Prachin Tirth Kumbhariyaji

Author(s): Anandji Kalyanji Pedhi
Publisher: Anandji Kalyanji Pedhi

Page 23

સભામંડપનું એક તોરણ કોતરણીવાળું છે. ગૂઢમંડપમાં પ્રવેશ કરવાના દરવાજા ઉપર, તેની પાસેના સ્તંભો ઉપર અને છચોકીના નીચેના ભાગમાં પણ કોરણી કરેલી છે.
છચોકી અને સભામંડપની બંને બાજુની છતોના ૧૨ ખંડોમાં પણ આબુ-દેલવાડાનાં મંદિરો જેવા જુદા પ્રકારના સુંદર ભાવો કોતરેલા છે. છતમાં જે ભાવો કોતરેલા છે તેમાં ખાસ કરીને પંચકલ્યાણક સાથેના તીર્થકરોના વિશિષ્ટ જીવનપ્રસંગો કલ્પસૂત્રમાં નિર્દેશેલી ઘટનાઓ, સ્થૂલિભદ્રનો પ્રસંગ વગેરે ભાવો ઉત્કીર્ણ છે. તે દરેકની નીચે સમજૂતી માટે અક્ષરો કોરેલાં છે.
દરેક દેરીઓ અને ગોખલાઓમાં પબાસણ અને પરિકરો છે. તેમાંથી કેટલીક દેરીઓમાંથી પરિકરોના છૂટા છૂટા ભાગો જ્યાં ત્યાં મૂકેલાં છે. આ મંદિરની દેરીઓની પ્રતિમાઓ ઉપર સંવત-૧૦૮૭, સંવત-૧૧૧૦ તેમજ તે દેરીઓ ઉપર તથા તેની અંદરના પબાસણની ગાદીઓ ઉપર સંવત ૧૧૩૮ ના લેખો છે. આ મૂળ મંદિર તો સંવત-૧૦૮૭ અગર તેથીયે પહેલાં બન્યું હોય એમ લાગે છે.
અહીંનાં બધાં મંદિરોમાંથી મળી આવેલાં લેખોમાં આ દેરાસરના લેખો પ્રાચીન જણાય છે. તેમાં સંવત–૧૦૮૭નો લેખ સૌથી પ્રાચીન છે.
મંદિરમાં ડાબા હાથ તરફના ખૂણામાં ચતુર્કારની દેરીમાં સમવસરણના આકારવાળા સુંદર કોરણીભર્યા પબાસણમાં નીચે બે ખંડમાં ચારે દિશામાં ત્રણ-ત્રણ જિન પ્રતિમાઓને કોરેલી છે. તેના ઉપર એકજ પથ્થરમાં ત્રણ ગઢયુક્ત ચતુર્મુખ (ચાર પ્રતિભાવાળું) સમવસરણ મૂકેલું છે. તેના પર લેખ છે.
આ મંદિરની બાંધણી અહીંના શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનની મંદિર જેવી જ છે. ફરક માત્ર એટલો જ છે કે, ઉપરની કમાનની બન્ને બાજુએ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના મંદિરની માફક ત્રણ નહીં પણ ચાર ગોખલા છે. આ દરેક ગોખલામાં સંવત ૧૧૩૮ ના લેખો છે અને એક લેખ સંવત ૧૧૪૬ નો છે. વળી, મંડપના આઠ સ્તંભો, જે અષ્ટકોણાકૃતિમાં છે તે ઘૂમટને ટેકો આપે છે. તેના ઉપર ચાર તોરણો છે. આ બધાં તોરણો તૂટી ગયાં છે. ફક્ત પશ્ચિમતરફનું અવશેષ બચી રહ્યું છે.
- પાછળના ખાલી ભાગમાં એક દેરી છે, તેમાં નંદીશ્વરની રચના કરેલી છે. કેટલીક નાની નાની મૂર્તિઓ પણ છે. પણ મોટેભાગે તે ખંડિત થયેલી છે. બહાર ઓટલા ઉપર ગોખલાની ભીંતમાં ચોડેલી મૂર્તિ સૂર્ય યક્ષની છે. તેને કેટલાક ‘ગણપતિની મૂર્તિ કહે છે. તેની બંને બાજુએ ભીંતમાં બીજી કેટલીક મૂર્તિઓ ચોંટાડેલી છે. એમાં એક મૂર્તિ ચામરધારી છે. - આ શાંતિનાથ ભગવાનના મંદિરમાં વસ્તુતઃસર્વ પ્રથમમૂળનાયક શ્રી ઋષભદેવની મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત હશે. મુનિશ્રી જયંતવિજયજીના પુસ્તક કુંભારિયાનાં પરિશિષ્ટમાં આપેલાં સંવત ૧૧૪૮ ના લેખાંક : ૨૮ (૧૪/૫) માં આ મંદિરનો ‘શ્રી મદાદિજિનાલયે' એવો ઉલ્લેખ કરેલો છે. આ સિવાય સંવત વિનાના લેખાંક, ૩૦(૧૫૦) માં ઋષભાલયે એવો ઉલ્લેખ મળે છે એટલે સંવત ૧૧૪૮ પછીના કોઈ સમયે અહીંના મૂળનાયકમાં ફેરફાર થયો હશે.
-
23