Pathik 1999 Vol 39 Ank 12

SR No.: 535468
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Publication Year: 1999
Total Pages: 28
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Pathik, & India
File Size: 3 MB

Page 5

સંસ્કૃતમાં આધુનિકતાનું અવતંસ : ‘મૃત્યુશતમ્’
ડૉ. નવનીત જોશી*
સંસ્કૃતમાં ગુજરાતમાંથી નવચેતના લાવવાનું બીડું કવિવર ડૉ. હર્ષદેવ માધવે ઉઠાવ્યું છે. સંસ્કૃતમાં નાવીન્ય અને આધુનિકતા લાવવાના કવિના પ્રશસ્ય પુરૂષાર્થના ફલસ્વરૂપ જ તેઓશ્રી તરફથી આપણને તેમના દશમા સંસ્કૃત કાવ્યસંગ્રહરૂપે ‘મૃત્યુશતમ્’'ની પ્રાપ્તિ થાય છે. ‘ક્ષળે ક્ષળે યંત્રવતામુપતિ તરેવ રૂપ વિતાકનાયા:' વાક્યને પોતાનો મુદ્રાલેખ ગણી, આ કવિએ કવિતા-કામિનીને સતત નવાં નવાં અસબાબ-અવતંસો-થી શણગારી છે. સંસ્કૃતમાં અનેક વિદેશી તેમજ દેશજ કાવ્યપ્રકારોનો પ્રયોગ કરીને તેને અહોનિશ ધબકતું રાખવાની કવિની મથામણ ધીરે ધીરે રંગ લાવી રહી છે, તેવું તેમના આ કાવ્યસંગ્રહને જોવાં માત્રથી પણ લાગ્યા વિના રહેતું નથી. સંસ્કૃતભાષાને, તેનાં સાહિત્યને નવેસરથી સજાવવાની (Renovation) પ્રક્રિયાથી કવિ આ ભાષા-સાહિત્યને ખરા અર્થમાં આધુનિક બનાવે છે.
સામાન્યતયા સાંપ્રત સમયમાં જે લખાય તે બધું આધુનિક એવો ખ્યાલ આપણાં મનમાં હોય છે, પરંતુ આધુનિકતાનો સંબંધ કોઈ સમય સાથે નથી, એની ચોક્કસ વિભાવના છે અને તે વિચારો સાથે સંબંધો ધરાવે છે. તેથી કોઈ પ્રાચીન રચના પણ આધુનિક હોય શકે છે. 'જૂનું તે બધું જ કંઈ સોનું નથી હોતું અને બધું જ નવું કંઈ સ્વીકરણીય નથી હોતું.' આધુનિકતાના સંદર્ભે આ શબ્દો ઘણું જ કહી જાય છે.
ભાષા વિચારોની અભિવ્યક્તિનું સાધન છે, પણ તે રઢિયાળી તો વીર્યવાન સર્જકોથી જ બનતી હોય છે. વિદ્રોહ કાયરો કે નપુંસકોનું કાર્ય નથી ! તેને માટે તો અપિરિમિત આત્મ-સામર્થ્યની જરૂર પડે છે અને આ કાર્ય કોઈ વિર્યવાન સર્જક જ કરી શકે છે. ભ્રષ્ટ સમાજ સામે, જર્જરિત થયેલી પરંપરાઓ સામે કે કથિત મૂલ્યો સામે વિદ્રોહ એ આધુનિક કવિનું મહત્ત્વનું લક્ષણ છે. અસ્તિત્વના બોજ તળે કચડાયેલો મનુષ્ય વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર શું કરવાનો હતો ? અને તેથી જ આવી વ્યક્તિઓ આધુનિક કવિતાનું પ્રથમ લક્ષ્ય બને છે. કોઈપણ પ્રકારના દબાવને નહીં સ્વીકારતો આધુનિક કવિ છેક મનોજગતના અંતરાલ સુધી પહોંચે છે અને ત્યાંથી લવાયેલા શબ્દો વડે તે ભાવકને * ક્ષુબ્ધ કરી દે છે, તેને ફરજિયાતપણે મૂંઝવણમાં નાખવાની રીત આધુનિક કવિને હાથવગી હોય છે. તે માત્ર તૈયાર કોળિયા જ આપતો નથી, વાચકની સજ્જતા પણ એટલી જ જરૂરી છે. હતાશા, નિરાશા, તિરસ્કાર, આધાત વગેરેથી ઘવાયેલો કવિ સ્વયં પણ જાણતો નથી હોતો કે કવિતા ક્યાંથી આવી ! આ તેનું Automatic writing હોય છે. તેથી જ આધુનિક કવિ કદી વૈયક્તિક નથી હોતો, તે વૈશ્વિક ચેતનાનો વાહક હોય છે.
કવિવર શ્રી ઉમાશંકર જોશીએ ઈ.સ.૧૯૬૫ માં ગુજરાતીમાં એક કાવ્ય લખ્યું ‘છિન્ન-ભિન્ન છું’ ત્યારથી ગુજરાતીમાં આધુનિકતાની શરૂઆત થઈ. તેમના આ દૌરને ગુજરાતમાં-પરંતુ સંસ્કૃતમાં સુચારુતયા સાધનાર કવિશ્રી હર્ષદેવ માધવ કદાચ પ્રથમ છે. તેમનાં સમગ્ર કવનમાં આધુનિકતાનો ધબકાર શબ્દે-શબ્દે ઝીલાયેલો છે. વિવિધ કલ્પનો (Imagas) દ્વારા તે સમગ્ર વિષયને ઉજાગર કરે છે. અને તેમનો આ દશમો સંસ્કૃત કાવ્યસંગ્રહ ‘મૃત્યુશતમ્’ તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. આમાં રજૂ થયેલાં ભિન્ન-ભિન્ન કલ્પનોમાં સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી નિહાળતાં એક અદશ્ય અને અતૂટ તંતુ દૃષ્ટિગોચર થયા વિના નથી રહેતો, જે સંપૂર્ણ સંગ્રહને એકસૂત્રાત્મકતા અર્પે છે. આ બધી કલ્પનાઓ ભેગી મળીને જાણે એક ‘મહાવાક્ય’ બનાવે છે. આ સંગ્રહમાં પ્રસ્તુત લગભગ દરેક કલ્પન પાછળ કવિએ કોઈને કોઈ ઘટનાને સાંકળીને તેનું Psycological reflection રજૂ કર્યું છે. અહીં કવિએ મનુષ્યના અસાધારણ અસ્વસ્થ મનોવિકારોનેખાસ કરીને એવા કે જેને માટે કોઈ શારીરિક કારણ ઉપલબ્ધ ન હોય (Psycosis) - રજૂ કર્યાં છે. દરેક કલ્પનમાં કોઈને કોઈ ઘટના આકાર લેતી જોવા મળે છે. કવિનું પોતાનું પણ દૃઢપણે માનવું છે કે—“કવિતા અકસ્માત નથી હોતી, ઘટના હોય છે.”૧ અને આવી ઉપેક્ષા તથા નિરાશામય ઘટનાઓના પ્રત્યાઘાતો તેના કવનમાં ઝીલાયા છે.
* શ્રીમતી જે. સી. ધાનક આર્ટ્સ ઍન્ડ કૉમર્સ કૉલેજ, બગસરા
પથિક - સપ્ટેમ્બર-૧૯૯૯ - ૨