Book Title: Sagarmal Jain Vyaktitva evam Krutitva
Author(s): Jain Samaj Shajapur MP
Publisher: Jain Samaj Shajapur MP
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001692/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. sAgaramala jaina : vyaktitva evaM kRtitva jaina samAja, zAjApura (madhyapradeza) 1664 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. sAgaramala jaina jIvana paricaya janma aura bAlyakAla pro. sAgaramala jaina kA janma bhArata ke hRdaya mAlava aMcala ke zAjApura nagara meM vikrama saMvat 1988 kI mAghapUrNimA ke dina huA thaa| Apake pitA zrI rAjamala jI zakkaravAle madhyama Arthika sthiti hone para bhI osavAla samAja ke pratiSThita vyaktiyoM meM mAne jAte the| ApakA gotra maNDalika hai / ApakI mAtA zrImatI gaMgAbAI eka dhArmika mahilA thIM / Apake janma ke samaya Apake pitAjI saparivAra apane nAnA-nAnI ke sAtha hI nivAsa karate the, kyoMki Apake dAdA-dAdI kA dehAvasAna Apake pitAjI ke bacapana meM hI ho gayA thaa| bAlaka sAgaramala ko sarvAdhika pyAra aura dulAra milA apane pitA kI mausI pAnabAI se / unhoMne hI Apake bAlyajIvana meM dhArmika saMskAroM kA vapana bhI kiyaa| ve svabhAvataH viraktamanA thiiN| vikrama saMvat 1994 meM jaba ApakI vaya lagabhaga 6 varSa kI thI, tabhI unhoMne pUjya sAdhvI zrI ratnakuMvara jI ma. sA. ke sAnnidhya meM saMnyAsa grahaNa kara liyA thaa| ve Aja pravartanI ratnaku~varajI ma.sA. ke sAdhvI saMgha meM vayovRddha sAdhvI pramukhA ke rUpa meM zAjApura nagara meM hI sthiravAsa kara rahIM haiN| isa prakAra ApakA pAlana-poSaNa dhArmika saMskAramaya pariveza meM huA / mAlavA kI mATI se sahajatA aura saralatA tathA parivAra se pApabhIrutA evaM dharma-saMskAra lekara Apake jIvana kI vikAsa yAtrA Age bddh'ii| / zikSA bAlaka sAgaramala kI prArambhika zikSA tor3evAle bhaiyA kI pAThazAlA meM huii| yaha pAThazAlA taba apane kaThora anuzAsana ke lie prasiddha thI / yahI kAraNa thA ki Apake jIvana meM anuzAsana aura saMyama ke guNa vikasita hue / isa pAThazAlA se tIsarI kakSA uttIrNa kara lene para Apako tatkAlIna gvAliyara rAjya ke aiMglo varnAkyUlara miDila skUla kI cauthI kakSA meM praveza milA / yahA~ rAmajI bhaiyA sitUtakara jaise kaThora evaM anuzAsanapriya adhyApakoM ke sAnnidhya meM Apane kakSA 4 se kakSA 8 taka kI zikSA grahaNa kI aura sabhI parIkSAe~ prathama zreNI meM uttIrNa kii| mAdhyamika (miDila ) parIkSA meM prathama zreNI ke sAtha-sAtha zAjApura jile meM prathama sthAna prApta kiyA / jJAtavya hai ki usa samaya mAdhyamika Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSA pAsa karane vAloM ke nAma gvAliyara gajaTa meM nikalate the| jisa samaya isa miDila skUla meM Apane praveza liyA thA, usa samaya dvitIya mahAyuddha apanI samApti kI ora thA aura dillI evaM bambaI ke madhya AgarA - bAmbe roDa para sthita zAjApura nagara ke usa skUla ke pAsa kA maidAna sainikoM kA par3Ava sthala thaa| sAtha hI usa samaya gvAliyara rAjya meM prajAmaNDala dvArA svatantratA Andolana kI gatividhiyA~ bhI teja ho gaIM thIM / bAlyAvasthA kI svAbhAvika capalatA vaza kabhI Apa AgarA - bambaI sar3aka para gujarate hue gore sainikoM ko 'V for Victory' kaha kara protsAhita karate, to kabhI prajAmaNDala kI prabhAta pheriyoM ke sAtha 'bhAratamAtA kI jaya' kA udghoSa karate / bAlaka sAgaramala ne isI samaya apane mitroM ke sAtha pArzvanAtha bAla mitra - maNDala kI sthApanA kI / sAmAjika evaM dhArmika gatividhiyoM ke sAtha-sAtha, maNDala kA eka pramukha kArya thA apane sadasyoM ko bIr3I-sigareTa Adi durvyasanoM se mukta rkhnaa| isake lie sadasyoM para kar3I caukasI rakhI jAtI thI / pariNAma yaha huA ki yaha mitra - maNDalI vyasana - mukta aura dhArmika saMskAroM se yukta rahI / mAdhyamika parIkSA (kakSA 8 ) uttIrNa karane ke pazcAt parivAra ke loga saba se bar3A putra hone ke kAraNa Apako vyavasAya se jor3anA cAhate the, parantu Apake mana meM adhyayana kI tIvra utkaNThA thI / usa samaya zAjApura nagara, gvAliyara rAjya kA jilA mukhyAlaya thA, phira bhI vahA~ koI hAIskUla nahIM thA / Apake atyadhika Agraha para Apake pitA ne ApakI sasurAla zujAlapura ke eka mAtra hAIskUla meM adhyayana ke lie praveza dilaayaa| jJAtavya hai ki bAlaka sAgaramala kI sagAI isake pUrva hI ho cukI thI / kintu vahA~ praveza ke lagabhaga 15-20 dina pazcAt hI Apa asvastha ho gaye, phalataH mAtra Der3ha mAha ke alpa pravAsa ke pazcAt pArivArika mamatA ne Apako vApasa zAjApura bulA liyA / isaprakAra ApakA adhyayana sthagita ho gayA aura Apa alyavaya meM hI sarrAphe ke vyavasAya jur3a gaye / se vivAha evaM pArivArika tathA sAmAjika gatividhiyA~ ApakI sagAI to bAlyakAla meM hI ho gayI thI aura vivAha kI yojanA bhI bahuta pahale hI bana gaI thI, kintu ApakI sAsake kaiMsara kI asAdhya bImArI se grasta ho jAne aura bAda meM unakI mRtyu ho jAne ke kAraNa vivAha thor3e samaya ke Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie TalA to sahI kintu 17 varSa kI vaya meM praveza karate hI vaizAkha zuklA trayodazI vi. saMvat 2005 tadanusAra 21 maI 1948 ko Apako zrImatI kamalAbAI ke sAtha dAmpatya sUtra meM bA~dha diyA gayA / alpavaya meM Apake vivAha kA eka anya kAraNa yaha bhI thA ki ApakI mAtRtulyA pUjya sAdhvI zrI pAnakuMvara jI ma.sA. ke dIkSita ho jAne aura bAlyakAla se hI ApakI ruci sAdhu-santoM ke samIpa adhika rahane kI hone ke kAraNa parivAra ko bhaya thA ki kahIM bAlakamana para vairAgya ke saMskAra na jama jAyeM ? isa prakAra kizoravaya meM hI Apako gRhastha jIvana aura vyavasAya se jur3a jAnA pdd'aa| jo dina Apake khelane aura khAne ke the, unhIM dinoM meM Apako pArivArika evaM vyAvasAyika dAyitva kA nirvAha karanA pdd'aa| yadyapi Apake mana meM adhyayana ke prati adamya utsAha thA, kintu zAjApura meM hAIskUla kA abhAva tathA pArivArika aura vyAvasAyika dAyitvoM kA bojha isameM bAdhaka thA, phira bhI jahA~ cAha hotI hai vahA~ koI na koI rAha nikala hI AtI hai / vyavasAya ke sAtha-sAtha adhyayana cAra varSa ke antarAla ke pazcAt san 1952 meM hindI sAhitya sammelana prayAga se 'vyApAra vizArada' kI parIkSA uttIrNa kI aura usake do varSa pazcAt 1954 meM arthazAstra viSaya se sAhityaratna kI parIkSA uttIrNa kii| usa samaya Apane arthazAstra ko sugama DhaMga se adhyayana karane aura smRti meM rakhane kA eka cArTa banAyA thA, jisakI prazaMsA usa samaya ke ema. e. arthazAstra ke chAtroM ne bhI kI thii| isI bIca ApakA patra-vyavahAra ilAhAbAda ke suprasiddha arthazAstrI bhagavAnadAsa jI kelA se huA / unhoMne zrI narahari pArikha ke mAnava arthazAstra ke AdhAra para hindI meM mAnava arthazAstra likhane hetu Apako prerita kiyA thA / taba Apa hAIskUla bhI uttIrNa nahIM the aura ApakI vaya mAtra bIsa varSa kI thI / isa samaya Apake eka naye mitra bane sAraMgapura ke zrI madanamohana rAThI / isI kAla meM Apane dhArmika parIkSA borDa, pAtharDI se jaina siddhAnta vizArada kI parIkSA uttIrNa kii| san 1953 meM zAjApura nagara meM eka prAiveTa hAIskUla prArambha huA / yadyapi apane vyAvasAyika kriyA-kalApoM meM vyasta hone ke kAraNa Apa usake chAtra to nahIM bana sake, kintu Apake mana meM adhyayana kI prasupta bhAvanA punaH jAgRta ho gaI aura san 1955 meM Apane apane mitra zrI mANakacandra jaina ke sAtha svAdhyAyI chAtra ke rUpa meM hAIskUla kI parIkSA dI / vaya meM mANakacandra Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apase tIna varSa choTe the phira bhI Apa donoM meM gaharI dostI thI / yadyapi Apa niyamita adhyayana to nahIM kara sake, phira bhI apanI pratibhA ke bala para Apane usa parIkSA meM ucca dvitIya zreNI ke aMka prApta kiye| acche aMkoM se uttIrNa hone ke pariNAmasvarUpa Apa ke mana meM adhyayana kI bhAvanA punaH tIvra ho gayI / isI avadhi meM vyavasAya ke kSetra meM bhI Apane acchI saphalatA aura kIrti arjita kI / pitA jI kI prAmANikatA aura apane saumya vyavahAra ke kAraNa Apa grAhakoM kA mana moha liyA karate the| pariNAmasvarUpa Apako vyAvasAyika kSetra meM adhika pratiSThA prApta huI / alpa vaya meM hI Apako zAjApura nagara ke