્રતિમાની સ્થાપના ( પુનઃ સ્થાપના ) કરી. જ્ઞાનચંદ્રના ધાર્મિકવંશ વિષે જાણવું જોઈએ કે તેના પહેલાં અમરપ્રભસૂરી થયા હતા અને આ વંશને સ્થાપનાર ધર્મસૂરી હતા જેમને ઘર્મઘોષણાર્થનન એટલે કે “ગણ” ના સૂર્ય કહ્યા છે અને જેમણે વાદિચંદ્રને અને ગુણચંદ્રને હરાવ્યા હતા તથા ત્રણ રાજાઓને બોધ આપ્યો હતો. ( વિક્રમ ) સંવત ૧૩૭૮ ના બીજા
૧ જુએ પાન ૧૫૪, આગળ.
૨ આ સાત સ્થળે અગર ક્ષેત્રે વિષે વારંવાર કહેવામાં આવ્યું છે. પણ એ સાત સ્થળોનાં નામો મળી શક્તાં નથી,
3 આવી રીતે બીજો [ લેખ ] સં. ૧૩૦૯ જણાવે છે પણ બીજું કાંઈ નહિ આવા શબ્દોમાં, એશિયાટીક રીસર્ચીસ પુ. ૧૬, પા૩૧૧ ઉપર કહેલે લેખ તે આ છે.
૪ એટલે કે એશવાળ જાત, જુઓ એપીગ્રાફીકા ઈડિકા, પુ. ૨, પાન ૪૦. ૫ મી. કાઉસેન્સના લીસ્ટના નં. ૧૭૫૯, ૧૮૨૨ - ૧૮૫ર.

૫૫૭

Page #13

ઉપરના લેખે. નં. ૧૩૨]
(૧૫૦)
અવેલેકિન,
લેખમાં જ્ઞાનચંદ્રને ધર્મસૂરી અગર ધર્મઘોષસૂરીના પટ ઘર તરીકે ઓળખાવ્યા છે. કાઉસેન્સના લીસ્ટના નં. ૧૭૮૬ ને એક લેખ જેના ઉપર મિતિ નથી તેમાં આરંભમાં આવા અક્ષરે છે –
श्रीमद्धर्मघोषसूरिपट्टे श्रीआण (न) न्दसूरि श्रीअमरप्रभसूरिपट्टे श्रीज्ञानचन्द्रसूरि- આમાં વર્ણવેલા આનંદસરી એજ વિ. સં. ૧૩૦૯ ના ઉપર કહેલા આનંદસરી
હશે; અને એ લેખના આનંદસૂરી તથા અમરપ્રભસૂરી છે, તે આનંદસૂરી અને તેના શિષ્ય અમરપ્રભસૂરી હશે જે પ્રે. પીટરસનના ચતુર્થ રીપોર્ટ પાન ૧૧૦, લી. ૧ માં કહ્યા પ્રમાણે, અમરચંદ્રસૂરીની સૂચનાથી [ વિ. ] સં. ૧૩૪૪ માં લખાયેલા એક હસ્તલિખિત પુસ્તકમાં વર્ણવેલા છે. આ પુસ્તકમાં ૧૦૯મા પાને આનંદસૂરિની પહેલાં ધર્મસૂરી (રાજગછના શીલભદ્રસૂરિના શિષ્ય) વર્ણવેલા છે, જે ઉદ્ધત વિવાદ કરનારાઓ તરફ-જેમ હાથીને સિંહની ગર્જના તેમ—હતા અને જેમણે રાજા વિગ્રહના ચિત્તને ચમત્કત કર્યું હતું. પ્રો. પીટરસનના ત્રીજા રીપોર્ટના એપેન્ડીકસ, પાન ૧૫ ને ૩૦૭ ઉપર આજ માણસને ધર્મઘોષસૂરીનું નામ આપ્યું છે અને તેમાં તે શાકલ્જરિના રાજાને બોધ આપતા હોય તેમ વર્ણવ્યા છે. વળી આજ પુસ્તકના પાન ૨૬૨ ઉપર તેમણે સંપાદન લક્ષ દેશના રાજાની સમક્ષમાં ઘણું વાદ કરનારાઓને હરાવ્યા હતા એમ કહેલું છે. આ ઉપરથી નિઃસંશય એમ કહી શકાય કે આ લેખમાં વર્ણવેલા ત્રણ રાજાઓમાં એક શાકલ્જરિને રાજા વિગ્રહરાજ છે. ( આ શાકભુરિ સપાદલક્ષ દેશનું મુખ્ય શહેર છે) હું ધારું છું એ રાજા તે વીસળદેવ—વિગ્રહરાજ હશે જેના દિલ્હી સિવાલિક સ્તંભ લેખો (મારા નોર્ધનલીસ્ટનો નં. ૧૪૪) માં [ વિક્રમ ] સંવત ૧૨૨૬ એટલે કે (ઈ. સ. ૧૧૭૦ ) મિતિ આપેલી છે. બે રાજાઓ ક્યા તે હું ઓળખી શકતો નથી. તેમજ વાદિચંદ્ર અને ગુણચંદ્ર જેમને ધર્મસૂરિએ હરાવ્યા તે કોણ તે કહી શકતો નથી.
૪૨ મી કડીમાં આપેલી મિતિ આ પ્રમાણે –
વસુઓ (૮) મુનિઓ (૭) ગુણ (૩) અને ચંદ્ર (૧) થી બનેલા વર્ષમાં એટલે કે [ વિક્રમ ] સં. ૧૩૭૮ માં જેષ્ઠ “ સિતિ' (વદ) નવમી
૧ મી. કાઉન્સેસના લીસ્ટના નં. ૧૭૫૬, ૧૭૫૮ અ. ૧૭૬૪ ને ૧૭૯૩.
૨ એક વાદિચંદ્ર તે છે કે જેણે “ જ્ઞાન સૂર્યોદય રચ્યું છે; આ લેખમાં વર્ણવેલા વાદિચંદ્ર તે એ હશે કે કેમ તે કહી શકાય નહિ
પપ૮

