Pathik 2004 Vol 44 Ank 01 02 03

SR No.: 535517
Original Sutra Author: N/A
Author: Bhartiben Shelat, Subhash Bramhabhatt
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Publication Year: 2004
Total Pages: 44
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Pathik, & India
File Size: 4 MB

Page 33

મૂલ્યવાન નિબંધોની પાદનોંધોમાં ઉપયોગ કરેલો છે.
ડૉ. ભગવાનલાલે તેમની હયાતીમાં જ વસિયતનામું બનાવ્યું હતું. એમની જીવનમૂડીનો મૂલ્યવાન ભાગ તેમના સંશોધન માટે ખેડેલા પ્રવાસોમાં પ્રાપ્ત કરેલ ઉત્કીર્ણ લેખો, સિક્કાઓ, હસ્તલિખિત ગ્રંથો અને પુરાતત્ત્વને લગતી વસ્તુઓ હતી. એમાં એમના હસ્તલિખિત ગ્રંથો રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીની મુંબઈ શાખાને એ શરતે આપવા જણાવ્યું કે તેમના ગુરુ ડૉ. ભાઉદાજીના કબાટની બાજુમાં બીજા કબાટમાં મૂકવામાં આવે અને તેના ઉપર
રાજીનો શિષ્ય ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજી એમ લખવામાં આવે. ૭00 કરતાં પણ વધુ સિક્કાઓનો સંગ્રહ બ્રિટિશ મ્યુઝિયમને એવી શરતે આપે કે તે ડૉ, ભગવાનલાલના નામે અલગ મુકે. આ ઉપરાંત શિલાલેખો અને તામ્રપત્રો જે એમની માલિકીનાં નથી તે તેના મૂળ માલિકને પરત કરવાં અને બાકીનાં બ્રિટિશ મ્યુઝિયમને તેની નોંધ મ્યુઝિયમના પુસ્તકમાં થાય એ શરતે ભેટ આપવાં. સિંહાકાર સ્તંભના લેખ માટે ડૉ. ભગવાનલાલે મ્યુઝિયમના ક્યુરેટરને ખાસ સૂચના કરી હતી. આ સિંહાકાર સ્તંભ પર બેક્ટ્રો-પાલિમાં લેખ હોવાથી કોઈ લાકડા કે પથ્થરની પાટ પર એના પરનો લેખ સ્પષ્ટ વાંચી શકાય એ રીતે ગોઠવે. આ પછી પોતાના તમામ છપાયેલા ગ્રંથો મુંબઈની નેટિવ જનરલ લાઇબ્રેરીને ભેટ આપ્યા હતા. આ ઉપરાંત પ્રવાસનોંધોનાં પાકા બંધાવેલા ૨૪ ગ્રંથો પણ આ લાઇબ્રેરીને આપ્યા.
ડૉ. ભગવાનલાલના સમકાલીન ભારતીય અને યુરોપના વિદ્વાનોનાં સંસ્મરણોમાંથી તેમના સાચા વ્યક્તિત્વનો પરિચય થાય છે. મુંબઈની રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટીના તે સમયના મંત્રી સર્જન કોડિંગ્ટને લખ્યું છે, “હું પં. ભગવાનલાલ પાસેથી હિંદુસ્તાનની સર્વ બાબતો’ - ઇતિહાસ, પ્રાચીન અને અર્વાચીન રૂઢિઓ તથા રીતભાત, કારીગરી અને ઉદ્યોગો, દેશી વૈદક, ધર્મ, જ્ઞાતિઓ અને એ ઉપરાંત જેના માટે તેઓ પ્રખ્યાત હતા તે પુરાવિદ્યા એ સર્વ વિશે કાંઇક કાંઇક શીખ્યો છું.”
ડૉ. બુહુલરે નોંધ્યું છે : “માણસો અને વસ્તુઓ ઉપર ટીકા કરવામાં ભગવાનલાલ નિષ્પક્ષપાતી અને ન્યાયી હતા. બીજાઓના ગુણોની કદાપિ અદેખાઈ નહોતા કરતા. બીજાઓના કાર્યમાં તથા સ્વભાવમાં જે કાંઈ પ્રશસ્ય હોય તેનો નિઃસંકોચ સ્વીકાર કરતા. ખોટા દેશાભિમાનથી પોતાની વિવેકબુદ્ધિને ટૂંકાવા દેતા નહિ. સાહિત્ય, ઇતિહાસ કે ભાષા સંબંધી વિચારોમાં મતભેદ ઊઠતાં એમની ચર્ચાઓ હંમેશાં સંયમી અને સૌજન્યયુક્ત રહેતી.”
રો. કર્નના શબ્દો છે : “ભારતીય ઉત્કીર્ણ લેખવિદ્યામાં અતિશય મૂલ્યવાન અર્પણ કરીને તમે વિદ્યાની જે સેવા કરી છે તેની આ રીતે ખાસ કદર થતાં તમને હૃદયપૂર્વક અભિનંદન આપ્યા વિના રહી શકતો નથી, અમારી લીડનની યુનિવર્સિટીની સેનેટની ઓનરરી પીએચ.ડી. ડિગ્રીથી તમને ખાતરી થશે કે તમારા પોતાના દેશ કરતાં યુરોપમાં તમારા કાર્યોની ઓછી કદર નથી થતી.'
આમ ડૉ. ભગવાનલાલે પોતાની ૨૭-૨૮ વર્ષની પુરાતત્ત્વાન્વેષણની આરાધના કરતાં કરતાં પ્રાચીન ભારતના ઇતિહાસ અને ઐતિહાસિક ભૂગોળ પર પ્રકાશ પાડ્યો છે અને સંશોધનની નવી દિશાઓ ઉદ્દઘાટિત કરી આપી છે. એ મહાન પુરાવિદે માત્ર ગુજરાતના જ નહીં, પ્રાચીન ભારતના ઇતિહાસની ઇમારત પદ્ધતિસર ચણી આપી છે. એ પ્રાચીન તૈયાર થયેલી ઇમારતને વધુ મજબૂત બનાવવાનું કાર્ય પુરાતત્ત્વક્ષેત્રે સંશોધન કરનાર અભ્યાસીઓનું છે, જેમણે દીવાદાંડી સમાન ડૉ. ભગવાનલાલે ચીંધેલા રાહે આગળ ધપી પ્રાચીન ઇતિહાસ અને આપણા પ્રાચીન વારસાને જીવંત રાખીને ઉજાગર કરવાનો છે.
પથિક • ત્રિમાસિક – ઓક્ટો.-નવે.-ડિસે., ૨૦૦૩ • ૩૦