________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિ ઘા ને
ખરે
આ ર્થ–પ્ર એ ગ
ભારતના દાર્શનિક સાહિત્યમાં વિદ્યા શબ્દનો પ્રયોગ ઘણા ભાગે અધ્યાત્મ વિદ્યા અથવા મોક્ષવિદ્યાના અર્થમાં થયેલો છે.
સ્કુલ કે કોલેજને કઈ પણ વિદ્યાથી એમ સમજે છે કે પોતે ખરેખરૂં વિદ્યાધ્યયન કહી રહેલ છે તે તેમાં તેની ભૂલ છે. તે શિક્ષાથી છે પરંતુ વિદ્યાથી નહિં. જોવામાં આવે છે કે જે અર્થમાં વિદ્યાને પ્રયોગ આજકાલ થઈ રહ્યો છે તેને સમગ્ર રીતે શબ્દ દાર્શનિક શાસ્ત્રના સાહિત્યમાં કર્યો છે તે જાણવું જોઈએ. મનુષ્ય જીવનમાં તેનાથી ઉપલબ્ધ થતાં જ્ઞાનને શું ઉપવેગ છે અને વાસ્તવિક રીતે વિદ્યા સાથે તેને શું સંબંધ છે ?
જે વિદ્યાથી સંસારમાં ભટકવું પડે અને આત્માની છેવટે કમે કમે પણું ઉન્નતિ ન થતી હોય તે અવિદ્યા કહેવાય છે. જે મનુષ્ય કેવળ અવિઘાની જ ઉપાસના કરે તે ઘેર અંધકારમાં જ ભટકે છે. વિદ્યા અને અવિઘાનું ફળ અલગ અલગ છે. જે વિદ્યા અને અવિદ્યા બંનેને ખરેખરી રીતે જાણે છે તે મનુષ્ય અવિદ્યાને જાણ, વિદ્યાવડે સંસારનો પાર કરી તેનાથી અમૃત તવ પ્રાપ્ત કરે છે. અવિદ્યા તે વ્યવહારિક જ્ઞાન અથવા ભૌતિક વિજ્ઞાન છે. તેમાં જ્ઞાન છે પરંતુ યથાર્થ રીતે પરિવર્તનશીલ અવાસ્તવિક પદાર્થનું (અસમ્ય) જ્ઞાન હોવાના કારણથી અપૂર્ણ અથવા બ્રાત્મક (અસમ્યમ્ જ્ઞાન) છે છતાં મનુષ્ય જીવનમાં અનાવશ્યક પણ એટલા માટે નથી કે તે વિદ્યાનું કારણ અથવા સહાયક છે. આધુનિક વિદ્યા શબ્દનો પ્રયોગ આ પ્રકારે અવિઘાને લઈને થઈ રહ્યો છે.
જે કે જગતમાં વિદ્યા અને અવિદ્યાનું સ્થાન તેના તેના સ્થાને મહત્વપૂર્ણ છે. એક કારણ બીજું કાર્ય છે. જે મનુષ્ય કેવળ વ્યવહારિક ભૌતિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરેલ હોય અને અધ્યાત્મિક જ્ઞાનને અનુભવ ન હોય કે ન મેળવ્યું હોય તે મનુષ્યને જ્યાં ભૌતિક જગતની સારી અપૂર્ણતા થાય કે પછી છૂટી જાય છે ત્યારે તે અંધકારમાં લટકે છે કે જે વખતે તેને વાસ્તવિક (આધ્યાત્મિક) જ્ઞાનના સૂર્યના દર્શન થવા પણ મુશ્કેલ છે. તેમજ સંસારી ગૃહસ્થાશ્રમી મનુષ્ય માત્ર વ્યવહારિક જ્ઞાનની અવહેલના કરતાં એકલું આધ્યાત્મિક
For Private And Personal Use Only