Page #14

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૫૧ )
[આબુપર્વત
તિથિ' ને વાર સેમ. અહીં એક હરકત છે. અહીંઆ “ સિતિ ” શબ્દનો અર્થ મેં વદિ કર્યો છે પણ તે “ શુદિ ” એ હોઈ શકે અને જેમાં તે શુદિ' ખરું લાગે છે કારણ કે લેખની ૩૦ મી લીટીમાં મિતિ ફરીથી આપી છે; ૧૩૭૯ ના ક સુદિ ૯ સેમ. પરંતુ આના વિરૂદ્ધમાં એટલું જ કહેવાનું કે બીજા જુદાજ ચાર લેખોમાં ( નં. ૧૭૭૧, ૧૮૨૧, ૧૮૨૯, ૧૯૦૪ મી કાઉસેન્સ” લીસ્ટ ) “ સંવત (સ) ૧૩૭૮ વર્ષે વદિ ૯ સેમ દિને ( અગર સામે ). આપી છે જે દેખીતી રીતે જ આપણું લેખમાં આપેલી મિતિ છે. વિશેષમાં,
ક શુદિ એ મિતિ ૧૩૭૮ માટે તદ્દન ખોટી થાય (કારણ કે ચૈત્રાદિ ચાલુ અગર ગત, અથવા કાન્નિકાદિ ગત વર્ષ) અને કાત્તિકાદિ વિક્રમ સં. ૧૩૭૮ ના પૂર્ણિમાન્ત છ વદિ માટે ઈ. સ. ૧૩૨૨ની ૧૦ મી મે બરાબર થાય આ કારણથી તે મિતિનું મારું ભાષાંતર ખરૂં છે અને તેની ખરી મિતિ ૧૩૨૨ ની ૧૦ મી મે સોમવાર લઉં છું. અને ૩૦ મી લીટીમાં ફરીથી મિતિ આપતી રીતે (જ્યાં ૧૩૭૯ શંકા પાત્ર હોય જ) બેટા છે એમ હું ધારું છું.”
(૧૩૩) આ લેખ એજ મંદિરમાં એક તરફની ભીંત ઉપર શિલામાં કેતલે છે. આમાં બધી મળીને ૨૪ પંકિતઓ છે. લેખની ભાષા સંસ્કૃત છે પણ તે અપભ્રષ્ટ પ્રયોગોથી ભરપુર છે અને ઘણું જ વ્યાકરણ વિરૂદ્ધ છે.
પ્રારંભમાં, સંવત્ ૧૩૫૦ વર્ષે, માઘ સુદિ ૧, ભમ (મંગલવાર) ની મિતિ લખ્યા બાદ અણહિલપુર (પાટણ) ના રાજા સારંગદેવનું વર્ણન છે. પરમેશ્વર, પરમભટ્ટારક, ઉમાપતિવરલબ્ધ આદિ
ગ સારંગદેવ, વાઘેલા વંશના રાજા અજુનદેવને પુત્ર હતો. તેણે સંવત ૧૩૩૧ થી ૧૩૫૩ સુધી ( ૨૨ વર્ષ) રાજય કર્યું હતું. એનાં વખતો એક લેખ કચ્છમાં આવેલા કંથકોટ પાસે ખોખર નામના ગામમાં એક પાળી બા ઉપર છે. માંડવીથી ૩૫ માઈલ છેટે આવેલા ભદ્રેશ્વર ગામમાંથી–જે જૈનોનું તીર્થસ્થાન ગણાય છે-એ લેખ ત્યાં લાવવામાં આવ્યો હતો. તેની ઉપર સંવત ૧૩૩૨ ની સાલ છે અને તેમાં એને “મહારાજા ધિરાજ' લખ્યો છે. તેમાં એના પ્રધાનનું નામ માલદેવ લખેલું છે. બીજો એક લેખ જેની ઉપર સંવત ૧૩૪૩ ની સાલ છે તે પ્રથમ સેમિનાથમાં
પપ૯

Page #15

ઉપરના લેખે. નં. ૧૩૩
(૧૫ર )
અવલોકન,
વિશેષણની સાથે તેને “અભિનવસિદ્ધરાજ જણાવ્યું છે. તેને મહામાત્ય વાધુય” હતું. તેના રાજ્યમાં, ઉપર જણાવેલા દિવસે ચંદ્રાવતીના મંડલેશ્વર વિસલદેવે આ શાસનપત્ર કરી આપ્યું છે. ચંદ્રાવતી નિવાસી ઓસવાલ જ્ઞાતીય સા. વરદેવના પુત્ર સા. હેમચંદ્ર તથા મહા. (અર્થાત્ મહાજન) ભીમા, મહા. સિરધર, 2. જગસીહ, છે. સિરપાલ, એ. ગહન છે. વસ્તા અને મહ. વિરપાલ આદિ સમસ્ત મહાજનની પ્રાર્થનાથી આબુ ઉપર રહેલા “વિમલવસહિ.” અને “યુનિવસહિ” નામના બંને મંદિરના ખર્ચ માટે તથા કલ્યાણક આદિ મહોત્સવના દિવસે ઉજવવા માટે, જુદા જુદા વ્યાપાર કરનારા વ્યાપારીઓ તથા ધંધાદારીઓ ઉપર અમુક રકમને લાગે બાંધી આચ્ચે હતે. પછી જણાવ્યું છે કે આ નિયમ આબુ અને ચંદ્રાવતીમાં રહેનાર દરેક પ્રજાજને નિયમિત રીતે પાળવે. તથા આ મંદિરની યાત્રા માટે આવનારા યાત્રિઓ પાસેથી આબુ કે ચંદ્રાવતીના કેઈ પણ રાજપુરૂષે કાંઈ પણ (કર કે મુંડકાવેરે વિગેરે) માંગવુ. નહિ. તથા આબુ ઉપર ઉતરતા ચઢતા યાત્રિઓની કાંઈ પણ વસ્તુ જશે તે તે આબુના ઠાકરેએ ભરી આપવી પડશે. આ શાસનપત્રમાં કરેલા હુકમે અમારી સંતતિમાં થનારા રાજાઓએ તથા બીજા પણ જે કોઈ રાજાઓ થાય તેમણે બરાબર પાળવા.
હતો પણ હાલમાં પિતુંગાલમાં આવેલા સેદ્રા ગામમાં છે. એ લેખમાં ત્રિપુરાન્તક નામના માણસે કરેલી યાત્રાની વાત લખી છે અને રાજા સારંગદેવની વંશાવળી આપી છે. ડાકટર ભાંડારકરને અમદાબાદમાંથી એક હસ્તલિખિત ગ્રંથ મળ્યો હતો, તેમાં લખ્યું છે કે એ ગ્રંથ સંવત ૧૩૫૦ ના જેઠ વદિ ૩ ને દિવસે મહારાજાધિરાજ સારંગદેવનું લશ્કર આશાપલ્લિ (અમદાવાદ) મુકામ કરી પડ્યું હતું ત્યારે પૂરો કર્યા હતા. (ગુજરાતના પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉપરથી. )
એજ સારંગદેવની ગાદીએ કરણદેવ બેઠે હતો જે “ કરણઘેલા ' ના નામથી ગુજરાતમાં પ્રસિદ્ધ છે અને જેના વખતમાં ગુજરાત મુસલમાનેના હાથમાં ગયું.
પ૬૦