sarrAphA esosiyezana kA maMtrI banA diyA gayA / pArivArika aura vyAvasAyika dAyitvoM kA nirvAha karate hue bhI ApameM adhyayana kI ruci sadaiva jIvanta rahI / ataH Apane san 1957 meM iNTara kAmarsa kI parIkSA de hI dI aura isa parIkSA meM bhI ucca dvitIya zreNI ke aMka prApta kiye| yaha ApakA sadbhAgya hI kahA jAyegA ki cAhe vyavasAya kA kSetra ho yA adhyayana kA asaphalatA aura nirAzA kA mukha Apane kabhI nahIM dekhA / kintu Age adhyayana kA krama punaH khaNDita ho gayA, kyoMki usa samaya zAjApura nagara meM koI mahAvidyAlaya nahIM thA aura bI. e. kI parIkSA svAdhyAyI chAtra ke rUpa meM nahIM dI jA sakatI thI / ataH eka bAra punaH Apako vyavasAya ke kSetra meM hI kendrita honA par3A, kintu bhAgyavAnoM ke lie kahIM na kahIM koI dvAra udghATita ho hI jAtA hai / usa samaya ma. pra. zAsana ne yaha niyama prasArita kiyA ki 25000 ru. kI sthAyI rAzi baiMka meM jamA karake koI bhI saMsthA mahAvidyAlaya kA saMcAlana kara sakatI hai| ataH Apane tatkAlIna vidhAyaka zrI pratApa bhAI se milakara eka mahAvidyAlaya khulavAne kA prayatna kiyA aura vibhinna srotoM se dhana rAzi kI vyavasthA karake bAlakRSNa zarmA navIna mahAvidyAlaya kI sthApanA kI aura svayaM bhI usameM praveza le liyA / vyAvasAyika dAyitva se jur3e hone ke kAraNa Apa adhika niyamita nahIM raha sake, phira bhI bI. e. parIkSA meM baiThane kA avasara to prApta ho hI gayA / isa mahAvidyAlaya ke mAdhyama se san 1961 meM bI. e. kI parIkSA dvitIya zreNI meM uttIrNa kii| isa samaya Apa para vyAvasAyika, pArivArika aura sAmAjika dAyitva itanA adhika thA ki cAhakara bhI adhyayana ke lie Apa adhika samaya nahIM de pAte the / ataH aMkoM kA pratizata bahuta utsAhajanaka nahIM rahA to bhI zAjApura se jo chAtra isa parIkSA meM baiThe the unameM Apake aMka sarvAdhika the| Apake tatkAlIna sAthiyoM meM zrI manoharalAla jaina evaM Apake mamere bhAI rakhabacandra pramukha the / 1 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra aura samAja gRhI jIvana meM san 1951 meM Apako prathama putraratna kI prApti huI, kintu durdaiva se vaha adhika samaya taka jIvita nahIM raha skaa| agasta 1952 meM Apake dvitIya putra narendrakumAra kA janma huaa| san 1954 meM putrI ku. zobhA kA aura 1957 meM putra pIyUSakumAra kA janma huaa| bar3hatA parivAra aura pitA kI asvasthatA tathA choTe bhAI-bahanoM kA adhyayana -- ina saba kAraNoM se mAtra paccIsa varSa kI alpavaya meM hI Apa eka ke bAda eka jimmedAriyoM ke bojha se dabate hI gye| udhara sAmAjika aura dhArmika kSetra meM bhI ApakI pratibhA aura vyavahAra ke kAraNa Apa para sadaiva eka ke bAda dUsarI jimmedArI DAlI jAtI rhii| isI avadhi meM Apako mAdhava rajata jayaMtI vAcanAlaya, zAjApura kA saciva, hindI sAhitya samiti, zAjApura kA saciva tathA kumAra sAhitya pariSad aura sad-vicAra niketana ke adhyakSa pada ke dAyitva bhI svIkAra karane pdd'e| Apake kAryakAla meM kumAra sAhitya pariSad kA ma.pra. kSetra kA vArSika adhivezana evaM navIna jayaMtI samArohoM ke bhavya Ayojana bhI hue| isa mAdhyama se Apa bAlakavi bairAgI, padamazrI DaoN. lakSmInArAyaNa zarmA Adi deza ke aneka sAhityakAroM se bhI judd'e| isI avadhi meM Apa sthAnIya sthAnakavAsI jaina saMgha ke maMtrI tathA ma.pra. sthAnakavAsI jaina yuvaka saMgha ke adhyakSa banAye gye| sAdaDI sammelana ke pazcAta sthAnakavAsI jaina yavaka saMgha ke prAntIya adhyakSa ke rUpa meM Apane ma.pra. ke vibhinna kSetroM kA vyApaka daurA bhI kiyA tathA jaina samAja kI ekatA ko sthAyitva dene kA prayatna kiyaa| ema.e. kA adhyayana aura vyavasAya meM nayA mor3a ___ina gatividhiyoM meM vyasta hone ke bAvajUda bhI ApakI adhyayana kI abhiruci kuMThita nahIM huI, kintu kaThinAI yaha thI ki na to zAjApura meM snAtakottara kakSAyeM khulanI sambhava thIM aura na ina dAyitvoM ke bIca zAjApura se bAhara kisI mahAvidyAlaya meM praveza lekara adhyayana karanA hI, kintu zAjApura mahAvidyAlaya ke tatkAlIna prAcArya zrI rAmacandra 'candra' kI preraNA se eka madhyama mArga nikAlA gayA aura yaha nizcaya huA ki yadi kucha dina niyamita rahA jAye to agrima adhyayana kI kucha sambhAvanAyeM bana sakatI haiN| unhIM ke nirdeza para Apane julAI 1961 meM krizciyana kAleja, indaura meM ema.e. darzana-zAstra ke Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArthI ke rUpa meM praveza liyaa| indaura meM adhyayana karane meM AvAsa, bhojana Adi kI aneka kaThinAiyA~ rhiiN| sarvaprathama Apane cAhA ki krizciyana kAleja ke sAmane nasiyAjI meM sthita digambara jaina chAtrAvAsa meM praveza liyA jAya, kintu vahA~ ApakA zvetAmbara kula meM janma lenA hI bAdhaka bana gayA, phalataH krizciyana kAleja ke chAtrAvAsa meM praveza lenA pdd'aa| vahA~ niyamAnusAra chAtrAvAsa ke bhojanAlaya meM bhojana karanA Avazyaka thA, kintu usameM zAkAhArI aura mAMsAhArI donoM prakAra ke bhojana banate the aura cammaca tathA bartanoM kA koI viveka nahIM rakhA jAtA thaa| kucha dina Apane mAtra dahI aura roTI khAkara nikAle, kintu anta meM vivaza hokara chAtrAvAsa chor3a diyaa| kucha dina idhara-udhara rahakara gujAre, anta meM rAjendra nagara meM makAna lekara rahane lge| kucha dina patnI ko bhI sAtha le gaye, kintu pArivArika sthiti meM yaha sukha adhika sambhava nahIM thaa| phira bhI Apane apane adhyayana-krama ko nirantara jArI rkhaa| saptAha meM do-tIna dina indaura aura zeSa samaya shaajaapur| isI bhAga-daur3a meM Apane san 1962 meM ema.e. pUrvArddha aura san 1963 meM ema.e. uttarArddha kI parIkSAe~ na kevala prathama zreNI meM uttIrNa kI, apita tatkAlIna pazcimI madhya-pradeza ke ekamAtra vizvavidyAlaya vikrama vizvavidyAlaya kI kalA saMkAya meM dvitIya sthAna bhI prApta kiyaa| jJAtavya hai ki usa samaya kalA saMkAya meM sAmAjika vijJAna saMkAya bhI samAhita thii| ___ ema.e. kI parIkSA uttIrNa karane ke pazcAt Apake jIvana meM eka nirNAyaka mor3a kA avasara aayaa| san 1962 meM morArajI desAI ne svarNa niyantraNa adhiniyama lAgU kiyA, phalasvaspa svarNa-vyavasAya pratibandhita vyavasAya ke kSetra meM A gayA aura isa vyavasAya ko prAmANikatA pUrvaka kara pAnA kaThina ho gayA aura corI-chipe dhandhA karanA ApakI prakRti ke anukUla nahIM thaa| ataH Apane apane vyavasAya ko eka nayA mor3a dene kA nizcaya kiyaa| ApakA choTA bhAI kailAza, jo usa samaya ema.kAma. (antima varSa) meM thA, usake lie bhI svatantra vyavasAya kA prazna thaa| ataH Apane svarNa ke vyavasAya ke sthAna para kapar3e kA vyavasAya prArambha karane kA nizcaya kiyaa| kaThinAI yaha thI ki ina donoM vyavasAyoM ko kisa prakAra saMcAlita kiyA jAya, kyoMki abhI bhAI kailAza ko apanA adhyayana pUrNa kara lauTane meM kucha samaya thaa| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanazAstra ke adhyApana eka ora prabuddha varga kA Agraha thA ki darzana jaise viSaya meM prathama zreNI evaM prathama sthAna meM snAtakottara parIkSA pAsa karake bhI vyAvasAyika kAryoM se jur3e rahanA yaha pratibhA kA samyaka upayoga nahIM hai, to dUsarI ora pArivArika paristhitiyA~ aura dAyitva vyavasAya ke kSetra kA parityAga karane meM bAdhaka the| vastutaH sarasvatI aura lakSmI kI upAsanA meM se kisI eka ke cayana kA prazna A khar3A huA thaa| yaha Apake jIvana kA nirNAyaka mor3a thaa| svarNa niyantraNa kAnUna lAgU honA Adi kucha bAhaya paristhitiyoM ne bhI jIvana ke isa nirNAyaka mor3a para Apako eka dUsarA hI nirNaya lene ko prerita kiyaa| phira bhI lagabhaga 50 varSoM se susthApita tathA apane pUre kSetra meM pratiSThita usa vyAvasAyika pratiSThAna ko ekAeka banda kara denA na sambhava hI thA aura na hI parivAra ke hita meN| yaha bhI saMyoga thA ki san 1964 ke madhya meM ma.pra. zAsana kI ora se darzanazAstra ke vyAkhyAtAoM ke kucha padoM ke lie cayana kI adhisUcanA prasArita huii| jaba Apako usa vijJApana kI jAnakArI huI to Apane bhI sahaja rUpa se eka Avedana patra prastuta kara diyaa| Avedana patra pahu~cane ke kucha samaya pazcAt hI Apako ma.pra. zAsana kI ora se darzanazAstra ke vyAkhyAtA pada para niyukti kA Adeza prApta huaa| Apane socA