________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાંચ સકાર मात्रा स्पर्शास्तु कौन्तेय ! शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ! ॥ यं हिन व्यथयन्त्ये ते पुरुषं पुरुषर्षभ !।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ અર્થાત– હે અર્જુન ! શીત, ઉષ્ણ તથા સુખ-દુ:ખ આપનાર ઈન્દ્રિ અને વિષયોને સંગ ક્ષણભંગુર અને અનિત્ય છે. તે ભારત ! તું એને સહન કર. હે પુરૂષશ્રેષ્ટ! સુખ-દુઃખને સમાન સમજનાર જે ધીર પુરૂષને એ દ્વન્દ્ર વ્યાકુલ નથી કરી શકતું તે મોક્ષપ્રાપ્તિને એશ્ય થઈ જાય છે.
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે એ હૃદ્ધસહિષ્ણુતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય? એનું પહેલું સાધન છે એ વિચાર છે કે સાંસારિક હાનિ-લાભ, સુખ–દુઃખ જે કાંઈ પણ થાય છે તે સર્વ આપણું પૂર્વકૃત કર્મનું ફળ છે અને કર્મફળ ભોગવવું પડે જ છે. સંચિત અને ક્રિયમાણને તે નાશ પણ થઈ જાય છે, પરંતુ પ્રારબ્ધને નાશ સ્વરૂપથી થઈ શકતું નથી. જ્ઞાની પુરૂષમાં કતાં અને જોક્તાપણનું અભિમાન નહિ હોવાથી પ્રારબ્ધ કર્મ અનુસાર ફળ હોવા છતાં પણ તેના પર તેને કશો પ્રભાવ પડતો નથી, તથાપિ સ્વરૂપથી પ્રારબ્ધને નાશ નથી થતું. કર્મોનું ફળ મૃત્યુ સમય સુધી બરાબર ભેગવવું પડે છે. તપયેગે કરીને આપણા કર્મને ક્ષય થાય છે અને જેટલી કર્મોની જંજાળ કક્ષાય છે તેટલું પરમાત્માની સમીપ પહોંચાય છે. એટલા માટે તે આનંદપૂર્વક સહન કરવું જોઈએ.
એક વસ્તુ યાદ રાખવાની છે કે સુખની પ્રાપ્તિમાં હર્ષ થશે અને દુઃખમાં વિષાદ થ એ બને અસહિષ્ણુતાના પ્રકાર છે. કેટલાક લોકો એ અસહિષ્ણુતામૂલક સુખને જ આનંદ માને છે, પરંતુ એ તેઓની ભૂલ છે. સુખ-દુખ બનેમાં જ સહિષ્ણુતા હોવી જોઈએ; બનેમાં વિકારહીન સ્થિતિ હેવી જોઈએ.
શ્રદ્ધસહિષ્ણુતાનું બીજું સાધન છે સુખ–દુઃખાદિના સ્વરૂપનું જ્ઞાન. વિચાર કરતાં માલુમ પડે છે કે સુખ-દુઃખાદિ ખરી રીતે કઈ પણ વસ્તુમાં નથી. એનું મૂળ આપણા મનમાં જ છે. જ્યાં પ્રતિકૂળતા અથવા અભાવને અનુભવ છે ત્યાં જ દુઃખ છે, અને જ્યાં અનુકૂળતા અથવા અભાવને અનુભવ નથી હોતો ત્યાં સુખ છે. અનુકૂળતા તથા પ્રતિકૂળતાને આધાર છે
For Private And Personal Use Only