Page #16

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૫૩)
[ આબુપર્વત
પછી, પુરાણોના કેટલાક કે આપ્યા છે જેમાં “દેવદાન ”ને લેપ કરવાથી થનારા પાપ ઇત્યાદિનું વર્ણન છે. કકુર જતસિંહના પુત્ર પારિખ પેથાએ આ શાસનપત્ર લખી આપ્યું.
આમાં શ્રીઅચલેશ્વરના મંદિરવાળા રાઉ૦ નંદિ, વશિષ્ઠદેવના મંદિરવાળા તપોધન ...(નામ જતું રહ્યું છે.) અંબાદેવીવાળા નીલકંઠ તથા ગામના સઘળા આગેવાન પઢયાર (લેકે) સાક્ષી થએલા છે.
(૧૩૪-૨૪૮) નબર ૧૩૪ થી ૨૪૮ સુધીના (૧૧૪) લેખે એજ મંદિરની જુદી જુદી દેવકુલિકાઓ ઉપર તથા તેમાં રહેલી પ્રતિમા વિગેરે ઉપર કતરેલા છે. આ બધા લેખે ન્હાના ન્હાના છે અને તેમાં સંવત્ , દાતાનું નામ અને પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાર્યના ઉલ્લેખ શિવાય બીજું કાંઈ વધારે જાણવા લાયક લખાણ નથી. એ લેખમાં નં. ૧,૩૪– ૩૮-૪૦-૪૧-૪૨-૪૪-૪૫-૪૮-૫૫–૫૯-૬૧-૬૪-૬૮-૭૯–૮૩-- ૮૫-૮૯-૯૧-૯૬-૨,૦૨-૦૬–૧૬-૧૯-૨૬-૩૩-૩૭–૩૮ અને ૨૪૪ ના (૨૮) લેખે સંવત્ ૧૩૭૮ ની સાલન છે. અર્થાત્ મુખ્ય લેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે માંડવ્યપુર (મંડેઉર) નિવાસી લલ અને વીજડે જ્યારે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કર્યો તે જ વખતના આ લેખે છે. આ લેખો ઉપરથી એમ જણાય છે કે લાલ અને વીજડે તે મૂળ મંદિરને ઉદ્ધાર કર્યો હતો અને બીજા દાતાઓએ કેટલીક દેવકુલિકાઓને ઉદ્ધાર કર્યો હતો તથા કેટલાકે પ્રતિમાઓ પધરાવી હતી. આ દાતાઓમાંથી ઘણા ખરા તે માંડવ્યપુરના જ રહેવાસી હતા. પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાર્યોમાં મુખ્ય ભાગ જ્ઞાનચંદ્રસૂરિએ જ ભજવે જણાય છે. તથાપિ નં. ૧૪૪-૪૫ માં માલધારી શ્રીતિલકસૂરિ, નં. ૧૬૮ માં સેમપ્રભસૂરિ, નં. ૨૦૨ માં હેમપ્રભસૂરિ શિષ્ય રામચંદ્રસૂરિ અને નં. ૨૦૬ ના લેખમાં ઉકકેશગચ્છીય કકદાચાર્ય સંતાનીય
પ૬૧

Page #17

ઉપરના લેખે. નં. ૧૩૪ થી ૨૪૮ ] (૧૫)
અવલોકન.
કસૂરિનું પણ નામ આવેલું છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે એ જીર્ણો દ્ધિાર વખતે, આ આચાર્યો પણ ત્યાં વિદ્યમાન હતા.
નંબર ૧,૬૯-૭૦-૭૨-૭૪૭૫-૭૬-૭૭-૮૦-૮૩-૮૫-૮૬-૮૮ -૯૦-૯૦-૯૫–૯૭––૨૦૦-૦૪-૦૫-૦૭-૦૮–૧૧–૧૩–૧૪–૧૫, અને રરર વાળા (ર૭) લેખે સંવત્ ૧૨૪૫ ના છે. આ લેખે ઉપરથી જણાય છે કે એ વખતે પણ એ મંદિરનો ઉદ્ધાર કે પ્રતિષ્ઠા મહત્સવ જેવું કાંઈ વિશેષ કાર્ય થયું હશે. એ લેખેમાં મુખ્ય રીતે પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતીય મહામાત્ય પૃથ્વીપાલના પુત્ર મહામાત્ય ધનપાલનું નામ આવે છે. એ મહામાત્ય ક્યાને રહેવાસી હતું તે આ લેખો ઉપરથી જાણી શકાતું નથી. હસ્તિશાળાની અંદર એના નામને પણ એક હાથી ઉભે છે. ૧૫૭ નંબરના લેખમાં, જે સંવત્ ૧૨૦૪ ને છે, આનંદ પુત્ર પૃથ્વીપાલ મંત્રીનું નામ છે તે ઘણે ભાગે એ ધનપાલને પિતા જ પૃથ્વીપાલ હશે. કારણ કે હસ્તિશાળામાં ધનપાલના હાથી સાથે પૃથ્વીપાલ અને આનંદના નામના પણ અનેક હાથી ઉભે છે અને જેના ઉપર એજ ૧૨૦૪ ની સાલ છે. ૨૧૩ અને ૧૪ નબરના લેખે મંત્રી યશવીરના છે, જેનું વર્ણન ઉપર ૧૦૮–૦૯ નંબરના લેખાવકનમાં કરવામાં આવ્યું છે. ૨૧૩ ને લેખ તે ઉકત બને લેઓ જે જ છે. ૧૪ ને લેખ ગદ્યમાં છે અને તેમાં લખેલું છે કે, મંત્રી યશવીરે પિતાની માતા ઉદયશ્રીના શ્રેયાર્થે તેરણ સહિત દેવકુલિકા બનાવી તેમાં આ પ્રતિમા પધરાવી છે.
આ લેખોમાં પ્રતિષ્ઠા કરનાર તરીકે એક તે આરાસનવાળા બ્રહદૂગચ્છીય આચાર્ય દેવસૂરિના શિષ્ય દેવચંદ્રસૂરિનું નામ છે, અને
* એ હાથી ઉપરથી સંવતને આંક ભુંસાઈ ગયો છે પરંતુ પં. ગૌરીશંકર ઓઝાએ તેના ઉપર ૧૨૩૭ ની સાલ વાંચી છે, એમ તેમને “સારો થી તાર' (પૃ. ૬૩) ના લખાણથી જણાય છે,
૫૬૨

