Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુજરાતની સૌપ્રથમ સ્ત્રી અધ્યાપન પાઠશાળા : મહાલક્ષ્મી ફિમેલ ર્ડા. મકરન્દ મહેતા, ડૉ. શિરીન મહેતા
ટ્રેનિંગ કૉલેજ
પ્રસ્તાવના : જેના નામથી ૧૯ મી સદીમાં અમદાવાદમાં ગુજરાતની સૌપ્રથમ સ્ત્રી અધ્યાપન પાઠશાળા સ્થાપાઈ હતી તે તો આજે ફૂલીફાલીને વિશાળ વટવૃક્ષ-સમાન બની છે,પરંતુ મહાલક્ષ્મી(૧૮૫૯-૧૮૮૨) વિશે આપણી જાણકારી નહિવત્ છે તેથી આ સંક્ષિપ્ત લેખ દ્વારા મહાલક્ષ્મી તથા કોલેજ વિશે ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
મહાલક્ષ્મીનો જમાનો ઃ મહાલક્ષ્મીનો સમય કન્યાકેળવણીની સમસ્યાઓનો હતો ૧૮૫૦ માં હરકોર શેઠાણી અને મગનભાઈ કરમચંદે બે કન્યાશાળાઓ તો સ્થાપી, પણ “ભણવાથી છોડી બગડી જાય” એમ માનીને મોટા ભાગનાં માબાપ એને શાળામાં મોકલતાં અચકાતાં.' ૧૮૫૭ માં સ્થપાયેલી “મેલ ટ્રેનિંગ કોલેજ'માં તૈયાર થયેલા મહેતાજીઓ “પુરુષ જાતિ”નાં હોવાથી એમનામાં વાલીઓને વિશ્વાસ નહોતો.
આવા સંજોગોમાં કુમારી મૅરી કાર્પેન્ટર નામનાં ઈંગ્લેન્ડનાં શિક્ષણશાસ્ત્રીએ ૧૮૬૬ માં અમદાવાદની મુલાકાત લીધી. એમની સાથે હરકોર શેઠાણી, પાર્વતીકુંવર, સમરથબહેન, આલીબહેન ખરશેદજી, મહીપતરામ રૂપરામ અને ભોળાનાથ સારાભાઈ જેવાં સમાજસુધારકો તથા નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હીમાભાઈ, બેચરદાસ લશ્કરી, રણછોડલાલ છોટાલાલ તથા મગનભાઈ કરમચંદ જેવા દાનવીર વેપારીઓ ચર્ચાવિચારણા કરી સૌ એવા નિર્ણય૫૨ આવ્યાં કે કન્યાકેળવણીના વિકાસ માટે શિક્ષિકાઓ તૈયાર કરવી જરૂરી છે.
મહાલક્ષ્મી ફિમેલ ટ્રેનિંગ કૉલેજ : આ ચર્ચાને પરિણામે અમદાવાદીઓએ સૌપ્રથમ ૧૮૭૧ માં “ફિમેલ નૉર્મલ સ્કૂલ” શરૂ કરી એના ત્રણ વર્ષ બાદ ૧૮૭૪ માં સુપ્રસિદ્ધ ઉદ્યોગપત્તિ અને સમાજસુધારક બેચરદાસ લશ્કરીએ(૧૮૮૧-૧૮૮૯) દાન આપતાં રાયખડમાં ખમાસા ગેટ પાસે ઉપર્યુક્ત સંસ્થાની સુંદર ઈમારત અસ્તિત્વમાં આવી. સંસ્થાએ નવું નામ ધારણ કર્યું “મહાલક્ષ્મી ફિયેલ ટ્રેનિંગ કોલેજ.” મહાલક્ષ્મી બેચરદાસનાં પુત્રી હતાં.
મહાલક્ષ્મીની કરુણ દાસ્તાન ઃ એમના પિતા બેચરદાસ ક્યૂબી જ્ઞાતિના હતા. રણછોડલાલ બાદ અમદાવાદમાં બીજી મિલ સ્થાપનાર (૧૮૬૭) એઓ સમાજસુધારક, પણ પુત્રપ્રાપ્તિની ઝંખનાને લીધે એમણે પાંચ પત્નીઓ કરી હતી ! પાછળથી એમને ત્રણ પુત્રો પ્રાપ્ત થયા, પરંતુ એમનું પ્રથમ સંતાન મહાલક્ષ્મી હતું. એ ત્રણ મહિનાનાં થતાં માતા શિવકોરનું અવસાન થયું. ધનિક પિતાએ એના ઉછેર માટે આયાઓ રાખી,પણ એ તો બાળાને દૂધમાં અફીણ પાઈને કલાકો સુધી સુવાડી દેતી.
માત્ર એક વર્ષની વયે મહાલક્ષ્મીનું ૧૮૬૦ માં લગ્ન થયું. પતિનું નામ હતું ચુનીલાલ વનમાળીદાસ, પણ આ બાળ પતિનું અવસાન થતાં મહાલક્ષ્મી ત્રણ વર્ષની વયે વિધવા થયાં. જ્ઞાતિની પરંપરા અનુસાર એને બીજી વખત “પરણાવ્યાં” એટલે કે નાતરું કર્યું, પણ ફરીથી એ વિધવા થયાં. પિતા હિંમત ન હાર્યા, પણ ફરીથી ત્રીજી વખત એમનું નાતરું ડાહ્યાભાઈ જમનાદાસ નામના પુષ્ઠ વયના વિધુર સાથે કર્યું !
બેચરદાસ લશ્કરી માયાળુ સ્વભાવના હતા.પુત્રી મહાલક્ષ્મી માટે એમને ઘણી મમતા હતી.વળી એમણે કણબી જ્ઞાતિમાં સુધારા કરવાના ભગીરથ પ્રયાસો કર્યા હતા. બાળકીની હત્યાના ક્રૂર રિવાજ સામે તો એમણે ઝુંબેશ શરૂ કરી હતી, આમ છતાં એમની જ્ઞાતિમાં કુરિવાજોનું એવું તો જોર હતું કે સુધારક હોવા છતાં “બાર વર્ષે એક વખત આવતા બાંધ્યા વિવાહદિન”ના રિવાજોમાં એઓ ડૂબ્યા અને દીકરીને પણ ડુબાડી.
પિતાની આંખ હવે ઊઘડી. બેચરદાસ તંબૂરો સુંદર રીતે વગાડી શકતા. એઓ પુત્રીને સાંત્વન આપવા અવારનવાર ભજનો ગાઈ સંભળાવતા. એમણે જમાઈની સંમતિ મેળવીને અંગ્રેજ શિક્ષિકાઓને મહાલક્ષ્મીના શિક્ષણ માટે બંગલામાં બોલાવવી શરૂ કરી.વિદ્યાભ્યાસ ઉપરાંત એ ભરતગૂંથણ ને ચિત્રકલા શીખ્યાં. બાળલગ્ન
પથિક ** જુલાઈ-૧૯૯૭ ** ૧૪
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 535418 |
| Book Title | Pathik 1995 Vol 35 Ank 10 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagjibhai K Bhatti and Other |
| Publisher | Mansingji Barad Smarak Trust |
| Publication Year | 1995 |
| Total Pages | 20 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Pathik, & India |
| File Size | 2 MB |