bhI nahIM thA ki yaha saba itane sahaja rUpa meM ho jaayegaa| aba yaha nirNaya kI ghar3I thii| eka ora mAtA-pitA aura parijana vyavasAya se jur3e rahane kA Agraha karate the to dUsarI ora antara meM chipI jJAnArjana kI lalaka vyavasAya se nivRtti lekara vidyA kI upAsanA hetu prerita kara rahI thii| Apake bhAI kailAza, jo usa samaya ujjaina vikrama vizvavidyAlaya meM ema.kAma. ke antima varSa meM the, usase Apane vicAra-vimarza kiyA aura usake dvArA Azvasta kiye jAne para Apane darzanazAstra ke vyAkhyAtA ke rUpa meM zAsakIya sevA svIkAra karane kA nirNaya le liyaa| phira bhI pitAjI kA svAsthya aura vyavasAya kA vistRta AkAra aisA nahIM thA ki ApakI anupasthiti meM kevala pitAjI use sambhAla sakeM, ye antardvandra ke kaThina kSaNa the| lakSmI aura sarasvatI kI upAsanA ke isa dvandra meM antatogatvA sarasvatI kI vijaya huI aura dukAna para do munImoM kI vyavasthA karake Apa zAsakIya sevA ke lie cala diye| ApakI prathama niyukti mahAkauzala mahAvidyAlaya jabalapura meM huii| saMyoga se Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ Apake pUrva paricita usa samaya ke AcArya rajanIza (bAda ke bhagavAna aura ozo) usI vibhAga meM kAryarata the| Apane unase patra vyavahAra kiyA aura dIpAvalI parva para lakSmI kI antima ArAdhanA karake sarasvatI kI upAsanA ke lie 5 navambara, 1964 ko jabalapura ke lie prasthAna kiyaa| bidAI dRzya bar3A hI karuNa thaa| pUre parivAra aura samAja meM yaha prathama avasara thA jaba koI naukarI ke liye ghara se bahuta dUra jA rahA thaa| mitragaNa aura parijanoM kA sneha eka ora thA, to dUsarI ora ApakA dRr3ha nishcy| pitAjI kI mAMga para bar3e putra ko unake pAsa rakhane kA AzvAsana dekara azrupUrNa A~khoM se bidA lii| jabalapura meM jisa pada para Apako niyukti milI thI vaha pada vahA~ ke eka vyAkhyAtA ke pramozana se rikta honA thA, kintu ve jabalapura chor3anA nahIM cAhate the| tIna dina prAcArya ke kAryAlaya ke cakkara lagAye, kintu anta meM zikSA saciva se huI maukhika carcA ke AdhAra para prAcArya ne Apako eka patra de diyA, jisake AdhAra para Apako ThAkura raNamattasiMha kAleja, rIvA meM darzanazAstra ke vyAkhyAtA kA pada grahaNa karanA thaa| rIvA~ Apake lie pUrNataH aparicita thA, phira bhI AcArya rajanIza Adi kI salAha para tIna dina jabalapura meM bitAne ke pazcAt rIvA ke lie ravAnA hue| yahA~ vibhAga meM DaoN. DI.DI. bandiSTe kA aura mahAvidyAlaya ke DaoN. kanchedIlAla jaina Adi aneka jaina prAdhyApakoM kA sahayoga milaa| eka makAna lekara donoM samaya DhAbe meM bhojana karate hue Apane adhyApana kArya kI isa naI jindagI kA prArambha kiyaa| pahalI bAra Apako lagA ki par3hane-par3hAne kA Ananda kucha aura hai kintu rIvA kA yaha pravAsa bhI adhika sthAyI na bana skaa| zAsana dvArA vahA~ kisI anya vyakti ko bheja diye jAne ke kAraNa Apako Adezita kiyA gayA ki Apa mahArAnI lakSmIbAI snAtakottara mahAvidyAlaya gvAliyara jAkara apanA padabhAra grahaNa kreN| 'prathama grAse makSikA pAta: kI ukti ke anusAra zAsakIya sevA kA yaha asthAyitva aura eka zahara se dUsare zahara bhaTakanA Apake mana ko acchA nahIM lagA aura eka bAra mana meM yaha nizcaya kiyA ki zAsakIya sevA kA parityAga kara denA hI ucita hai, kintu pro. bandiSTe aura kucha mitroM ke samajhAne para Apane itanA mAnA ki Apa gvAliyara hokara hI zAjApura jaayeNge| gvAliyara jAne meM Apake do-tIna AkarSaNa the, eka to ma.pra. sthAnakavAsI jaina yuvaka saMgha kI gvAliyara zAkhA ke pramukha zrI TI.sI. bAphanA Apake pUrva Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricita the, dUsare pro. jI. Ara. jaina se bhI ApakA pUrva paricaya thA aura Apa jaina sApekSatAvAda aura Adhunika vijJAna para zodhakArya karane kI dRSTi se unase adhika gaharAI se vicAra-vimarza karanA cAhate the| ataH 27 navambara 1964 ko mAtra 17 dina ke rIvA~ pravAsa ke pazcAt Apa gvAliyara ke lie ravAnA hue| gvAliyara pahu~cane para Apa mAna-mandira hoTala meM ruke aura prAtaH mahAvidyAlaya ke prAcArya pro.ema.ema. kurezI aura vibhAgAdhyakSa DaoN. esa. esa. banarjI se mile| dopahara meM Apane TI.sI. bAphanA aura pro. jI.Ara. jaina se milane kA kAryakrama bnaayaa| jaba pro. jI.Ara. jaina se mile to unakA pahalA prazna thA kahA~ ruke ho? yaha batAne para unakA pahalA vAkya thA -- tuma sAmAna lekara A jAo aura tatkAla hI eka hAla kI sApha-saphAI kara Apake rahane kI vyavasthA apane hI ghara meM kara dii| saMdhyA ko mahAvidyAlaya ke darzana-vibhAga ke vyAkhyAtA DaoN. azoka lADa aura vANijya vibhAga ke zrI govinda dAsa mAhezvarI Apa se milane aaye| inase prathama paricaya hI aisA rahA ki Apa tInoM gahare mitra bana gye| eka hI dina meM pariveza hI badala gayA aura zAjApura vApasa lauTa jAne kA vikalpa samApta ho gyaa| disambara meM zItakAlIna avakAza ke pazcAta janavarI 1965 meM Apa choTe putra, patrI aura patnI ko lekara gvAliyara A gye| yadyapi Apa ke lie adhyApana kA kArya bilkula nayA thA, kintu paryApta parizrama aura viSaya kI pakar3a hone se Apa zIghra hI chAtroM ke priya bana gye| saMyoga se mahAvidyAlaya meM usI varSa darzanazAstra kI snAtakottara kakSAyeM prArambha huI thiiN| ataH Apane kaThina parizrama karake chAtroM ko na kevala mahAvidyAlaya meM par3hAyA, balki ghara para bulAkara bhI unakI taiyArI karAte rhe| sabhI kA parIkSAphala bhI acchA rhaa| ataH zIghra hI eka suyogya adhyApaka ke rUpa meM ApakI khyAti ho gyii| gvAliyara meM jaba manovijJAna kA svatantra viSaya prArambha huA to Apane prArambha meM usake adhyApana kA dAyitva bhI darzanazAstra ke adhyApana ke sAtha-sAtha smbhaalaa| Apane 'jaina, bauddha aura gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana' jaisA vyApaka viSaya lekara pI-eca.DI. kI upAdhi hetu apanA paMjIyana karavAyA aura zodha prabandha likhane kI taiyArI meM juTa gye| isI sandarbha meM jaina aura bauddha paramparA ke mUla granthoM vizeSa rUpa se jaina AgamoM aura bauddha tripiTaka sAhitya kA adhyayana prArambha kiyaa| adhyApaka ke rUpa meM punaH mAlava bhUmi meM Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 gvAliyara meM ApakA pravAsa pUre tIna varSa rhaa| isI avadhi meM ApakA cayana ma.pra. loka sevA Ayoga se ho cukA thA aura usameM varIyatAkrama meM Apako prathama sthAna prApta huA thaa| sUcI meM sarvocca sthAna para hone ke kAraNa sahAyaka prAdhyApaka ke rUpa meM ApakI padonnati karane ke lie zAsana pratIkSArata thaa| udhara parivAra ke loga bhI yaha cAhate the ki gvAliyara jaise sudUra nagara kI apekSA zAjApura ke nikaTavartI ujjaina, indaura Adi sthAnoM para ApakA sthAnAntaraNa ho jAya / saMyoga se tatkAlIna upazikSA maMtrI zrI kanhaiyAlAla mehatA Apake parijanoM ke paricita the, ataH navambara 1967 meM Apako zAsakIya kalA evaM vANijya mahAvidyAlaya indaura sthAnAntarita kiyA gayA evaM julAI 1968 meM sahAyaka prAdhyApaka evaM vibhAgAdhyakSa banAkara Apako hamIdiyA mahAvidyAlaya, bhopAla bheja diyA gyaa| vaise to indaura aura bhopAla donoM hI Apake gRha nagara zAjApura se najadIka the, kintu indaura kI apekSA bhopAla meM adhyayana kI dRSTi se yahA~ adhika samaya-milane kI sambhavanA thii| ataH Apane 1 agasta 1968 ko hamIdiyA mahAvidyAlaya meM darzanazAstra ke sahAyaka prAdhyApaka evaM vibhAgAdhyakSa kA pada grahaNa kiyaa| isa mahAvidyAlaya meM darzanazAstra viSaya prArambha hI huA thA aura mAtra do chAtra the| ataH prArambha meM adhyApana kArya kA adhika bhAra na hone se Apane zodha-prabandha ko pUrNa karane kA prayatna kiyA aura agasta 1969 meM lagabhaga 1500 pRSThoM kA bRhadkAya zodhaprabandha parIkSArtha prastuta kara diyaa| vibhAga meM chAtroM kI atyalpa saMkhyA aura mahAvidyAlaya meM darzanazAstra viSaya ke upekSita hone ke kAraNa ApakA mana pUrI taraha nahIM laga pA rahA thA, ataH Apane darzanazAstra ko lokapriya banAne kA bIr3A utthaayaa| saMyoga se Apake bhopAla pahu~cane ke bAda dUsare varSa hI bhopAla vizvavidyAlaya kI sthApanA ho gayI aura Apako darzanazAstra viSaya kI adhyayana samiti kA adhyakSa tathA kalA saMkAya evaM vidvat