Page #18

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૫૫ )
[ આબુ પર્વત
બીજા ક્કાસદગચ્છના ઉતનાચાર્ય સંતનીય સિંહસૂરિનું નામ છે. ૨૧૫ ના લેખમાં રત્નસિંહસૂરિનું નામ પણ આપેલું છે.
નંબર ૨,૧૭-૧૮-૨૦-૨૧-૨૪-ર૭ અને ૪૩ વાળા (૭) લેખે સંવત્ ૧૨૧૨ ની સાલના છે પ્રતિષ્ઠાકારક આચાર્ય (નં. ૨૧૮-૨૦ -૨૧ માં) શીલભદ્રસૂરિના શિષ્ય ભરતેશ્વરસૂરિના શિષ્ય શ્રીરસૂરિ જણાવ્યા છે.
ન. ર૪૮ ને લેખ પણ એજ વર્ષને છે. તેમાં લખ્યું છે કે– કેરટગચ્છીય ઓશવંશીય મત્રિ ધાંધુકે વિમલમંત્રીની હસ્તિશાળામાં આ આદિનાથનું સમવસરણ બનાવ્યું છે અને નન્નસૂરિના શિષ્ય કકસૂરિએ એની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
૧૫૬ નંબરને લેખ જે ૧૦ નંબરની દેવકુલિકાની જમણી બાજુ ઉપર કોતરેલો છે તે એક આર્યા છંદનું પદ્ય છે. તેમાં એજ કક્કસૂરિએ પિતાના ગુરૂ નન્નસૂરિની સ્તુતિ કરેલી છે.
૧૩૫-૩૯-૪૩-૪૭ અને ૫૦ નંબરના લેખેની મિતિ સં. ૧૨૦૨ છે. પ્રતિષ્ઠા કરનાર કુંદાચાર્ય છે જેઓ ૨૦૬ નંબરના લેખમાં જણાવેલા ઉકકેશગચ્છીય આચાર્ય કક્કસૂરિના પૂર્વજ છે.
૨૦૯ અને ૧૦ નંબરના લેખ સં. ૧૩૦૨ ના છે. તેમાં પ્રતિઠાતા તરીકે રૂદ્રપલીય અભયદેવસૂરિના શિષ્ય દેવભદ્રાચાર્યનું નામ છે.
+ કાસહદગચ્છ એ કાસહદ નામના ગામ ઉપરથી પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યો છે. આબુપર્વતની પાસે આર. એમ. રેલ્વેના કીરિલી-સ્ટેશનથી ૪ માઈલ ઉત્તરે “કાયંદ્રા” નામનું જે વર્તમાનમાં ગામ છે તેજ પુરાતન “ કાસાહદ” છે એમ પં. ગૌરીશંકર ઓઝા પિતાના “સિરાહી રાચે તિહાર” (પૃષ્ઠ ૩૬ ) માં જણાવે છે. એ ગામમાં એક પુરાતન જિનમંદિર પણ છે જેનો થોડા વર્ષ પહેલાં જીર્ણોદ્ધાર થયો છે. તેમાં મૂલમંદિરની ચારે બાજુ બીજી હાની હાની દેવકુલિકાઓ છે જેમાંની એકના દ્વાર ઉપર વિ સં ૧૦૯૧ ને લેખ છે. ત્યાં એક બીજું પણ પ્રાચીન જનમંદિર હતું જેના પત્થરો વિગેરે ત્યાંથી લઈ જઈ રહેડામાં નવા બનેલા મંદિરમાં લગાડી દેવામાં આવ્યાં છે.
૫૬૩

Page #19

ઉપરના લેખ. નં. ૧૩૪ થી ૨૪૮ ] (૧૫૬)
અવલોકન
નં. ૧૫૧ નીચે આપેલા આઠ નામે, ૧૦ નં. ની દેવકુલિકાની અંદર શ્રાવકની જે આઠ મૂતિઓ છે તેમના નીચે કોતરેલા છે. આ આઠેને પરસ્પર શું સંબંધ છે તે જાણી શકાયે નથી પરંતુ ઉપર નં. વાળે લેખ જે એ જ દેવકુલિકામાં આવેલી પ્રતિમાના પાસન નીચે આરસના એક કટકા ઉપર કતરેલો છે તેથી આ આઠમાંના ૫ ને સંબંબ આ પ્રમાણે જણાય છે –
શ્રી માલજ્ઞાતીય વીરમહામંત્રી.
મંત્રીનેટ.
લાલિગ.
મંત્રી દશરથ. હસ્તિશાળાની અંદર વીર અને નેટના નામને અનેક હાથી મૂકેલે છે, જેના ઉપર સંવત્ ૧૨૦૪ ની સાલ કેરેલી છે.
નં. ૧૫૩ ને લેખ પણ એજ કુટુંબ સાથે સંબંધ ધરાવતે હોય તેમ જણાય છે. એની મિતિ સં. ૧૨૦૦ ના જેઠ વદિ ૧, શુકવાર છે. જેમાં પ્રતિષ્ઠા કરનાર આચાર્ય નેમિચંદ્રસૂરિ છે.
૧૫૪ નંબરનો લેખ, આબુના લેખોમાં સર્વથી જુનો છે અને તેની સાલ સં. ૧૧૧૯ ની છે. આ લેખ ૧૩ નંબરની દેવકુલિકામાં આવેલી મુખ્ય પ્રતિમાના પદ્માસન નીચે કરેલ છે. આ બે શ્લોકોમાં છે. થારાપદ્ર (જેને વર્તમાનમાં થરાદ કહે છે) નિવાસી કોઈ કુટુંબના શાંતી નામના પૃથ્વી પ્રસિદ્ધ અને પરમશ્રાવક અમાત્યની સ્ત્રી શિવાદેવીના પુણ્ય માટે તેના નીન્ન અને ગીગી નામના અપએ આ પ્રતિમા કરાવી, એવી એ લેખની મતલબ છે.
૧૬૩ નંબરના લેખમાં જણાવ્યું છે કે–સં. ૧૬૯૪ માં પંડિત હરિચંદ્રગણિએ બીજા ૧૦ યતિઓ સાથે (આબુની) યાત્રા કરી છે.
૫૬૪

