________________
-----
देहप्रमाणजीवमीमांसा
( લેખક —શ્રીયુત જીવરાજભાઇ આધવજી ઢાશી)
જૈનદર્શનમાં જીવને દેહપ્રમાણ માનવામાં આવે છે. દ્રવ્ય સંગ્રહમાં જીવના લક્ષણા નીચે પ્રમાણે બતાવ્યા છેઃ
DODACIOS
-----
..
...
...
जीवो उवओगमओ अमुत्ति कत्ता सदेहपरिणामो ।
भोत्ता संसारत्थो सिद्धो सो विस्ससोड्ढगई || द्र. सं. २
જીવ ઉપયાગમય છે, અમૃત, કર્તા, સ્વદેહપ્રમાણ અને ભેાક્તા છે, સંસારી અને સિદ્ધ છે અને સ્વભાવથી ઊર્ધ્વ ગતિ છે. વિશેષાવશ્યકમાં પહેલા ગણુધરવાદમાં જીવને નીવો તળુમેન્નથો। તણુમાત્રસ્થ-શરીરમાત્રમાં રહેલેા ખતાન્યેા છે. શ્રી યશે।વિજયજી ઉપાધ્યાય પ્રતિપાદન કરે છે કે:~ शक्त्या विभुः स इह लोकमितप्रदेशो |
व्यक्त्या तु कर्मकृतसौवशरीरमानः ( खं. खाद्य, ७० )
એટલે જૈનદર્શનમાં જીવને સ્વદેહપ્રમાણુ માન્યા છે. વૈશેષિક, નૈયાયિક, સાંખ્ય, શંકરવેદાન્ત આદિ દર્શનકારા આત્માને વિભુ-વ્યાપક–સગત માને છે. વલ્લભાચાર્ય અને રામાનુજ મતવાળા અણુ માને છે. જ્યારે જૈનો સ્વદેહપ્રમાણુ અથવા મધ્યમ પ્રમાણુવાળા માને છે. જીવ પેાતાના શરીરને આશ્રયીને સુખદુ:ખ ભાગવે છે જ્યારે જ્ઞાનથી ક્ષયેાપશમ પ્રમાણે લેાકાકાશમાં રહેલા પદાર્થોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની આત્મામાં શક્તિ જોવામાં આવે છે. આત્માનું જ્ઞાન પેાતાના શરીર પૂરતું જ નથી. વૈજ્ઞાનિકા દૂખીન જેવા સાધનાથી ઘણી દૂર રહેલી વસ્તુઓને જાણી જોઇ શકે છે. અવધિજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનમાં અમર્યાદિત ક્ષેત્ર અને કાળમાં રહેલા ભાવાનુ જ્ઞાન થાય છે, તેા પછી સવાલ એ ઉપસ્થિત થાય છે કે જીવને સ્વદેહપ્રમાણુ જૈન શાસ્ત્રકાર કહે છે તે કેવા અર્થમાં ઘટી શકે.
( ૧૦૧ ) =
જીવને વિભુ-વ્યાપક–સગત માનવામાં અનેક ઢાષા આવે છે. નૈયાયિકા માને છે તેમ આત્માએ અનેક માનવામાં આવે અને દરેકને વિભુ માનવામાં આવે તે એકબીજાના શુભ અશુભ કર્મોના સંકર થાય અને પરિણામે એકે કરેલ કનુ ફળ બીજાને ભાગવવાના પ્રસંગ થાય. દરેક આત્મા વિભુ હાય તે સ્વ નરક આદિ સ્થાનેાના સુખ દુ:ખનેા પણ દરેકને અનુભવ થાય. આવા અનેક દૂષણે આત્માને વિભુ માનવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે આત્માને અણુ માનવાથી પણુ ઢાષા આવે, પણ તેટલા ઉપરથી આત્માનું સ્વદેહપ્રમાણુ નિર્ણયાત્મક રીતે સિદ્ધ થઇ શકે નહિ. જીવને દેહપ્રમાણ સાબિત કરવાને જૈન આચાર્યાં એવી દલીલ કરે