pariSada kA sadasya banane kA maukA milaa| Apane pAThayakrama meM samAjadarzana, dharmadarzana jaise rucikara praznapatroM kA samAyojana kiyaa| sAtha hI chAtra aura mahAvidyAlaya kI paristhitiyoM ke anurUpa muslima-darzana aura IsAI-darzana ke viziSTa pAThyakrama nirdhArita kiye| eka ora saMzodhita pAThyakrama aura dUsarI ora ApakI adhyApana zailI ke prabhAva se chAtra saMkhyA meM vRddhi hone lgii| sthiti yahA~ taka pahu~ca gaI ki bI.e. prathama varSa meM lagabhaga sau se bhI adhika chAtra hone lage aura pariNAmasvarUpa adhyApana-kakSa choTe par3ane lge| antatogatvA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvidyAlaya ke eka choTe hAla meM darzanazAstra kI kakSAe~ lagane lgiiN| yaha ApakI adhyApana zailI aura chAtroM ke prati AtmIyatA kA hI pariNAma thA ki sampUrNa madhyapradeza meM darzana zAstra ke vidyArthiyoM kI saMkhyA kI dRSTi se ApakA mahAvidyAlaya sarvocca sthAna para A gyaa| lagabhaga 300 chAtroM ko pratidina pA~ca-pA~ca pIriyaDa par3hAkara mahAvidyAlaya ke kartavyaniSTha adhyApakoM meM Apane apanA sthAna banA liyaa| mahAvidyAlaya meM praveza samiti, TAima-Tebala samiti, chAtra pariSada tathA parIkSA sambandhI gatividhiyoM se bhI Apa zIghra hI jur3a gaye aura isa sambandha meM prAcArya ke dvArA diye gaye dAyitvoM kA prAmANikatA ke sAtha nirvAha kiyaa| mAtra yahI nahIM, samAjazAstra aura manovijJAna viSayoM ke prArambha hone para Apane unakI kakSAoM meM bhI adhyApana kiyaa| isa prakAra eka prabuddha aura kartavyaniSTha adhyApaka ke spa meM ApakI chavi ubhara kara sAmane aaii| Apane darzanazAstra meM anya adhyApakoM ke padoM ke sRjana aura darzanazAstra ke snAtakottara adhyayana prArambha kiye jAne ke lie bhI prayatna prArambha kiye aura isameM Apako saphalatA bhI milii| Apako zrI pramoda koyala jaisA yogya sAthI mila gyaa| snAtakottara kakSAoM ke kholane ke sambandha meM bhI zAsana sahamata ho gayA, kintu isI bIca Apako pratiniyukti para pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna meM nidezaka banakara banArasa AnA pdd'aa| phira bhI ApakI evaM Apake sAthI pramoda koyala kI pahala asaphala nahIM rahI aura zAsana ne hamIdiyA mahAvidyAlaya meM snAtakottara kakSAe~ prArambha karane kA nirdeza de hI diyaa| bhopAla meM darzanazAstra adhyayana samiti ke adhyakSa hone ke nAte Apako pro. candadhara zarmA, pro. esa.esa. bAraliMge jaise suprasiddha dArzanikoM ke Atithya kA saubhAgya prApta huaa| isa avadhi meM 2500vIM mahAvIra nirvANa zatAbdI ke prasaMga para rAyapura, ujjaina, indaura, pUnA aura udayapura ke vizvavidyAlayoM dvArA vyAkhyAna evaM saMgoSThiyoM meM bhAga lene hetu Apa Amantrita kiye gye| jaba Apa bhopAla meM hI the taba darzanazAstra ke punazcaryA pAThyakrama hetu eka mAha ke lie Apa pUnA vizvavidyAlaya gye| vahA~ pro. esa.esa. bAraliMge ke dvArA darzanazAstra vibhAga meM eka jaina ceyara sthApita karane ke prayAsoM meM Apa bhI sahayogI bne| pUnA ke jaina samAja ke agragaNyoM, vizeSa rUpa se zrI navalamala jI phirodiyA ke sahayoga se vahA~ jaina ceyara kI sthApanA bhI huii| phirodiyA jI aura pro. bAraliMge kI hArdika icchA thI ki Apa pUnA kI jaina ceyara ko sambhAle, kintu Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 niyati ko kucha aura hI maMjUra thaa| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA Adeza thA ki Apa pArzvanAtha vidyAzrama kI caramarAtI huI sthiti ko samhAlane ke lie vArANasI jaayeN| Apake sAmane eka kaThina samasyA thI, eka ora sthAyitvapUrNa zAsakIya sevA tathA ghara-parivAra aura apane logoM ke nikaTa rahane kA sukha, to dUsarI ora ghara-parivAra se dUra eka caramarAtI huI jaina vidyA saMsthA ko sambhAlane kA prshn| usa samaya pArzvanAtha vidyAzrama kI pratiSThA to thI, kintu usakI Arthika sthiti DA~vA-Dola thii| ataH koI bhI vahA~ rahanA nahIM cAhatA thaa| phira bhI eka jaina vidyA saMsthAna ke uddhAra kA nizcaya lekara Apane tatkAlIna saMcAlana samiti ke adhyakSa zrI zAdIlAlajI jaina evaM koSAdhyakSa gulAbacandajI jaina ko AzvAsana diyA ki yadi Apa loga merI prati niyukti kA Adeza ma.pra. zAsana se nikalavA sakeM aura saMsthAna kI artha-vyavasthA ke sudhAra hetu prayatna kareM to maiM vidyAzrama A jaauuNgaa| tatkAlIna baMgAla ke upamukhya maMtrI vijayasiMha nAhara ke prayatnoM se ApakI pratiniyukti ke Adeza nikale aura Apane 1979 meM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna meM nidezaka kA kAryabhAra grahaNa kA liyaa| vidyAnagarI kAzI meM Apake kAzI Agamana se saMsthAna ko eka nava jIvana milA aura Apane apane zrama se vidyAzrama ko eka naye kIrtimAna para lAkara khar3A kara diyaa| pArzvanAtha vidyAzrama meM Apake Agamana ne jahA~ eka ora vidyAzrama kI pragati ko navIna gati dI, vahIM dUsarI ora Apako apane adhyayana ke kSetra meM bhI navIna dizAyeM milii| vidyAzrama ko kAzI hindU vizvavidyAlaya ke prAcIna bhAratIya saMskRti aura itihAsa vibhAga, kalA itihAsa vibhAga, hindI vibhAga, darzana vibhAga, saMskRta aura pAli vibhAga Adi meM zodha chAtroM ke paMjIyana kI suvidhA milI huI hai, ataH Apako ina vividha viSayoM ke zodha chAtra upalabdha hue| zodha-chAtroM ke mArga-darzana hetu yaha Avazyaka thA ki nirdezaka svayaM bhI una viSayoM se paricita ho, ataH Apane jainadharma-darzana ke alAvA jaina kalA,purAtattva aura itihAsa kA bhI adhyayana kiyaa| prAmANika zodhakArya ke lie dvitIya zreNI ke granthoM se kAma nahIM calatA hai, mUla granthoM kA adhyayana Avazyaka hotA hai| Apane zodha chAtroM evaM jijJAsu videzI chAtroM ke hetu mUla granthoM ke adhyayana kI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 AvazyakatA kA anubhava kiyaa| ataH Apane paramparAgata zailI se aura Adhunika zailI se mUla granthoM kA adhyayana kiyA aura krvaayaa| mUla granthoM meM AgamoM ke sAtha-sAtha vizeSAvazyakabhASya, sanmatitarka, AptamImAMsA, jaina tarkabhASA, pramANamImAMsA, nyAyAvatAra (siddha RSi kI TIkA sahita), saptabhaMgItaMragiNI Adi jaTila dArzanika granthoM kA bhI sahaja aura sarala zailI meM adhyApana kiyaa| Apake sAnnidhya meM jyotiSAcArya jayaprabhavijayajI, muni hitezavijayajI, munizrI lalitaprabhasAgarajI, munizrI candraprabhasAgarajI, zrI azokamunijI, sAdhvI zrI sudarzanAzrI jI, sAdhvI priyadarzanAzrI jI, sAdhvIzrI sumatibAI svAmI aura unakI ziSyAyeM, sAdhvIzrI prANakuMvarabAI svAmI evaM unakI ziSyAe~, sAdhvIzrI pramodakuMvarajI, sAdhvIzrI puSpakuMvara jI aura unakI ziSyAe~, sAdhvIzrI zilApIjI, mumukSu bahana maMgalam Adi aneka sAdhu-sAdhviyoM evaM vairAgI bhAI-bahanoM ne AgamoM ke sAtha-sAtha ina dArzanika granthoM kA adhyayana kiyaa| vividha sAdhu-sAdhviyoM ke adhyApana ke sAtha-sAtha Apa kAzI hindU vizvavidyAlaya meM bhI jAkara jainadharma-darzana sambandhI praznapatroM kA adhyApana kArya karate rahe haiN| aneka videzI chAtra bhI adhyayana evaM apane zodha kAryoM meM sahayoga hetu Apake pAsa Ate rahate haiN| eka poliza prAdhyApaka ne Apake sAtha tattvArtha-bhASya kA adhyayana kiyaa| vidyAzrama meM Apako zramaNa ke saMpAdana evaM prUpha rIDiMga ke sAtha-sAtha apane zodha chAtroM dvArA likhe nibandhoM tathA vividha zIrSastha vidvAnoM ke granthoM ke saMpAdana, prakAzana aura prUpharIDiMga kA kArya karanA pdd'aa| isakA sabase bar3A lAbha Apako yaha huA ki jainadharma, darzana, sAhitya, kalA, itihAsa Adi kI vividha vidhAoM meM ApakI gaharI paiTha ho gyii| pratiSThA aura puraskAra hamIdiyA mahAvidyAlaya, bhopAla meM kArya karate samaya bhI Apako rASTrIya stara kI aneka saMgoSThiyoM aura kAnphreMsoM meM jAne kA avasara milaa| jahA~ Apane apane vidvattapUrNa AlekhoM evaM saujanyapUrNa vyavahAra se darzana evaM jaina vidyA ke zIrSastha vidvAnoM meM apanA sthAna banA liyaa| jaba Apa bhopAla meM the, tabhI pro. bAraliMge ke vizeSa Agraha para Apako na kevala darzana pariSada ke koSAdhyakSa kA bhAra sambhAlanA par3A, apitu dArzanika traimAsika ke prabandha saMpAdaka kA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dAyitva bhI grahaNa karanA par3A thA, jisakA nirvAha vArANasI Ane