Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
મથુરાઃ
જૈન
કલા
મથુરા પણ જૈનધર્મનું અત્યંત પ્રાચીન ફ્રેંન્દ્ર હતું. જેવી રીતે ખોટ્ટોએ અહીંયા પ્રાચીન સ્તૂપોનું નિર્માણુ કર્યું" અને જેવી રીતે હિન્દુઓએ પાતાના દેવતા માટે પ્રાસાદ અથવા મંદિરનું નિર્માણુ કર્યું... એવી જ રીતે જૈનધર્મના અનુયાયી આચાર્યોએ મથુરાતે પાતાનું મુન્દ્ર બનાવીને પેાતાના ભક્ત શ્રાવક-શ્રાવિકા દ્વારા ત્યાં સ્તૂપે અને મશિની સ્થાપના કરી.
કંકાલીટીલાના ખાદકામમાં જૈન શિલ્પની અદ્દ્ન ભુત સામમી પ્રાપ્ત થઇ છે. એ જ ટીલાની ભૂમિપર એક પ્રાચીન જૈનસ્તૂપ અને એ પ્રાસાદ અથવા મદ્રિશનાં અવશેષ મળે છે. અંત્ નન્દાવત' અર્થાત્ અઢારમા તીયકર અરનાથની એક પ્રતિમાની નીચે લખાયેલા એક લેખમાં જણાવ્યુ છે કે ટ્ટિય ગણુની વજી શાખાના વાચક આય બૃહૃદસ્તીની પ્રેરણાથી એક શ્રાવિકાએ દેવ નિર્મિત સ્તૂપમાં અવતની પ્રતિમા સ્થાપિત કરી, (એપિગ્રાફિયા ઇણ્ડિકા ભાગ ૨, લેખ ૨૦) આ લેખ સંવત ૮૯ અર્થાત કુષાણુ સમ્રાટ વાસુદેવના રાજયકાળતા છે. તેના નિમિત શબ્દ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. મૂલર, સ્મિથ આદિ વિદ્વાનાની માન્યતા છે કે એ સમયમાં સ્તૂપના વાસ્તવિક નિર્માયુકર્તાના વિષયમાં લાÈાનુ જ્ઞાન વિસ્તૃત થઈ ગયું હતુ અને તેઓ સ્તૂપ એટલા પ્રાચીન માનવા લાગ્યા હતા કે તેના માટે ધ્રુવિનમંત” એ નામની કલ્પના સંભવિત થઈ હતી. આપણે પણ સમજીએ છીએ કે 'દૈનિર્મિત' શબ્દ સાભિપ્રાય છે અને જેવું ( રાયપસેમ્રુિત્ત )માં દેવતાઓદ્વારા વિશાળ સ્તૂપના નિર્માણુનું વર્ણન છે, ક્રુષ્ઠઃ એવા પ્રકારની નિર્માણુકલ્પના મથુરાના એ સ્તૂપના વિષયમાં કરવામાં આવતી હતી. તિબ્બતના વિદ્વાન બૌદ્ધ પ્રતિહાસ લેખક તારાનાથે અશોકકાલીન શિલ્પના નિર્માતાઓને પક્ષ કથા છે, અને લખ્યુ છે કે મૌ સમયની શિલ્પકળા પક્ષ ળા હતી. એનાથી પૂર્વ યુગની કળા દૈનિમ'ત માનવામાં આવતી હતી. દેવ નિર્મિત શબ્દના આ અર્થ સ્વીકારીને માનવામાં આવે • વાસુદેવશરણુ અગ્રવાલના એક વ્યાખ્યાન ઉપરથી મથુરા : જૈન લા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
છે કે મથુરાના દેવનિર્મિત જૈતસ્તૂપ મૌય સમયથી પણું પહેલાં લગભગ ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમી અથવા છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં બન્યા હશે. જૈનવિદ્વાન આચાર્ય જિનપ્રભસૂરિએ પોતાના વિવિધ તીર્થંકલ્પ નામના ગ્રંથમાં મથુરાના આ પ્રાચીન સ્તૂપના નિર્માણુ અને શું?દારની પરમ્પરાને ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેને અનુસાર એમ માનવામાં આવતુ હતુ` કે મથુરાને આ સ્તૂપ સૌપ્રથમ સુવર્ષંમય હતે. તેને કુખેરા નામની દેવીએ સાતમા તીર્થંકર સુપાની સ્મૃતિરૂપે બનાવ્યો હતા. કાલાન્તરે ૨૩મા તીર્થંકર પાનાથના સમયમાં તેનુ નિર્માણુ ઈંટથી કર્યું" હતું. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણુ બાદ તેરસ વ પછી બપ્પભટ્ટસૂરિએ તેના જીર્ણોદ્વાર કરાવ્યા. તે ઉલ્લેખથી એમ જાગુવા મળે છે કે મયુરાની સાથે જૈનધર્મના સંબંધ સુપાશ્વ તીર્થંકરના સમયમાં જ થઇ ગયેા હતેા અને જૈન લેાકેા તેને પેાતાનુ તી માનવા લાગ્યા હતા. પહેલાં આ સ્તૂપ માટીનેા હશે, કારણ કે મૌર્ય કાળથી પહેલાના ખોહ સ્તૂપો માટીના બનાવાતા હતા. એ પ્રાચીન સ્તૂપને જ્યારે પહેલા છોદ્ધાર થયેા ત્યારે તેના પર ઈટાનુ આવરણ કરવામાં આવ્યુ. જૈન પરમ્પરા અનુસાર આ પરિવર્તન મહાવીરના જન્મની પશુ પહેલાં તીય કર પાશ્ર્વનાથના સમયમાં થઇ ગયુ હતુ. એમાં કંઈ અસ`ભવિતતા લાગતી નથી. એ ઈંટાથી આચ્છાદિત રૂપના ખીજો ગૃહાર લગભગ શુગકાળમાં (ખીછ શતાબ્દી ઈ. પૂ.) કર્યાં હતા. તે વખતે શુગકાલીન બૌદ્ધ સ્તૂપાની જેમ આ જૈન સ્તૂપના નિર્માણુ અને જીર્ણોદ્વારમાં પથ્થરાના ઉપયોગ કરવામાં આવ્યા હતા. એ સમયે ત્રણ વિશેષ પરિવર્તન થયેલા જાણવામાં આવે છે. એક તો મૂળ સ્તૂપ ઉપર સ્લેટપથ્થરનુ આવરણુ કરવામાં આવ્યું. ખીજી એની ચારે બાજી ચાર તારણવાળા દ્વારાથી સયુક્ત એક ભવ્ય વેવિકાનુ નિર્માણુ કરવામાં આવ્યુ. આ વેદિકાના જે અનેક 'ભ પ્રાપ્ત થાય છે, તેના પર કમળના અનેક ફૂલાની
For Private And Personal Use Only
૧૦૩
| SR No. | 531713 |
| Book Title | Atmanand Prakash Pustak 062 Ank 05 06 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jain Atmanand Sabha Bhavnagar |
| Publisher | Jain Atmanand Sabha Bhavnagar |
| Publication Year | 1964 |
| Total Pages | 62 |
| Language | Gujarati, Hindi |
| Classification | Magazine, India_Atmanand Prakash, & India |
| File Size | 7 MB |