Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અલંકારચૂડામણિ, વિવેક અને સંકેત
૧૮૧
પ્રકાશિત સવૃત્તિક કાવ્યાનુશાસનમાં ખર્ગ, મુરજ કે અન્ય કોઈ બંધનું ચિત્ર જ અપાયું નથી. વિશેષમાં કુલક વગેરેની સમજુતી પણ અપાઈ નથી. આથી આ સંબંધમાં વિચાર કરતાં એમ જણાય છે કે “ફલ” એ તરવારના પાનાનું ઘતન કરે છે, “ શિખા” એ એને અણીદાર છેડે છે, અને મૂલક, ગંડિકા, દ્વારિકા અને ભરતક એ મૂઠનાં અવયવ છે. તેમાં પણ મસ્તક એ મૂઠનો સૌથી ઉપરને ભાગ છે. એની નીચેના ભાગ તે અનુક્રમે ફૂલક, ચંડિકા અને દ્વાટિકા છે. આ ત્રણનો ઉલ્લેખ હેમચન્દ્રસૂરિની સમયની પૂર્વે કોઈએ કર્યો હોય તે તે જાણવામાં નથી. અંગ્રેજીમાં પાનું અને મૂઠ એ બે માટે blade અને hilt બે શબ્દો છે, પરંતુ ફૂલક, ચંડિકા અને દ્વારિકા માટે કઈ વિશિષ્ટ શબ્દ છે ખરા ? ગુજરાતીમાં પણ મૂઠનાં અવયવો ગણાવાતાં હોય અને તેનાં કઈ ખાસ નામ હોય તે એ સૂચવવા તોને મારી સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે,
મુષ્ટિ' ને સંસ્કૃતમાં “ સર ” પણ કહે છે.
“મુરજ' માટે અલંકારચડામણિપુ ૩૧૪)માં નેણના પુત્ર આનંદવર્ધને રચેલા દેવીશતકને નિમ્નલિખિત પંદરમે બ્લેક ઉપૃત કરાયો છે – “या दमानवमानन्दपदमाननमानदा। दानमानक्षमा नित्यधनमानवमानिता ॥ १५॥"
આ મુરજની અર્થાત એક પ્રકારના ઢોલની–મૃદંગની રચના કેમ કરવી તેની રીત અલંકારચૂડામણિ(પૃ. ૧૪-૩૧૫)માં દર્શાવાઈ છે.
વિવેક–(પૃ. ૩૨૧)માં પ-બંધ માટે ઉદાહરણ કાઈક કૃતિમાંથી અપાયું છે. એને અંગેનું પા નીચે મુજબ છે – "भासते प्रतिभासार ! रसाभाताहताविभा । भावितात्मा शुभा धारे देवाभा बत ते सभा ॥"
આ પદ્ય પાકારે કેવી રીતે ગોઠવવું તે પણ અહીં સમજાવાયું છે. તેમ કરતી વેળા કર્ણિકા, દિલ અને વિદિગ્દલ એ શબ્દ વપરાય છે.
[૨].
મમ્મટે કાવ્યશાસ્ત્ર વિષય કારિકામાં ચર્ચા એના ઉપર ગવાત્મક વૃત્તિ રચી છે. આ સમગ્ર કૃતિનું નામ કાવ્યપ્રકાશ છે. એના ઉપર માણિકયચન્દ્રસૂરિએ સંકેત નામની વૃત્તિ રચી છે. એ સંકેતના પ્રારંભમાં બીજા પદમાં એમણે કાવ્યપ્રકાશના વિશેષણ તરીકે “
હ તિમાત્રમૂમળ” એમ કહ્યું છે અને એ રીતે કાવ્યપ્રકાશની પ્રશંસા કરી છે. સંકેતની રચના કયારે થઈ એ બાબત “શaa-Hણાવીશ.” એવા શબ્દાંકન એમણે પ્રયોગ કર્યો છે. પ્રકાધીશ એટલે સય. એની સંખ્યા વૈદિક હિંદુઓને મતે બારની છે. વકત્રથી એક, ચાર અને છ એમ ત્રણ અંકનું અને રસ' થી છ અને નવ એ બે અંકનું સૂચન થાય છે. આથી ઉપર્યુક્ત શબ્દકના નીચે મુજબ અર્થ થઈ શકે છે –
૧૨૧૬, ૧૨૧૯, ૧૨૪૬, ૧૨૪૯, ૧૨૭૬ અને ૧૨૭૯.
વિ. સં. ૧૨૧૬ કે ૧૨૫૯ માં સંકેતની રચના થઈ હોય એમ માનવા કેટલાક વિદ્વાનો ના પાડે છે. તેમને મતે મુખ્યતયા વિ. સં. ૧૨૪૬ ની સાલ સમુચિત છે.
For Private And Personal Use Only
| SR No. | 531606 |
| Book Title | Atmanand Prakash Pustak 051 Ank 12 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jain Atmanand Sabha Bhavnagar |
| Publisher | Jain Atmanand Sabha Bhavnagar |
| Publication Year | 1953 |
| Total Pages | 22 |
| Language | Gujarati, Hindi |
| Classification | Magazine, India_Atmanand Prakash, & India |
| File Size | 3 MB |