ke pazcAt bhI san 1986 taka karate rhe| samprati bhI Apa a.bhA. darzana pariSada ke variSTha upAdhyakSa haiN| hamIdiyA mahAvidyAlaya ke darzana vibhAgAdhyakSa evaM pArzvanAtha vidyAzrama ke nidezaka ke rUpa meM kArya karate hue ApakI pratibhA ko sammAna ke aneka avasara upalabdha hue| na kevala Apake aneka Alekha puraskRta hue, apitu Apake zodha-grantha jaina, bauddha aura gItA ke AcAroM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga-1 evaM bhAga-2 ko pradIpakumAra rAmapuriyA puraskAra se tathA jaina bhASAdarzana ko svAmI praNavAnanda darzana puraskAra se sammAnita kiyA gyaa| DaoN. sAgaramala jaina, pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI ke nidezaka to hai hI, usake sAtha-sAtha ve jaina vidyA kI aneka saMsthAoM se bhI jur3e hue haiN| ve Agama ahiMsA samatA aura prAkRta saMsthAna, udayapura ke bhI mAnada nidezaka haiN| jahA~ Apake mArga darzana meM prakIrNaka sAhitya ke anuvAda kA kArya cala rahA hai| aba taka pA~ca prakIrNaka prakAzita ho cuke haiN| a.bhA. jaina vidvata pariSada ke to Apa saMsthApaka rahe haiM, varSoM taka Apa isake upAdhyakSa bhI rahe haiN| rASTrIya mAnava saMskRti zodha saMsthAna, vArANasI ke Apa upAdhyakSa haiN| jaina vidyA ke kSetra meM jaba aura jahA~ kahIM bhI koI yojanA banatI hai, mArga nirdezana hetu ApakA smaraNa avazya kiyA jAtA hai| vastutaH Apa vidvAn to haiM hI, kintu eka sAmAjika kAryakartA bhI haiN| Apake dvArA rASTrIya stara kI aneka kAnphreMso aura saMgoSThiyoM kA saphalatApUrvaka Ayojana huA hai| deza-videza kI yAtrA _deza ke vibhinna vizvavidyAlayoM aura jaina saMsthAoM ne Apake vyAkhyAnoM kA Ayojana kiyaa| bambaI, kalakattA, madrAsa, ahamadAbAda, pATaNa, udayapura, jodhapura, dillI, ujjaina, indaura Adi aneka nagaroM meM Apake vyAkhyAna Ayojita kiye jAte rahe haiN| sAtha hI Apa vibhinna vizvavidyAlayoM meM viSaya-vizeSajJa ke rUpa meM bhI Amantrita kiye jAte haiN| yahI nahIM Apako esoziyezana Apha varlDa rilIjansa 1985 meM tathA pArliyAmenTa Apha varlDa rilIjansa 1993 meM jainadharma ke pratinidhi vaktA ke rUpa meM amerikA meM Amantrita kiyA gyaa| pArliyAmenTa Apha varlDa rilIjansa ke avasara para na kevala Apane vahA~ apanA nibandha prastuta kiyA apitu amerikA ke vibhinna nagaroM -- Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 zikAgo, nyUyArka, rAle, vAziMgaTana, senaphrAMsisko, lAsaenjilsa, phiniksa Adi meM jainadharma ke vividha pakSoM para vyAkhyAna bhI diye / isa prakAra jainadharma-darzana aura sAhitya ke adhikRta vidvAn ke rUpa meM ApakA yaza deza evaM videza meM prasArita huA / satyaniSThA vidyAzrama meM kAryarata rahate hue Apane aneka granthoM, laghu pustikAoM aura nibandhoM ke mAdhyama se bhAratI ke bhaNDAra ko samRddha kiyA hai| apane kAryakAla meM lagabhaga 50 se adhika granthoM meM lagabhaga tIsa hajAra pRSThoM kI sAmagrI ko saMpAdita evaM prakAzita karake nayA kIrtimAna sthApita kiyA hai / Apake cintana aura lekhana kI vizeSatA yaha hai ki Apa sadaiva sAmpradAyika abhinivezoM se mukta hokara likhate haiN| ApakI "jaina ekatA" nAmaka pustikA na kevala puraskRta huI apitu vidvAnoM meM samAdRta bhI huii| bauddhika ImAnadArI evaM satyAnveSaNa kI anAgrahI zailI Apane paM. sukhalAlajI saMghavI aura paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ke lekhana se siikhii| yadyapi sampradAya mukta hokara satyAnveSaNa ke tathyoM kA prakAzana dharmamIrU aura AgrahazIla samAja ko sIdhA gale nahIM utaratA, kintu kauna prazaMsA karatA hai aura kauna AlocanA, isakI paravAha kiye vagaira Apane sadaiva satya ko udghATita karane kA prayatna kiyA hai| usake pariNAmasvarUpa taTastha cintakoM, vidvAnoM aura sAmpradAyika abhinavezoM se mukta sAmAjika kAryakarttAoM meM Apake lekhana ne paryApta prazaMsA arjita kii| Aja yaha kalpanA bhI duSkara lagatI he ki eka bAlaka jo 15-16 varSa kI vaya meM hI vyAvasAyika aura pArivArika dAyitvoM ke bojha se daba sA gayA thA, apanI pratibhA ke bala para vidyA ke kSetra meM apanA prabhutva sthApita kara legA / Aja deza jaina vidyA ke jo gine-cune zIrSastha vidvAn haiM, unameM apanA sthAna banA lenA yaha DaoN. sAgaramala jaina jaise adhyavasAyI zramaniSTha aura pratibhAzAlI vyakti kI hI kSamatA hai / yadyapi ve Aja bhI aisA nahIM mAnate haiM ki yaha saba unakI pratibhA evaM adhyavasAyitA kA pariNAma hai| unakI dRSTi meM yaha saba mAtra saMyoga hai / ve kahate haiM "jaina vidyA ke kSetra meM vidvAnoM kA akAla hI eka mAtra aisA kAraNa hai, jisase mujha jaisA alpajJa bhI sammAna aura pratiSThA prApta kara letA hai / " kintu hamArI dRSTi meM yaha kevala unakI vinamratA kA paricAyaka hai / Apa apanI saphalatA kA sUtra yaha batAte haiM ki kisI bhI kArya ko choTA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mata samajho aura jisa samaya jo bhI kArya upasthita ho pUrI prAmANikatA ke sAtha use pUrA karane kA prayatna kro| Apake vyaktitva ke nirmANa meM aneka logoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| pUjya bAbAjI pUrNamala jI ma.sA. aura indramala jI ma.sA. ne Apake jIvanameM dhArmika-jJAna aura saMskAroM ke bIja kA vapana kiyA thaa| pUjya sAdhvIzrI pAnakuMvara jI ma.sA. ko to Apa apanI saMskAradAyinI mAtA hI mAnate haiN| Apane DaoN. sI. pI. bramoM ke jIvana se eka adhyApaka meM dAyitvabodha evaM ziSya ke prati anugraha kI bhAvanA kaisI honI cAhiye, yaha sIkhA hai| paM. sukhalAlajI aura paM. dalasukhabhAI ko Apa apanA droNAcArya mAnate haiM, jinase pratyakSa meM kucha nahIM sIkhA, kintu parokSa meM jo kucha Apa meM hai, vaha saba unhIM kA diyA huA mAnate haiN| ApakI cintana aura prastutIkaraNa kI zailI bahuta kucha unase prabhAvita hai| Apane apane pUjya pitAjI se vyAvasAyika prAmANikatA aura spaSTavAditA ko sIkhA yadyapi Apa kahate haiM ki spaSTavAditA kA jitanA sAhasa pitAjI meM thA, utanA Aja bhI mujhameM nahIM hai| patnI Apake jIvana kA yathArtha hai| Apa kahate hai ki yadi usase yathArtha ko samajhane aura jIne kI dRSTi na milI hotI to mere Adarza bhI zAyada yathArtha nahIM bana paate| sevA aura sahayoga ke sAtha jIvana ke kaTusatyoM ko bhogane meM jo sAhasa usane dilAyA vaha usakA sabase bar3A yogadAna hai| Apa kahate haiM ki ziSyoM meM zyAmanandana jhA aura DaoN. aruNapratApa siMha ne jo niSThA evaM samarpaNa diyA, vahI aisA sambala hai, jisake kAraNa ziSyoM ke pratyupakAra kI vRtti mujhase jIvita raha sakI, anyathA vartamAna pariveza meM vaha samApta ho gaI hotii| mitroM meM bhAI mANakacandra ke upakAra kA bhI Apa sadaiva smaraNa karate haiN| Apa kahate haiM ki usane adhyayana ke dvAra ko punaH udghATita kiyA thaa| samAja sevA ke kSetra meM bhAI manoharalAla aura zrI saubhAgyamalajI jaina vakIla sA. Apake sahayogI evaM mArgadarzaka rahe haiN| Apa yaha mAnate haiM ki "maiM jo kucha bhI hU~ vaha pUre samAja kI kRti hU~, usake pIche anaginata hAtha rahe haiN| maiM kina-kina kA smaraNa karU~ aneka to aise bhI hoMge jina kI smRti bhI Aja zeSa nahIM hai|" vastutaH vyakti apane Apa meM kucha nahIM hai, vaha deza, kAla, paristhiti aura samAja kI nirmiti hai, jo ina sabake avadAna ko svIkAra kara unake pratyupakAra kI bhAvanA rakhatA hai, vaha mahAn bana jAtA hai cira, jIvI ho jAtA hai| anyathA apane hI svArtha evaM ahaM meM simaTakara samApta ho jAtA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-praNayana kramAMka pustaka kA nAma 1. jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga -1 2. jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, bhAga -2 3. jaina, bauddha aura gItA kA samAja darzana 4. jaina, bauddha aura gItA kA sAdhanA mArga 5. jainakarma siddhAnta kA tulanAtmaka adhyayana 6. dharma kA marma 7. arhat pArzva aura unakI paramparA 8. RSibhASita : eka adhyayana 9. jaina bhASA darzana 10. jainadharma kA eka vilupta sampradAya : yApanIya 11. tattvArthasUtra aura usakI paramparA 12. anekAnta, syAdavAda aura saptabhaMgI 13. Doctoral Dissertations in Jainism and Buddhism (With Dr. A.P. Singh) prakAzaka rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982 rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982 rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982 rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982 rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 1986 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 1988 rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1988 bhogIlAla laheracanda bhAratIya saMskRti mandira, dillI-pATaNa 1986 N pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1994 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 1994 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI 1990 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, 1983 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustikAe~ 1. anekAnta kI jIvana dRSTi (zrI saubhAgyamala jI jaina ke sAtha) bhArata jaina mahAmaNDala, bambaI, 1975 2. ahiMsA kI sambhAvanAyeM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1980 3. jaina sAhitya aura zilpa meM bAhubalI (DaoN. mArutinandana prasAda tivArI ke sAtha) pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1981 4. paryuSaNa parva : eka vivecana pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 5. jaina ekatA kA prazna pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 6. jaina adhyAtmavAda : Adhunika sandarbha meM pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 7. zrAvaka dharma kI prAsaMgikatA kA prazna pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 8. dhArmika sahiSNutA aura jainadharma pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1985 9. bhAratIya saMskRti meM haribhadra kA avadAna pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1987 10. jaina sAdhanA paddhati meM tapa sanmati jJAnapITha, AgarA, anUdita-grantha 1981 1. History of Ethics, Sidzwick hindI anuvAda ( aprakAzita) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanAe~ 1. caraNakaraNAnuyoga, dvitIya khaNDa kI vistRta bhUmikA 2. jaina tIrthoM kA aitihAsika adhyayana 3. pramukha jaina sAdhviyoM aura mahilAe~ 4. syAvada aura saptabhaMgI 5. isibhAsiyAI 6. candravedhyaka-prakIrNaka 7. mahApratyAkhyAna prakIrNaka Agama anuyoga prakAzana TrasTa, ahamadAbAda pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura, bhUmikA DaoN. sAgaramala evaM sareza sisodiyaa| Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura bhUmikA DaoN. sAgaramala evaM sureza sisodiyA Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura bhUmikA DaoN. sAgaramala jaina evaM subhASa koThArI Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura bhUmikA DaoN. sAgaramala jaina evaM subhASa koThArI Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura bhUmikA DaoN. sAgaramala jaina evaM sureza sisodiyA pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI jaina vidyA anusaMdhAna pratiSThAna, madrAsa 8. taMdula vaicArika prakIrNaka 9. devendrastava prakIrNaka 10. dvIpasAgara prajJapti prakIrNaka 11. Lord Mahavira 12. jinavANI ke motI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha 1. ratna jyoti 2. cintana ke naye AyAma 3. jaina sAhitya kA bRhata itihAsa, bhAga-7 4. hindI jaina sAhitya kA bRhat itihAsa, bhAga-1 5. hindI jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga-2 6. jaina yoga kA AlocanAtmaka adhyayana 7. Anandaghana kA rahasyavAda 8. prAkRta dIpikA 9. jaina darzana meM Atma vicAra 10. jainAcAryoM kA alaMkArazAstra meM yogadAna 11. khajurAhoM kI jaina mandiroM kI mUrtikalA 12. vajjAlaggaM 13. jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha 14. AcArAga sUtra : eka adhyayana 15. mUlAcAra kA samIkSAtmaka adhyayana 16. tIrthaMkara, buddha aura avatAra 17. syAdvAda aura saptabhaMgInaya grantha-sampAdana lekhaka / sampAdaka sampAdaka DaoN. sAgaramala jaina zrI saubhAgyamala jaina prakAzaka zrI sthAnakavAsI jaina samAja, zAjApura, 1971 a. bhA. sthA. jaina kAnpharensa, dehalI paM. ke. bhujabalIzAstrI : vidyAdhara joharApurakara; pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1981 DaoN. zitikaMTha mizra DaoN. zitikaMTha mizra pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1989 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1992 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1981 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 18 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1984 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1984 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1984 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1984 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1986 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1987 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1987 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1988 pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1989 DaoN. arhadAsa baNDovA dige sAdhvI zrI sudarzanAjI DaoN. sudarzanalAla jaina DaoN. lAlacanda jaina DaoN. kamalezakumAra jaina DA. ratnezakumAra varmA zrI vizvanAtha pAThaka DaoN. aruNapratApa siMha DaoN. parameSThIdAsa jaina DaoN. phUlacanda jaina (premI ) DaoN. ramezacandra gupta DaoN. bhikhArIrAma yAdava Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 18. sambodha saptatikA DaoN. ravizaMkara mizra, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1986 19. prAcIna jaina sAhitya meM Arthika jIvana DaoN. kamalaprabhA jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1988 20. jaina sAhitya ke vividha AyAma-1 sampAdaka DaoN.sAgaramala jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1981 21. jaina sAhitya ke vividha AyAma-2 sampAdaka DaoN.sAgaramala jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1990 22. jaina sAhitya ke vividha AyAma-3 sampAdaka DaoN.sAgaramala jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1990 23. maNidhArI jinacandrasUri kAvyAJjali sampAdaka DaoN. sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1981 evaM DaoN. harihara siMha 24. jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ DaoN. hIrAbAI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1991 25. jaina tIrthoM kA aitihAsika adhyayana DaoN. zivaprasAda, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1991 26. madhyakAlIna rAjasthAna meM jainadharma DaoN. (zrImatI) rAjeza jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1992 27. mAnava jIvana aura usake mUlya zrI jagadIza sahAya, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1990 28. jaina meghadUtam DaoN. ravizaMkara mizra, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1989 29. jainakarma siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa DaoN. ravIndranAtha mizra, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1993 30. Theory of Reality in Jaina Philosophy Dr. J.C. Sikdar, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1991 31. Concept of Matter in Jaina Philosophy Dr. J.C. Sikdar pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1987 32. Jaina Epistemology Dr. Indra Chand Sastri, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1990 33. The Concept of Pancasila in Indian Thought Dr. Kamal Jain, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1983 34. The Path of Arhat T.U. Mehta, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1993 35. Jaina Perspectives in Philosophy & Religion Dr. Ramjee Singh, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1993 36. Aspects of Jainology Vol. I Dr. Sagarmal Jain, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1987 37. Aspects of Jainology Vol. || Dr. Sagarmal Jain & M.A. Dhaky, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1987 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education Internation For Private & Personal use 38. Aspects of Jainology Vol. III 39. Aspects of Jainology Vol IV 40. Samana Suttam (English Translation ] 