Page #20

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૫૭)
[ આબુ પર્વત
જાના લેખમાં બીજે નબર ૧૮૪ બરવાળા લેખને છે. કારણ કે તે સં. ૧૧૮૭ ની સાલને છે. ભદ્રસિણક નામના ગામ નિવાસી પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિના કેટલાક શ્રાવકોએ (નામો આપ્યાં છે) મળીને આબુ તીર્થ ઉપર આદિનાથની પ્રતિમા બનાવી જેની પ્રતિષ્ઠા બૃહદુગચ્છના
વિજ્ઞવિહારી આચાર્ય વર્ધમાનસૂરિના પટ્ટધર પદ્મસૂરિના શિષ્ય ભદ્રેશ્વરસૂરિએ કરી; એટલે ઉલ્લેખ કરેલો છે.
૨૩૫ ના નંબર નીચે આપેલા નામે વિગેરે, જુદી જુદી સ્ત્રીપુરૂની મૂતિ ઉપર કોતરેલા છે જે મૂલમદિરના રંગમંડપમાં બેસાડેલી છે.
નંબર ૨૩૯ અને ૪૦ વાળા લેખે, એજ રંગમંડપમાં ગભારાના દરવાજાની બંને બાજુએ બે કાર્યોત્સર્ગસ્થ પ્રતિમાઓ વિરાજિત છે તેમના ઉપર કતરેલા છે. સં. ૧૪૦૮ છે. કેટગચ્છના મહં. ધાંધુકે પોતાના કુટુંબના શ્રેયાર્થે, [ આબુ ઉપરના] યુગાદિદેવ (આદિનાથ) ના મંદિરમાં આ “જિનયુગલ” કરાવ્યું છે, અને જેની પ્રતિષ્ઠા કકકસૂરિએ કરી છે, એવું લેખનું તાત્પર્ય છે.
મૂળ ગભારામાંથી બહાર નિકળતાં ડાવી બાજુએ જે ગોખલે છે તેમાં રહેલી પ્રતિમાના પદ્માસનની નીચે પત્થર ઉપર ૨૪ર નંબરનો લેખ કેતરે છે. આ લેખ વસ્તુપાલન છે. સંવત્ ૧૨૭૮ ની સાલમાં, મહામાત્ય વસ્તુપાલે પોતાના ભાઈ મલ્લદેવના પુણ્યાર્થે મલ્લિનાથદેવસહિત ખત્તક (ગોખલે) બનાવ્યું છે. એમ એ લેખમાં ઉલ્લેખ છે.
બાકીના કેટલાક લેખમાં સાધારણ રીતે મૂર્તિ કરાવનાઓનાં નામે શિવાય વિશેષ કાંઈ નથી.
( ર૪૯-૨૫૬) તેજ પાલના મંદિરની પાસે જે ભીમસિંહનું મંદિર કહેવાય છે તેમાં મૂલનાયક તરીકે પિત્તલમય આદિનાથ તીર્થંકરની પ્રતિમા પ્રતિછિત છે તેની નીચે નં. ૨૪૯ નો લેખ, તથા તેની બંને બાજુએ
પ૬૫

Page #21

ઉપરના લેખે. નં. ૨૪ થી ૨૫૬ (૧૫૮)
અવેલેકને,
પરિકરની જે મૂર્તિઓ છે તેમની નીચે ૨૫૧ અને પર ના લેખ કેત છે. લેખને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે
સંવત્ ૧રપ ફાલ્ગણ સુદી ૭, શનિવાર, રોહિણી નક્ષત્રના દિવસે આબુ પર્વત ઉપર દેવડા શ્રીરાધર સાગર ડુંગરસીના રાજયમાં સાવ ભીમને મંદિરમાં, ગુજરાત નિવાસી, શ્રીમાલજ્ઞાતિના અને રાજમાન્ય મં. મંડનની ભાર્યા મેલીના પુત્ર મહે સુંદર અને તેના પુત્ર મં. ગદાએ પોતાના કુટુંબ સમેત ૧૦૮ મણ પ્રમાણવાળા પરિકર સહિત આ પ્રથમજિનનું બિંબ કરાવ્યું છે અને તપાગચ્છનાયક શ્રીસેમસુન્દરસૂરિના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિએ, સુધાનંદનસૂરિ સોમજયસૂરિ મહોપાધ્યાય જિનસમગણિ આદિ શિષ્ય પરિવાર સાહિત તેની પ્રતિષ્ઠા કરી છે.
૨૫૦ નબરવાળે લેખ, એજ મૂર્તિની નીચે જે દેવીની મૂર્તિ છે તેના ઉપર કતરેલો છે. એ લેખમાં, એ મૂતિઓ કરનારા કરીગરનાં નામે કોતરેલા છે. મુખ્ય કારીગર દેવા નામે હતે જે મહિસાણા (હાલનું મહેસાણા ) ને રહેવાસી હતો.
નં. ૨૫૩-૫૪ અને–પપ નીચે આપેલા લેખે પણ એજ મંદિરના રંગમંડપમાં જુદે જુદે ઠેકાણે બેસાડેલી મૂતિઓ ઉપર કોતરેલા છે.
૨પ૬ નંબર વાળે લેખ ખુદ ભૂલનાયકની પ્રતિમાના પડ્યાસનવાળા ભાગની ડાબી અને જમણી બાજુએ તથા પાછળના ભાગમાં કરે છે. પાછળના ભાગને લેખપાઠ વાંચી શકાતું નથી કારણ કે તે ભીંતને અડેલો છે. તેથી એ લેખ ખંડિત જ આપે છે. એમાં પણ ઉપર પ્રમાણે જ હકીકત લખેલી છે.
આ લેખેમાં જણાવેલા લક્ષીસાગરસૂરિ તથા તેમના સહચરેનું વિસ્તૃત વર્ણન ગુજરનાર નામના કાવ્યમાં આપેલું છે. મંત્રી ગદાનું વર્ણન પણ થોડુંક એજ ગ્રંથમાં, તૃતીયસર્ગમાં બે ઠેકાણે આપેલું છે. એ અમદાવાદને રહેવાસી હતે. ગુર્જર જ્ઞાતિના મહાજનેને
૫૬૬

