Jain Shwetambar Conference Herald 1919 Book 15

SR No.: 536515
Original Sutra Author: N/A
Author: Mohanlal Dalichand Desai
Publisher: Jain Shwetambar Conference
Publication Year: 1919
Total Pages: 64
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Jain Shwetambar Conference Herald, & India
File Size: 6 MB

Page 41

નિક્ષેપ સ્વરૂપ.
૪
જેમકે. ૧. ઇદ્રપદથી ચ્યવન કરી મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરનારને “ઈન્દ્ર” કહે, તે ભૂતકાલની અપેક્ષાએ; અને મનુષ્ય પદથી ચ્યવન કરી ઈદ્રપણું જેને ઉત્પન્ન થવાનું છે તે મને નુષ્યને “ઈંદ્ર” કહેવો તે ભવિષ્યકાલની અપેક્ષાએ છે. વળી જેવી રીતે પુત્રને પટ્ટાભિષેક કરીને રાજકાર્યની નિવૃત્ત થયેલા રાજાને પણ “રાજા” કહે એ ભૂતકાલની અપેક્ષાએ, અને જેન રાજ્ય પ્રાપ્ત થવાનું છે એવા કુમારને “રાજા” કહે જેને તે ભવિષ્યકાલની અપેક્ષાએ. આ સર્વેમાં ચેતન વસ્તુ કારણરૂપ દ્રવ્ય છે.
૨. હવે અચેતન વસ્તુ જેવી કે કાક લઈએ. કાકાદિક વસ્તુથી ઉત્પન્ન થયેલી બી” આદિક વસ્તુમાં કાઇને આરેપ કરવો તે ભૂતકાલની અપેક્ષાઓ છે, અથવા કાચ્છાદિથી જે ઉત્પન્ન થવાની છે તે ડબ્બી આદિ વસ્તુને કાકમાંજ જેમ કાષ્ટ છે તે પ્રમાણે જ માની લેવી તે ભવિષ્યકાલની અપેક્ષાએ છે.
૩. આવી રીતે ચેતન અચેતનરૂપ વસ્તુથી ઉત્પન્ન થયેલી, અને ઉત્પન્ન થવા વાળી વસ્તુ હોય તેનું કારણ ચેતનાચેતનરૂપ સમજવું
અહીં જે ૧ ચેતનરૂપ વસ્તુ, યા ૨. અચેતનરૂપ વસ્તુ યા ૩. ચેતનાચેતનરૂપ વસ્તુ છે તેના ભૂતકાળમાં અથવા ભવિષ્યકાલમાં જે કારણરૂપ પદાર્થ છે તે જ “વ્યનિષ”ને વિષય છે, કારણ કે કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ કદી હતી જ નથી. પરમ ઉપયોગી જે કારણ વસ્તુ છે તેજ “ કાર્યભાવને’ પામે છે.
૪, ભાવનિક્ષેપ-વર્તમાન પર્યાયથી સહિત જે દ્રવ્ય હોય તેને ભાવ નિક્ષેપ કહીએ તે
આપણે આગળ કહી ગયા છીએ. આના બે ભેદ છે.
૧. આગમ ભાવ. જે વસ્તુને નિક્ષેપ કરીએ તેના કથનનું શાસ્ત્ર જાણનાર પુરૂ વને જેટલો કાલ તે શાસ્ત્રમાં ઉપગ હોય તેટલો કાલ તે વસ્તુને આગમભાવ નિક્ષેપ તે પુરૂષને કહીએ.
૨. ને આગમભાવ નિક્ષેપ-જે વસ્તુ જેટલા પર્યાયમાં વર્તમાન કાલમાં છે તેને ન આગમ ભાવનિક્ષેપ કહીએ. ભાવનિક્ષેપ.
भावो विवक्षितक्रियाऽनुभूतियुक्तो हि वै समाख्यातः। सर्वरिंद्रादिवदिहेंदना दि क्रियाऽनुभावत् ॥
અર્થ–શબ્દોમાં ( વ્યાકરણની વ્યુત્પત્તિધારા, યા શાસ્ત્રના સંકેતથી અથવા લોકોના અભિપ્રાયથી) જે જે ક્રિયાઓ વિવક્ષિત થઈ છે-માન્ય થઈ છે તે તે ક્રિયાઓનું વર્તન તે તે વસ્તુઓમાં (પદાર્થોમાં થાય છે ત્યારે તે વસ્તુને ભાવરૂપ” સર્વજ્ઞપુરૂષોએ કહેલ છે. જેમકે પરમ એશ્વર્યા પરિણામના ભાગનું વર્તન જે ઈદ્ર કરતો રહે છે તે “ભાવ ઈદ્રને વિષય છે, કારણ કે તે વર્તમાનકાલમાં સાક્ષાતરૂપ ઈદ્રમાં પરમ ઐશ્વર્યાની ક્રિયાને અનુભવ રહે ગયે છે. આ ભાવ સ્વરૂપની વસ્તુઓને જૈન સિદ્ધાંતકારોએ “ભાવનિક્ષેપ’ના વિષય સ્વરૂપ માનેલ છે.