41. mahApratyAkhyAna prakIrNaka 42. candravedhyaka prakIrNaka 43. taMdulavaicArika prakIrNaka 44. prAkRta bhAratI 45. devendrastava 46. dvIpa sAgara prajJapti 47. upAsakadazAMga meM varNita zrAvakAcAra 48. jainadharma ke sampradAya Dr. Sagarmal Jain &M.A. Dhaky pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1991 Dr. Sagarmal Jain & Dr.A.K. Singh pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1993 Justice T. K. Tukol & Dr. K.K. Dixit Sarvaseva Sangh Prakashan, Vns. 1993 sureza sisodiyA Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna, udayapura, 1991 sureza sisodiyA Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 1991 DaoN. subhASa koThArI Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 19913. DaoN. prema sumana jaina, DA. subhASa koThArI, Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 1991 5 DaoN. subhASa koThArI, Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 1987 DaoN. sureza sisodiyA, Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 1987 DaoN. subhASa koThArI, Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 1987 DaoN. sureza sisodiyA, Agama ahiMsA samatA evaM prAkRta saMsthAna,udayapura, 1994 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zodha-chAtra 23 1. DaoN. bhikhArIrAma yAdava 2. DaoN. aruNapratApa siMha 3. DaoN. ravizaMkara mizra 4. maho. candraprabhasAgara 5. DaoN. ravIndranAtha mizra 6. DaoN. ramezacandra gupta 7. DaoN. kamalaprabhA jaina 8. DaoN. mahendranAtha siMha 9. DaoN. triveNIprasAda siMha 10. zrI umezacandra siMha 11. DaoN. rajjanakumAra 12. DaoN. (zrImatI) rItA siMha 13. DaoN. indrezacandra siMha 14. DaoN. zrInArAyaNa dabe 15. DaoN. (zrImatI ) saMgItA jhA 17. DaoN. dhanaMjaya mizra 18. DaoN. (zrImatI) gItA siMha 19. DaoN. (zrImatI) arcanA pANDeya 20. DaoN. (zrImatI ) maMjulA bhaTTAcAryA jaina tarkazAstra ke saptabhaMgInaya kI Adhunika vyAkhyA, 1983 jaina aura bauddha bhikSuNI saMgha kA udbhava, vikAsa evaM sthiti, 1983 mahAkavi kAlidAsakRta meghadUta aura jaina kavi merutujhakRta jainameghadUta kA sAhityika adhyayana, 1983 samaya sundara : vyaktitva evaM kRtitva 1986 jaina karma siddhAnta kA aitihAsika vizleSaNa, 1986 tIrthaMkara. baddha aura avatAra kI avadhAraNAoM kA tulanAtmaka adhyayana, 1986 prAcIna jaina sAhitya meM varNita Arthika jIvana : eka adhyayana, 1986 uttarAdhyayana aura dhammapada kA tulanAtmaka adhyayana, 1986 jainadarzana ke pariprekSya meM mAnava vyaktitva kA vargIkaraNa, 1987 jaina Agama sAhitya meM zikSA, samAja evaM arthavyavasthA :5 jainadharma meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA, 1987 prAkRta aura jaina saMskRta sAhitya meM kRSNa kathA, 1989 jaina sAhitya meM varNita sainyavijJAna evaM yuddhakalA, 1990 jaina abhilekhoM kA sAMskRtika adhyayana, 1990 dharma aura darzana ke kSetra meM AcArya haribhadra kA avadAna, 1990 haribhadra kA yoga ke kSetra meM yogadAna, 1991 aupaniSadika sAhitya meM zramaNa paramparA ke tattva, 1991 bhASA darzana ko jaina dArzanikoM kA yogadAna, 1991 jaina dArzanika granthoM meM Izvara kartRtva kI samAlocanA, 1992 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. DaoN. ravIndrakumAra 22. DaoN. ke. vI. esa. pI.bI. AcAryulu 23. DaoN. jitendra bI. zAha anaupacArika mArga-nirdezana zIladUta aura saMskRta dUtakAvyoM kA tulanAtmaka adhyayana, 1992 vaikhAnasa jaina yoga kA tulanAtmaka adhyayana, 1992 nayacakra kA dArzanika adhyayana, 1992 24. DaoN. zyAmanandana jhA 25. sAdhvIzrI priyadarzanA zrI jI 26. sAdhvIzrI sudarzanA zrI jI 27. sAdhvIzrI pramoda kumArI jI kundakunda aura zaMkara ke darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana, 1973 Anandaghana kA rahasyavAda, 1982 AcArAMgasUtra kA naitika darzana, 1982 isibhAsiyAiM satra kA dArzanika adhyayana, 1991 24 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryarata zodha chAtra 1. zrImatI zubhA tivArI paumacariyaM meM sAmAjika cetanA : eka samIkSAtmaka adhyayana 2. zrI virendra nArAyaNa tivArI pramukha smRtiyA~ tathA jainadharma meM prAyazcitta vidhi 3. zrI dayAnanda ojhA jayodaya mahAkAvya kA AlocanAtmaka adhyayana 4. zrI asImakumAra mizra aitihAsika adhyayana ke jaina srota aura unakI prAmANikatA eka adhyayana 5. kumakumarAya dharmazarmAbhyudaya kAvya : eka adhyayana 6. zrI maNinAtha mizra jaina campUkAvyoM kA samIkSAtmaka adhyayana 7. ku. bebI somezvaradeva kRta kIrtikaumudI kA AlocanAtmaka adhyayana 8. zrImatI kaMcana siMha pArvAbhyudaya mahAkAvya kA samIkSAtmaka adhyayana 9. ku. AbhA AkhyAnaka maNikoza kA AlocanAtmaka adhyayana 10. hanumAnaprasAda mizra jaina prAyazcitta vidhi jIvAjI vizvavidyAlaya gvAliyara meM paMjIkRta zodha chAtra 11. zrI raNavIra siMha bhadauriyA gItA meM pratipAdita vibhinna yoga Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA. hi. vi. vi. ema. e. darzana ( antimavarSa) kI parIkSA hetu prastuta laghu zodha-prabandhoM kI sUcI kramAMka nAma viSaya varSa jainadharma meM samAdhimaraNa 1. udayapratApa siMha 2. avadhezakumAra siMha da sisTama Ava vailyUja ina jaina philaoNsaphI jainadharma ke sampradAya jainadharma meM mokSa evaM mokSamArga 3. kRSNakAnta kumAra 4. tAr3akezvara nAtha 5. rAmAzrayasiMha yAdava 6. satIzacandra siMha 7. zivaparasana siMha 8. azokakumAra 9. vIrendrakumAra 10. triveNIprasAda siMha 11. mukularAja mehatA jaina karma siddhAnta jainadarzana meM ! pramANa AcArya kundakunda ke darzana meM AtmA kA svarUpa upAsakadazAMga ke anusAra zrAvaka dharma jainadarzana meM jIva kI avadhAraNA ratnakaraNDakazrAvakAcAra ke anusAra gRhastha dharma jainadharma meM AdhyAtmika vikAsa : eka tulanAtmaka vivecana 1979-80 1979-80 1980 1980 1980 1980-81 1980-81 1980-81 1980-81 1981 1981 26 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka lekha kA nAma patrikA/aMka 144 1. jaina darzana meM nizcaya aura vyavahAra naya dArzanika julAI 1974 2. jaina darzana kA trividha sAdhanA mArga The Vikram/nAnacaMda jI janma zatAbdI smRti grantha maI evaM navambara 1974 3. nizcaya aura vyavahAra kisakA Azraya leM? AcArya Ananda RSi abhinandana grantha 1975 4. ahiMsA : eka tulanAtmaka adhyayana vIra nirvANa smArikA 1975 5. advaitavAda aura AcAra darzana kI sambhAvanA dArzanika akTUbara 1975 6. bhagavAna mahAvIra kA aparigraha siddhAnta aura usakI upAdeyatA jinavANI, apraila 1979 7. jaina, bauddha aura gItA darzana meM mokSa kA svarUpa : eka tulanAtmaka adhyayana rAjendra-jyoti 1975-76 8. nIti ke nirapekSa evaM sApekSa tattva dArzanika apraila 1976 9. mahAvIra ke siddhAnta : Adhunika sandarbha meM mahAvIra jayantI smArikA 1976 10. saptabhaMgI : trimUlyAtmaka tarkazAstra ke sandarbha meM mahAvIra jayantI smArikA 1977 11. syAdrada : eka cintana mahAvIra jayantI smArikA 1977 12. jaina darzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA munidraya abhinandana grantha 1977 13. jaina darzana meM mokSa kA svarUpa tIrthakara mahAvIra smRti grantha 1977 14. samAdhimaraNa (mRtyuvaraNa) : eka tulanAtmaka sambodhi, vAlyUma 6 akTUbara 1977 evaM samIkSAtmaka adhyayana . 