Page #22

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ,
(૧૫૯)
[ આબુ પર્વત
આગેવાન અને સુલતાનને+ મંત્રી હતા. જૈનધર્મને એ પ્રભાવક શ્રાવક હતે. ઘણા વર્ષો સુધી એણે સરલભાવે પ્રત્યેક પાક્ષિક (ચતુર્દશી) દિવસે ઉપવાસ કર્યા હતા અને તેમના દરેક પારણે બસો ત્રણસો શ્રાવકેનું વાત્સલ્ય કરતે. એણે ૧૨૦ મણની પિત્તલની પ્રતિમા કરાવી આ આબુ ઉપરના ભીમસાહન મંદિરમાં ઘણા આબરની સાથે પ્રતિષ્ઠિત કરી. એ પ્રતિષ્ઠા કરવા માટે એણે અમદાવાદથી મેટે સંઘ કાઢો હતો જેમાં હજારે માણસ અને સેંકડે ઘડાઓ અને ૭૦૦ ગાડાઓ હતા. જ્યારે તે આબુ ઉપર આવ્યો ત્યારે “ ભાનુ ” અને “ લક્ષ * આદિ રાજાઓએ તેને સત્કાર કર્યો હતે. આબુ ઉપર એણે એક લાખ સોના મહોરે ખચી સાધમી વાત્સલ્ય, સંઘભક્તિ અને પ્રતિ ઠાદિ મહત્કાર્યો કર્યા હતાં. તથા એની પહેલાં એણે સેઝત્રિકા (હાલનું સોજીત્રા જે ચડેતરમાં પ્રસિદ્ધ કસબ છે) નામના ગામમાં ૩૦૦૦૦ દ્રમ્પ ટક (તે વખતે ચાલતા સિક્કાઓ ) ખચી નવીન જૈન મંદિર બનાવ્યું હતું. * .
(૨૫૭–૨૬૨) આ નંબરે વાળા લેખ “ખરતરવસતિ” નામના ચતુર્મુખ પ્રાસાદમાં આવેલા છે જેને હાલમાં કેટલાક લોકો “સલાટનું મંદિર કહે છે.
• + આ સુલતાન કર્યો હતો તેનું નામ આપ્યું નથી. પરંતુ અનુમાનથી જણાય છે કે તે મહમૂદ બેગડો હશે. કારણ કે એ સમયમાં જ ગુજરાતને સુલતાન હતે.
* “ ભાનુ” રાજા તે ઈડરનો રાવ ભાણજી છે જેની હકીકત ફાર્બસ સાહેબની “રાસમાલા ' ભાગ ૧, ના પત્ર ૬૨ ઉપર આપેલી છે. અને
લક્ષ” રાજા તે સીરોહીને મહારાવ લાખા છે જે સં. ૧૫૦૮ માં રાજ્યગાદીએ આવ્યો હતો અને સં. ૧૫૪૦ માં મરણ પામ્યા હતા.
* આ વૃત્તાન્ત માટે જુઓ “ગુરુકુળત્નાશાવ્ય ' ( કાશીની જૈનયશવિજય ગ્રન્થમાલામાં પ્રકાશિત) રૂ. ૩૪ અને ૩૬,
૫૬૭

Page #23

ઉપરના લેખો. નં. ર૬૩–૭૦ ] ( ૧૬૦)
અવલોકન
મુખ્ય કરીને આ લેખે ઓશવાલ જ્ઞાતિના દરડાગેત્રવાળા કઈ મંડલિક નામના શ્રાવકના છે. પ્રતિષ્ઠા કરનાર ખરતરગચ્છના આચાર્ય જિનચંદ્રસૂરિ છે.
ક્ષમાકલ્યાણક ગણિની પટ્ટાવલી પ્રમાણે આ આચાર્ય સં. ૧૫૧૪ માં આચાર્ય પદ પામ્યા હતા અને સં. ૧પ૩૦ માં જેસલમેરમાં સ્વર્ગસ્થ થયા હતા. એ પટ્ટાવલિમાં આબુ ઉપર કરેલી એમની એ પ્રતિષ્ઠાને પણ “ ચઢાવોપરિ નાપાર્શ્વનાથપ્રતિષ્ઠાવિષય ' આવી રીતે ઉલ્લેખ કરે છે.
(૨૬૩-ર૭૦) આ નંબરે નીચે આપેલા લેખે અચલગઢ ઉપર આવેલા ચમુખજીના મંદિરમાંની પ્રતિમાઓ ઉપર કોતરેલા છે. આ પ્રતિમાઓ વિશાલ કાય અને પિત્તલમય બનેલી છે.
નં. ૨૬૩ અને ૨૬૮ વાળા લેખેની મિતિ સં. ૧૫૬૬ ના ફાગુન સુદી ૧૦ની છે.
પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતિના સં. સહસાએ અચલગઢ ઉપર, મહારાજાધિરાજ - જગમાલજીના રાજ્યમાં, આ “ચતુર્મુખ વિહાર બનાવ્યું જેની પ્રતિષ્ઠા તપાગચ્છના શ્રી સુમતિસૂરિના શિષ્ય કમલકલશસૂરિના શિષ્ય જયકલ્યાણસૂરિએ કરી. તે વખતે તેમની સાથે ચરણસુંદરસૂરિ આદી બીજે પણ કેટલેક શિષ્ય પરિવાર હતે.
આ લેખમાં જણાવેલા કમલકલશસૂરિથી કમલકલશા નામની તપાગચ્છની એક શાખા જુદી પ્રચલિત થઈ હતી. આ વિષયમાં ૪ઘુવરાઝિપટ્ટાસ્ત્ર માં જણાવ્યું છે કે--સુમતિસાધુસૂરિએ પ્રથમ
“જગમાલ સીરહિને રાજા હતા. તે મહારાવ લાખાને પુત્ર હતો. સંવત ૧૫૪૦ માં તે પિતાના પિતાની ગાદીએ બેઠે હતો. તેણે ૪૦ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું અને સંવત ૧પ૮૦ માં મરણ પામ્યો હતે. તેની વિશેષ હકીકત જુઓ “લરો તારા ” માં પૃષ્ઠ ૨૦૧ થી ૨૦૫.
પ૬૮

Page #24

પ્રાચીનનલેખસંગ્રહ,
( ૧૬૧)
[ આણુ પર્વત
ઈન્દ્રનદી અને મલકલશ નામના એ શિષ્યાને આચાર્ય પદ આપ્યુ હતું. પરંતુ પાછળથી તેમને સૂરિમંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવે કહ્યુ કે આ એને આચાર્ય પદ આપ્યુ તે ઠીક નહિં કર્યું કારણ કે એએ ગચ્છના ભેદ કરશે. તેથી સુમતિસૂરિએ ફરી એક નવા આચાર્ય મનાવ્યા અને તેમનુ નામ હૅવિમલસૂરિ એવુ આપ્યું. સુમતિસૂરિના સ્વસ્થ થયા પછી ઉકત બંને આચાર્યĆએ પેાતપેાતાના જુદા સમુદાયે પ્રવર્તાવ્યા. જેમાંથી ઈન્દ્રનદીસૂરિની શાખાવાળા કુત ખપુરા ' કહેવરાવા લાગ્યા અને કમલકલશસૂરિની શાખાવાળા કમલકલશા’ના નામથી એળખાવા લાગ્યા. મૂળ સમુદાય ‘ પાલણુપુરા ના નામે પ્રખ્યાત થયા. એજ કમલકલશસૂરિના શિષ્ય જયકલ્યાણસૂરિ આ લેખાકત પ્રતિષ્ઠા કરનાર છે.
,
નં. ૨૬૪, ૬૫ અને ૬૭ વાળા લેખો સ’વત્ ૧૫૧૮ ની સાલના છે.
પ્રથમના લેખમાં નીચે પ્રમાણે હકીક્ત છેઃ— મેદપાટ (મેવાડ) માં આવેલા કુંભલમેર નામના મહાદુમાં,
"
* ટિપ્પણુમાં જણાવ્યું છે કે~~
कुतबपुरागच्छाद्धषविनय सूरिणा निगममतं कर्षितं, . अपरनाम भूकटिया ' मतं, पश्चात् हर्षविनयसूरिणा मुक्तो निगमपक्ष: ब्राह्मणै रक्षितः (?) '.
>
અર્થાત્ – કુતબપુરા ગચ્છમાંથી હષ વિનયસૂરિએ· નિગમમત ’· કાઢ્યુ* કે જેવુ ખીજું નામ : ભકટીયામત ' છે. પાછળથી વિનયસૂરિએ એ મત મૂકી દીધુ હતુ તે પછી બ્રાહ્મણાએ રાખ્યુ ( ? )

