Shaddarshan Samucchaya

Author(s): Damodar Pandit
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 20

सटीके षड्दर्शनसमुच्चये भूयोऽपि विशेषयन्नाह 'नित्यबुद्धिसमाश्रय' इति शाश्वतबुद्धिस्थानं, क्षणिकवुद्धिमतो हि पराधीनकार्यापेक्षितया मुख्यकर्तृवाभादनीधरत्वप्रसक्तिरिति, ईदृग्गुणविशिष्टः शिवो नैयायिकमतेऽभ्युपगन्तव्यः ॥ १३॥ अथ तत्त्वानि प्ररूपयन्नाहतत्त्वानि षोडशामुत्र प्रमाणादीनि तद्यथा । प्रमाणं च प्रमेयं च संशयश्च प्रयोजनम् ॥१४॥ दृष्टान्तोऽप्यथ सिद्धान्तोऽवयवस्तर्कनिर्णयौ। वादो जल्पो वितण्डा च हेत्वाभासाश्छलानि च॥ १५॥ जातयो निग्रहस्थानान्येषामेवं प्ररूपणा। अर्थोपलब्धिहेतुः स्यात्प्रमाणं तचतुर्विधम् ॥ १६ ॥
त्रिभिर्विशेषकम् अमुत्रास्मिन् प्रस्तुते नैयायिकमते षोडश तत्त्वानि प्रमाणादीनि प्रमाणप्रभृतीनि, तद्ययेति । बालावबोधाय नामान्यप्याप्रमाणप्रमेयंसंशयप्रयोजनदृष्टान्तसिद्धान्तावयवतर्कनिर्णयवादजल्पवितण्डाहेत्वाभासच्छैलजोतिनिग्रंहस्थानानां तत्वज्ञानानिश्रेयसिद्धिरिति षोडश, एषामेवं प्ररूपणेति, तत्त्वानाममुना प्रकारेण प्ररूपणा नाममात्रप्रकटनमित्यर्थः, अथैकैकस्वरूपमाह-तत्रादौ प्रमाणस्वरूपं प्रकटयन्नाहअर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणं स्याद् अर्थस्य पदार्थस्योपलब्धिर्ज्ञानं तस्य हेतुः कारणं प्रमाणं स्यादिति, परापरदर्शनापेक्षया प्रमाणानामनियतत्वात्संदिहानस्य सङ्ख्यामुपदिशन्नाह-तच्चतुर्विधमिति । तत्प्रमाणं चतुर्विधं ज्ञेयमिति ॥ १४-१६ ॥
प्रत्यक्षमनुमानं चोपमानं शाद्विकं तथा । तत्रेन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्नमव्यभिचारिकम् ॥१७॥ व्यवसायात्मकं ज्ञानं व्यपदेशविवर्जितम् । प्रत्यक्षमितरन्मानन्तत्पूर्व त्रिविधं भवेत् ॥१८॥
अत्र प्रमाणचातुर्विध्ये प्रत्यक्षं कीगिति सम्बन्धः, विशेषणान्याह-इन्द्रियार्थसन्निकर्पोत्पन्न मिति । इन्द्रियं चार्थश्चेति द्वन्द्वः,