15. mUlyabodha kI sApekSatA dArzanika akTUbara 1977 16. mAnavatAvAda aura jainAcAra darzana tIrthakara janavarI 1978 17. bhAratIya darzana meM sAmAjika cetanA dArzanika janavarI 1978 18. naitika mUlyoM kI parivartanazIlatA kA prazna dArzanika apraila 1978 * Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulasI prajJA/vAlyUma 4, aMka 3 mahAvIra jayantI smArikA, jayapura 1978 1978 akTUbara dArzanika zrI puSkara muni abhinandana grantha zrI divAkara smRti grantha 1978 1979 1978 zrI divAkara smRti grantha zramaNa/varSa 30, aMka 8, 1978 dArzanika jUna 1979 19. jainadarzana meM naitika mUlyAMkana kA viSaya 20. jaina, bauddha aura gItA ke darzana meM karma kA zubhatva evaM azubhatva aura zuddhatva 21. jainadarzana ke tarka pramANa kA Adhunika sandarbho meM mUlyAMkana 23. manaH zakti, svarUpa aura sAdhanA : eka vizleSaNa 24. sadAcAra ke zAzvata mAnadaNDa aura jainadharma (500/-rupaye kA prathama puraskAra prApta) 25. jaina darzana meM mithyAtva aura samyaktva / 26. pravartaka evaM nivartaka dharmoM kA manovaijJAnika vikAsa evaM unake dArzanika evaM sAmAjika pradeya 27. jaina sAdhanA ke manovaijJAnika AdhAra 28. ahiMsA kA artha vistAra, sambhAvanA aura sImA kSetra 29. naitika mAnadaNDa : eka yA aneka 30. bAlakoM ke saMskAra nirmANa meM abhibhAvaka, zikSaka va samAja kI bhUmikA 31. dharma kyA hai ? (kramazaH tIna aMko meM) 32. jaina dharma meM bhakti kA sthAna 33. AtmA aura paramAtmA 34. adhyAtma banAma bhautikavAda 35. saMyama : jIvana kA samyak dRSTikoNa 36. bheda vijJAna : mukti kA siMhadara 28 1979 1980 zramaNa/varSa 30, aMka 11 zramaNa/varSa 31, aMka 3 dArzanika zramaNa sitambara janavarI janavarI janavarI 1980 1980 zramaNa/varSa 31, aMka 4, pharavarI 1980, zramaNa/varSa 34 pharavarI 1983 zramaNa/varSa 31, aMka 5 mArca 1980 zramaNa/varSa 31, aMka 5 1980 zramaNa/varSa 31, aMka 6 apraila 1980 zramaNa/varSa 31, aMka 9 sambodhi/vAlyUma 8, julAI 1980 zramaNa/varSa 31, aMka 9 julAI 1980 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1981 janavarI pharavarI apraila apraila zramaNa/varSa 32, aMka 3 zramaNa/varSa 32, aMka 4 zramaNa/varSa 32, aMka 6 dArzanika tulasI-prajJA/khaNDa 6, aMka 9 zramaNa/varSa 33, aMka 6 zramaNa/varSa 33, aMka 10 zramaNa/varSa 33, aMka 10 zramaNa/varSa 34, aMka 2 zramaNa/varSa 34 zramaNa parAmarza/aMka3, Vaishali Institute Research Bulletin No. 4 zramaNa/varSa 34 zramaNa/varSa 34, aMka 11 1981 1981 1981 1981 1982 1982 1982 1982 37. jaina evaM bauddha dharma meM svahita aura lokahita kA prazna 39. sadAcAra ke mAnadaNDa aura jainadharma 40. mahAvIra kA darzana : sAmAjika pariprekSya meM 41. sattA kitanI vAcya kitanI avAcya ? jaina darzana ke sandarbha meN| 42.Adhunika manovijJAna ke sandarbha meM AcArAMga sUtra kA adhyayana 43. mahAvIra ke siddhAnta : yugIna sandarbha meM / 44. paryuSaNa parva : kyA, kaba, kyoM aura kaise ? 45. asalI dUkAna/nakalI dUkAna 46. vyakti aura samAja 47. jaina ekatA kA prazna 48. jaina sAhityAkAza kA eka nakSatra vilupta 49. jJAna aura kathana kI satyatA kA prazna : jainadarzana ke pariprekSya meM 50. jaina adhyAtmavAda Adhunika sandarbha meM 51. dasa lakSaNa parva/dasa lakSaNa dharma ke 52. paryuSaNa parva : eka vivecana 53. zrAvaka dharma kI prAsaMgikatA kA prazna 54. bhAgya banAma puruSArtha 55. zvetAmbara sAhitya meM rAmakathA kA svarUpa 56. mahAvIra kA jIvana darzana 57. dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kA avadAna apraila agasta agasta disambara janavarI pharavarI jUna 1983 1983 1983 agasta sitambara zramaNa/varSa 35 zramaNa zramaNa/varSa 36, aMka 9 zramaNa/varSa 36, aMka 12 zramaNa/varSa 37, aMka 6 zramaNa/varSa 37, aMka 12 julAI akTUbara 1983 1983 1983 1984 1985 1985 1986 1986 akTUbara Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akTUbara pharavarI pharavarI zramaNa/varSa 37, aMka 12 zramaNa/varSa 39/aMka 4 zramaNa/varSa 39/aMka 4 Vaishali Institute Research Bulletin No. 6 Aspects of Jainology/Vol.|| Aspects of Jainology/Vol. II Aspects of Jainology/Vol.I zramaNa/varSa 39/aMka 2 1986 1987 1987 1987 1987 1987 1987 zramaNa 58. haribhadra ke dharmadarzana meM krAMtikArI tattva 59. haribhadra kI krAMtidarzI dRSTi :dhUrtAkhyAna ke sandarbha meM 60. haribhadra ke ghUrtAkhyAna kA mUla srota 61. jaina vAkya darzana 62. jaina sAhitya meM stUpa 63. rAmaputta yA rAmagupta : sUtrakRtAMga ke sandarbha meM 64. jaina dharma meM naitika aura dhArmika kartavyatA kA svarUpa 65. AcArAMgasatra kA vizleSaNa 66. jainadharma kA eka vilupta sampradAya : yApanIya 67. adhyAtma aura vijJAna 68. AcArya hemacandra : eka yuga puruSa 69. satIprathA aura jainadharma 70. syAdrada aura saptabhaMgI : eka cintana 71. jainadharma meM tIrtha kI avadhAraNA 72. pArzvanAtha janmabhUmi mandira vArANasI kA purAtattvIya vaibhava 73. jaina paramparA kA aitihAsika vizleSaNa 74. jainadharma meM nArI kI bhUmikA 75. jainadharma ke dhArmika anuSThAna evaM kalA tattva 76. samAdhimaraNa kI avadhAraNA kI Adhunika pariprekSya meM samIkSA 77. uccai garazAkhA ke utpatti sthAna evaM umAsvAti ke janma sthala kI pahacAna zramaNa disambara 1987 julAI 1988 akTUbara 1989. akTUbara 1989 1990 janavarI-mArca 1990 apraila-jUna 1990 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha zramaNa zramaNa zramaNa/saMskRti saMdhAna, vAlyUma 3 1990 zramaNa zramaNa zramaNa julAI-sitambara 1990 akTUbara-disambara 1990 janavarI-mArca 1991 apraila-jUna 1991 julAI-disambara1991 zramaNa zramaNa Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1991 janavarI-mArca 1992 janavarI-mArca 1992 julAI-sitambara 1992 akTUbara-disambara 1992 1992 1994 apraila-jUna 1994 apraila-jUna 1994 apraila-jUna 1994 1994 1994 zramaNa zramaNa 78. antakRdazA kI viSayavastu : eka purnavicAra Aspects of Jainology/vAlyUma 3 79. mUlya aura mUlya bodha kI sApekSatA kA siddhAnta zramaNa 80. guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa zramaNa 81. zvetAmbara mUlasaMgha evaM mAthura saMgha : eka vimarza zramaNa 82. jainadharma aura Adhunika vijJAna zramaNa 83. praznavyAkaraNasUtra kI prAcIna viSayavastu kI khoja prAkRta jaina vidyA vikAsa phaNDa 84. bauddhadharma meM sAmAjika cetanA dharmadUta 85. bhAratIya saMskRti kA samanvita svarUpa zramaNa 86. jainadharma aura sAmAjika samatA zramaNa 87. paryAvaraNa ke pradUSaNa kI samasyA aura jainadharma 88. jainadharma meM svAdhyAya kA artha evaM sthAna 89. jaina karma siddhAnta : eka vizleSaNa 90. ardhamAgadhI Agama sAhitya meM samAdhimaraNa kI avadhAraNA zramaNa 91. Rgveda meM arhat aura RSabhavAcI RcAe~ : eka adhyayana zramaNa 92. niyukti sAhitya : eka punarcintana zramaNa 93. jainadharma-darzana kA sAra tattva zramaNa 94. bhagavAna mahAvIra kA jIvana aura darzana zramaNa 95. jainadharma meM bhakti kI avadhAraNA 96. mahAvIra ke samakAlIna vibhinna AtmavAda evaM usameM jaina AtmavAda kA vaiziSThay 97. jaina sAdhanA meM dhyAna zramaNa janavarI, 1994 98. gItA meM niyativAda aura puruSArthavAda kI samasyA aura yathArtha jIvana-dRSTi prAcyapratibhA, bhopAla zramaNa 1994 1994 1994 1994 1994 1994 zramaNa sudharmA 1966 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99. bauddhadarzana aura gItA ke sandarbha meM : jaina AcAra darzana kA tulanAtmaka adhyayana nAmaka zodha-prabandha kI saMkSiptikA tulasI-prajJA, 5 100. SaTjIva-nikAya meM trasa evaM sthAvara ke vargIkaraNa kI samasyA zramaNa, apraila-jUna 1993 101. phrAyaDa aura jainadarzana tIrthaMkara 102. nivRtti aura pravRtti : eka tulanAtmaka adhyayana zramaNopAsaka 103. dharmasAdhanA kA svarUpa aprakAzita 104. prAcIna jainAgamoM meM cArvAka darzana kA prastutikaraNa evaM samIkSA aprakAzita 105. mUlAcAra aura usakI paramparA aprakAzita 106. jaina Agama sAhitya meM zrAvastI aprakAzita 107. Jaina Concept of Peace Chokhamba, Centenary Commemoration Volum 118. The Philosophical foundation of Religious tolerence in Jainism Aspect of Jainology, Vol.I 119. A Search for the Possibility of Non-violence and Peace, Jain Journal Vol.25/No.3 110. Mahaviras Theory of Samatva Yoga : A Psycho-analytical Approach, Jain Journal Vol.9/No. 3 8 111. The Concept of Vibhajjavada in Buddhism and Jainism, Jain Journal Vol. 19/No.3 112. The Relevance of Jainism in Present World Jain Journal, Vol.22/No.1 113. The Ethics of Jainism and Swaminarayan : A Comparative Study New Dimensions in Vedant Philosophy 114. Religious Harmony and Fellowship of Faiths : A Jain Perspective Being Published 115. Prof. K.S. Murty's Philosophy of Peace and non-Violence Being Published 116. Equanimity and Meditation Being Published 117. The Teaching of Arhat Parsva and the Distinctness of his Sect Being Published 118. The Solutions of World Problems from Jaina Perspective Being Published 119. Jaina Sadhana and Yoga Being Published Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re Eolares LEDE