?
?
એઁ આ કુંભક` ' તે મેવાડને પ્રખ્યાત મહારાણા કુંભા ' છે. આ રાણા બહુ શૂરવીર અને પ્રતાપી હતેા. મેવાડના રક્ષણુ માટે જે ૮૪ કિલ્લા બાંધેલા છે તેમાંથી ૩૨ તા આ રાણા કુંભાએ જ બંધાવ્યા છે. કુંભલમેરના કિલ્લા પણ એણે જ બધાન્યા છે. મેવાડના બધા કિલ્લાઓમાં એ કિલ્લા બહુજ મજબૂત અને મહત્વના ગણાય છે. સુપ્રસિદ્ધ જૈનતી રાણપુર ’ ની પાસે આવેલા પર્વત ઉપર એ કિલ્લા આવેલા છે,
૨૧
૫૬૯

:
"

Page #25

ઉપરના લેખે. નં. ૨૭૦ ]
(૧૬૨)
અવલોકન,
રાજાધિરાજ શ્રી કુંભકર્ણના વિજય રાજ્યમાં, તપાગચ્છના સંઘે કરાવેલા, અને આબુ ઉપર આણેલી પિત્તલની પ્રઢ એવી આદિનાથની પ્રતિમાવડે અલંકૃત થયેલા શ્રીચતુર્મુખ પ્રાસાદમાંના, બીજા આદિ વારમાં સ્થાપન કરવા માટે, શ્રીતપાગચ્છના સંઘે આ આદિનાથનું બિંબ કરાવ્યું. તેની પ્રતિષ્ઠા ફૂગરપુર નગરમાં રાઉલ શ્રી સોમદાસના રાજ્યમાં, એસવાલ જ્ઞાતિના સા. સભાની સ્ત્રી કર્માદેના પુત્ર સા. માલા અને સાલા નામના ભાઈઓએ કરેલા આશ્ચર્યકારક પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પૂર્વક, સોમદેવસૂરિ આદિ શિષ્ય પરિવારની સાથે તપાગચ્છનાયક શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિએ કરી છે. ડુંગરપુરના સંઘની આજ્ઞાથી સૂત્રધાર લુંભા અને લાંપા આદિકોએ આ મૂતિ બનાવી છે.
આ લેખમાં જણાવેલા પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવને ઉલ્લેખ ગુરુકુળરનાર ના તૃતીયસર્ગના પ્રારંભમાં ૩ જા અને કથા પદ્યમાં કરેલું છે. એ પદ્યમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સા. સાહુલા ડુંગરપુરના રાવલ સેમદાસને મંત્રી હતું. તેણે ૧૨૦ મણના વજનવાળી પિત્તલની મહેદી જિનપ્રતિમા બનાવી હતી. એના કરેલા પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં એ પ્રતિમાની તથા બીજી પણ અનેક પ્રતિમાઓની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી હતી.
ર૬૯ નબરવાલે લેખ, સંવત્ ૧૭૨૧ ની સાલને છે. લેખની હકીકત આ પ્રમાણે છે –
મહારાજાધિરાજ શ્રીઅખયરાજના સમયમાં અમદાવાદ નિવાસી શ્રીમાલ જ્ઞાતિની વદ્ધશાખાવાળા દેસી પનીયાના સુત મનીયાની ભાર્યા મનરગદેના પુત્ર દે. શાંતિદાસે આદિનાથનું બિંબ કરાવ્યું. તેની પ્રતિષ્ઠા તપાગચ્છીય શ્રીહીરવિજયસૂરિના પટ્ટધર આચાર્ય શ્રી વિજયસેનના પટ્ટધર ‘વિજયતિલકસૂરિના પટ્ટધર વિજયાનંદસૂરિના શિષ્ય ભટ્ટારક વિરાજ સૂરિએ કરી છે.
* આ “ અખયરાજ ”તે સીરોહીનો રાજા બીજે અખયરાજ છે. એ સંવત ૧૭૩૦ માં મૃત્યુ પામ્યા હતા. એના છે. ટે વિશેષ વૃત્તાંત જુઓ શીરો આ કૃતિ ' પત્ર ૨૪૯ ૨૬૨,
પ૭૦

