Gathasaptashati

Author(s): Nathuram Shastri
Publisher: Pandurang Javji

Page 19

भूमिका |
किञ्च - साधारणबुद्धिरपि पुरुषः स्थूलतमविमर्शनापि तदिदं परिज्ञातुं प्रभवेद्यत् प्राकृतभाषायां मूलभूता संस्कृतभित्तिः स्फुटं प्रतीयते न वा । 'आअण्णाअड्डि अणि सिअभल्लमम्माहआए' इत्येतेषामक्षराणामन्तस्तले 'आकर्णाकृष्टनिशितभलमर्माहतया' इत्यादिसंस्कृताक्षराणां मूलरूपेण प्रतिफलिता प्रतिच्छाया न प्रतिभाति ? प्राकृतस्य गद्यं पद्यं वा यत्संस्कृतेऽवतार्यते तत् किल 'छाया'नाम्ना, आदिकालादारभ्याद्यपर्यन्तं प्रसिद्धम् । अनेन किं नानुमातुं शक्येत यत्संस्कृतस्य प्राकृतस्य च मध्ये छायामात्र कृतमन्तरमिति । प्राकृतस्य छायामाश्रित्य संस्कृतमुत्पन्नमित्ययं भ्रमस्तु पूर्वं निरस्त एव । ततश्च सुस्पष्टं सिध्यति यत्संस्कृतस्यैव छायाश्रयेण प्राकृतस्योत्पत्तिरिति ।
२
प्राचीनमतावलम्बिनां प्रतिद्वन्द्वितायां किञ्चिन्नवीनमेव वक्तव्यमित्याप्रहिला इव केचन महामहोदयास्तदिदमपि मनस्यभिमन्यन्ते यत्संस्कृतापेक्षया प्राकृतभाषा साम्प्रतमपि मधुरतरेति । प्रत्यक्षमेव मयानुभूतामेकां घटनामवतारयामि । अनया हि पाठकमहाभागाः स्पष्टमिमं विषयं तत्त्वतः परिजानीयुः । मया ह्येकस्मै महाभागाय मदनूदिताया गाथाससशत्यास्तदिदमेकं पद्यं केनचित्प्रसङ्गेन श्रावितमभूत् -
शंसन्ति कामिनीनामम्बुनिलीनप्रियाङ्गसङ्गसुखम् । पुलकित कपोलसंफुल्लनिश्चलाक्षाणि वदनानि ॥ ६५८ ॥
महाशयेनानेन सभ्यतानुरोधिनं साधु साध्वित्यादिप्रासङ्गिक प्रशंसाकाण्ड परिसमाप्य पर्यन्ते पृष्टं यत् – 'अस्य मूलभूता प्राकृतगाथा तूपन्यस्यतां या ह्येतदपेक्षया कियत्को'टिकं कर्णमधुरा भवेत्' । मया सविनयमावेदितम् 'यदा ह्यस्य मूलभित्तिः प्राकृतगाथा तदा कुतो वा सेयमभिनन्दनीया न भवेत् । परं सा कर्णमधुरापि भवेदत्र मतभेदो भवितुमर्हति, विशेषतः प्राकृतप्रचारात्प्रकामं विप्रकृष्टेस्मिन्काले । तैः सोत्तेजनमुत्तरितं "नैवम् नैवम्' । मया सा गाथा पुस्तकान्निस्सार्य तेषामग्रतः स्थापिता
पिसुणेन्ति कामिणीणं जललुक्कपिआवऊहणसुहेल्लिम् । कण्डइअकवोलुप्फुल्लणिच्चलच्छीइँ वअणाई ॥ ६५८ ॥ .
मन्मतानुसारं तु तामिमां गाथामेते स्पष्टं पठितुमपि न प्राभवन् । आत्ममतं दुर्बलं भवतीति सुमधुरपठनाय निभृततममाभ्यन्तरप्रयत्नं कृतवन्तोप्युत्तरार्धं छन्दोलये निबन्धुं नापारयन् । एष हि समयोऽपभ्रंशमार्गस्य कृते स्पष्टं प्रतिकूल एव । यतो हि साम्प्र तिकाः किल राष्ट्रीय साहित्यप्रचारका देशभाषाया अपि अपभ्रंशपथसिद्धं व्रजभाषादिरूप - माच्छिद्य तादृशं नवीनमेव रूपं सृजन्ति यत्र हि किञ्चिदप्यपरिवर्तितानि संस्कृतपदान्येव आमूलचूडं क्रीडन्ति । वर्तमानसमये देशीयसाहित्यमहारथिनः
'थप्पन उथप्पन सपच्छ अरिदप्पनके
छप्पन करोर जादों कप्पन कलेसजू । चप्पन प्रतापतेज तप्पन के जासु जस जप्पन औ अप्पन समप्पन हमेस जू ।