Tarangana Arhat Ajitnath na Mahaprasadno Karapak Kon

Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf

Page 9

મધુસૂદન ઢાંકી
Nirgrantha
કારકિર્દીના અરસામાં રચાયેલા વાસ્તુઝન્થ અપરાજિતપૃચ્છામાં મળે છે. ત્યાં વૈશ્ય, ક્ષત્રિય, અને બ્રાહ્મણ જો રાજ ન હોય તો તેને મેરુ જાતિનો પ્રાસાદ બાંધવાનો નિષેધ કરેલો છે. યથા :
वैश्येनाऽपि यदा मेरुविना राज्ञा प्रकार्यते । विभ्रमस्तत्र राष्ट्रेषु दु:स्थिता भ्रमति प्रजा ॥६॥ क्षत्रियोऽपि विना राज्ञो यदि मेरुं च कारयेत् । तस्करोपद्रुता लोकास्तत्र राष्ट्रेषु नित्यशः |७|| विप्रोपि कारयेन्मेरुं विना राज्ञो धनेश्वरः । परस्परं प्रजाकोपो भवति ग्रामदुःस्थितिः ॥८॥
-અપતિતપૃ ૧૮રૂ. ૬-૮ (પૃ. ૪૭૩) આ સૂત્રો લક્ષમાં લેતા વૈશ્ય દષ્ઠનાયક અભયદ કેવી રીતે મેરુપ્રસાદ બંધાવી શકે ? વાત એટલેથી પતતી નથી. અ. પૃ૦માં વિશેષમાં એમ પણ કહેલું છે કે રાજેન્દ્રો (એટલે કે મોટા મહારાજાધિરાજ, સમ્રાટો આદિ જ મેરુ પ્રાસાદ કરાવી શકે. અન્ય રાજાઓ મેરુમાનથી અર્ધા માનનો કરાવે; અને તેના અર્ધામાને અને અર્ધા અંડકવાળા (રાજપદથી વિભૂષિત ન હોય તેવા) અન્ય વર્ણના લોકો કરાવે તેવી આજ્ઞા કરેલી છે. યથા :
राजेन्द्रैर्यः कृतः पूर्वं महामेरुर्महोदयः । ततो हीनश्च कर्तव्यः शेषवणैस्तथैव च ॥१७॥ अधस्तान्मेरुतः कार्य: प्रासादोऽन्यश्च राजभिः । ततो हीनोऽन्यवर्णैश्च ह्यण्डकैर्हस्तकैस्तथा ॥१८॥
-માનિતyછા ૧૮રૂ. ૭-૧૮ (પૃ. ૪૭૩) આ સૂત્રોના પ્રકાશમાં તો સ્પષ્ટ જ છે કે તારંગાનો પ્રાયઃ ૪૦૩ અંડકનો અને ૮૦ જેટલાં તિલકો ધરાવતો મોટા માનનો મેરુ પ્રાસાદ સમ્રાટ કુમારપાળનો જ કરાવેલો હોય, દંડનાયક અભયદે નહીં. ૨૭. મહેતા | શેઠ પૃ ૧૩૮-૧૩૯ : જુઓ ત્યાં “અભયદેવ' વાળી કંડિકા નીચે. ૨૮. પુરાતન અવશ્વ સંહ, સિધી જૈન ગ્રંથમાળા ગ્રન્થાંક ૨, સં. જિનવિજય મુનિ, કલકત્તા ૧૯૩૬, પૃ. ૩૩. ૨૯. ઘનઘોર, સિંધી જૈન ગ્રન્થમાળા, ગળ્યાંક ૬, સં. જિનવિજય, શાંતિનિકેતન ૧૯૩૫, પૃ. ૯૭. ૩૦. જુઓ કુ. પ્ર. પૃ. ૨૧૯, ૨૨૦. ૩૧. મહેતા | શેઠ સામે આ વિષયમાં આમ કથન કરવા માટે કોઈ અન્ય ગ્રન્થ આધારરૂપે રહ્યો હશે ? ૩૨. સંપાદક ઠાકર દ્વારા જે વિધાનો થયેલાં છે તે આ પ્રમાણે છે : એમના લઘુપ્રબંધસંગ્રહમાં “સહસ્ત્રલિંગટાક પ્રબન્ધ”માં
પહેલી વાત તો એ છે કે રાજા જયસિહદેવ સિદ્ધરાજની પરામર્શમંડલીમાં (કે સભામાં ઉપસ્થિત) બેઠેલ આઠ વ્યક્તિઓમાં શાસ્તુ મત્રી પછી ક્રમમાં બીજે “આભડવસાહ' હતો, દંડનાયક અભયદ નહીં. અને ઠાકરે અન્યત્રે “વસાહ એટલે વ્યાપારી” એવો અર્થ કરેલો છે. (જુઓ એમનું મંજુલ વિમર્ષ, સયાજી સાહિત્યમાળા, વડોદરા ૧૯૯૧, પૃ. ૩૬૯ : અને મહેતા | શેઠે જેનો એમની પાદટીપમાં હવાલો આપ્યો તે પૃ. ૭૧૮ કે ૭૨૩ પર તો આ વિષયમાં ખાસ કોઈ સૂચન જ નથી; અને લઘુપ્રબન્ધસંગ્રહમાં પણ આવું કંઈ જ કહ્યું નથી. સંપાદકનું તો ત્યાં આ પ્રકારે વિધાન મળે છે : “ABHADA VASAHA was a generous merchant to whom are devoted separate prabandhas in such prominent works as PC, PK, and PPS. he seems, however, to have come into prominence during Kumarapala's reign.” (LPs, Baroda 1970, p.101.) અને ત્યાં સંપાદક હવાલો આપેલા ત્રણે પ્રબન્ધપ્રન્યો પાટણના આભડ વસાહ સંબંધમાં છે, દંડનાયક અભયદના વિષયમાં નહીં. કુમારપાળના સમયમાં, અને તેના અનુગામી અજયપાળના સમયમાં પણ, આભડ પાટણના અગ્રગણ્ય શ્રેષ્ઠી રૂપે જ પ્રબન્ધોમાં દેખા દે છે. કુમારપાળ પછી ગાદી કોને આપવી તેની મંત્રણામાં તેણે અજયપાળનો પક્ષ લીધેલો, જે કારણે તેના અજયપાળ સાથેના સંબંધો સારા રહ્યા હોવાનું જણાય છે. કુમારપાળ (અને તેના માનીતા મંત્રીઓ, જેઓ