Page #26

પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ.
(૧૬૩)
| મુંડસ્થલ
વણિ
, એ સહક
ભાવ
એ કવિ
( ર૭૧ ) ' આબુ દેલવાડા ઉપર વિમલસાહના મંદિરના મુખ્ય રંગમંડપમાં આવેલા એક સ્તંભની પછવાડે એક ગ્રહસ્થની મૂતિ કતરેલી છે તેની નીચે ૮–૧૦ પંક્તિમાં આ નબર ર૭૧ વાળે લેખ કેત છે. લેખ પદ્યમાં છે પરંતુ મહને જે આની નકલ (પ્રતિકૃતિ–રબીંગ) મળી છે તે એટલી બધી અસ્પષ્ટ છે કે પૂરેપૂરી વાંચી શકાતી નથી. પ્રારંભની પંક્તિઓ ઘણી મહેનતે વાંચી શકાણું છે. આ લેખ ઉપયેગી છે. કારણ કે આમાં તે શ્રીપાલકવિની હકીક્ત છે જે ગુર્જર પતિ સિદ્ધરાજ સિંહને મિત્ર (ભાઈબંધ) હતે. તે જાતિએ પ્રાગ્વાટ વણિગ હતું અને આ લેખમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તેના પિતાનું નામ લક્ષમણ હતું. એ મહાકવિ હતું અને “કવિરાજ” એવું એનું ઉપનામ હતું. પ્રભાચંદ્રના રચેલા પ્રમાવેરિતના “દેવસૂરિ પ્રબંધ” અને
હેમચંદ્રપ્રબંધ” માં અનેક સ્થળે એ કવિનું વર્ણન આવેલું છે. એને પુત્ર સિદ્ધપાલ હતું તે પણ મહાકવિ હતો. તેને પણ વિજયપાલ નામે પુત્ર હતો અને તે પણ કવિ હતે. વિજયપાલનું બનાવેલું દ્રોપદ્દી સ્વયંવર નામનું નાટક હાલમાં મળ્યું છે જે હે પ્રકટ કયુ છે. તેની પ્રસ્તાવનામાં આ કવિવંશનું વિસ્તૃત વર્ણન આપ્યું છે તેથી જીજ્ઞાસુએ વિશેષ ત્યાં જોઈ લેવું.
આ લેખ ઉપર જે ગ્રહસ્થની મૂર્તિ છે તે ઘણા ભાગે કવિરાજ શ્રીપાલની જ હોય તેમ જણાય છે.
એ લેખને ફરી તપાસવાની આવશ્યકતા છે અને એની સંપૂર્ણ નકલ લેવાની ખાસ જરૂરત છે. મહારી પાસે જે આની પ્રતિકૃતિ છે તેમાં અસ્પષ્ટ જણાતા નીચેના ભાગમાં જે કેટલાક અક્ષરે જણાય છે તેમનાથી અનુમાન થાય છે કે એ ભાગમાં એના પુત્રનાં નામે આપેલાં હોવાં જોઈએ.
( ર૭ર-ર૭૬) આબુ પર્વતની નીચે, ખરાડીથી લગભગ ૪ માઈલ પશ્ચિમે
તેને
બનાવેલું
૫૭૧

Page #27

તીથ ના લેખા. ન'. ૨૭૨ થી ૨૭૬ ] ( ૧૬૪)
અવલાકન.
મૂંગથલા કરીને એક ગામ છે તેજ પ્રાચીન મુસ્થલ મહાતીર્થ છે. એ ગામ પૂર્વે ઘણી સારી રીતે આખાદ હતુ' એમ ઐતિહાસિક ઉલ્લેખાથી જણાય છે; પરંતુ વર્તમાનમાં તે એ તદ્દન ઉજ્જડ જેવુ... લાગે છે. ગુરુકુળરત્નાર્ કાવ્ય ઉપરથી જણાયછે કે તપગચ્છાચાર્ય શ્રીમુનિસુન્દરસૂરિએ મુ*ડસ્થલમાં સ. ૧૫૦૧ માં લક્ષ્મીસાગરને વાચકપદ આપ્યુ હતુ. અને તે વખતે તેમના ભાઈ સઘપતિ ભીમે એ પદના ઘણા ઠાઠથી મહેાત્સવ કર્યાં હતા.* એ ગામમાં હાલમાં કેટલાંક ઢેલાં વિશ પડયાં છે. તેમાં એક જૈન મદિર પણ વિશાલ આકારવાળું દેખાતું દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. એજ મદિરના સ્તંભ વિગેરે ઉપર ન. ૨૭૨ થી ૭૬ સુધીના લેખા કતરેલા છે.
પ્રથમના એ લેખે સ. ૧૨૧૬ ના છે તેમાં વીસલ અને દેવડા નામના શ્રાવકાએ આ સ્તંભા કરાવ્યાં છે. આવા ઉલ્લેખ કરેલે છે. બીજા બે લેખા સ’. ૧૪૨૬ ની સાલના છે. તેમાં જણાવ્યુ` છે કે-કેરટ ગચ્છવાળા નન્નાચાર્યના વ‘શમાં, મુડસ્થલ ગ્રામમાં શ્રમહાવીર સ્વામિના મદિરના પ્રાગ્લાટ જ્ઞાતિના ઠં. મહિપાલની ભાર્યાં રૂપિણીના પુત્ર સિરપાલે છŕદ્ધાર કર્યાં. કલશ અને દંડની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. આજુબાજુની ૨૪ દેવ કુલિકાઓમાં બિ’ની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. પ્રતિષ્ઠા કરનાર કક્કેસૂરિના શિષ્ય સાદેવસૂરિ.
૨૭૬ નખરના લેખ સ. ૧૪૪૨ ના વર્ષના છે. તેમાં રાજા કાન્હડદેવના પુત્ર વીસલદેવે, આ મહાવીરના મંદિરમાં સવાડીયા ઘાટ (?) દાનમાં આપ્યાનો ઉલ્લેખ છે.
* મુખ્તસ્થથ મુનિસુન્દરસૂરિમિયે
ये स्थापितास्तदनु वाचकतापदव्याम् । भीमेन सङ्घपतिना निजबान्धवेनाssoria विधुवियद्वसुधाङ्कवर्षे ॥ —પ્રથમસí, ૨૦ વ

૫૭૨

Page #28
પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ, (165) [ આરાસણું આ મંદિરમાંની એક મૂર્તિ આબુ ઉપરના તેજપાલના મંદિરમાં છે જેના ઉપર 128 નંબર વાળ લેખ કેતલે છે. આથી જણાય છે કે જ્યારે આ ગામ ભાંગ્યું ત્યારે આ મંદિરમાંની મૂતિઓ આબુ ઉપર લઈ જવામાં આવી હશે. તેજપાલના મંદિરમાંના બીજા લેખમાં (નં. 65) મુંડસ્થલ ને મહાતીર્થ તરીકે જણાવ્યું છે તેથી સમજાય છે કે તે વખતે એ સ્થલ મહત્વનું મનાતું હશે અને ત્યાં પ્રાચીન જૈન મંદિરે વધારે હશે. ચંદ્રાવતીની જ્યારે ચઢતી કલા હતી ત્યારે તેની આસપાસ આ બધે પ્રદેશ સમૃદ્ધિ અને જન પ્રજાથી ભરપૂર હતો એમ નિઃશંસય રીતે આ લેખે ઉપરથી જણાય છે. મુસલમાનેના આક્રમણોના લીધે ચંદ્રાવતી ઉજડ થઈને તેની સાથે તેના સમીપતિ સ્થળે પણ નષ્ટ થયાં. કાલના કઠેર પ્રહારોથી જર્જરિત થઈ સદાને માટે નામશેષ થઈ જવાની અણી ઉપર આવી રહેલા આ મુંડસ્થલ જેવા સ્થલના ભગ્નાવશેષ મંદિરને તેમ થતાં અટકાવનાર કેઈસિરપાલ જેવો શ્રાવક બહાર પડે તો ઘણું સારું થાય.