________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. છે. બીજી રીતે કહીએ તો ચેતનાની ભિન્ન ભિન્ન સ્થિતિ ઉપર અન્વીક્ષણને આધાર છે એમ પણ દ્રઢપણે માની શકાય. મહાન તત્વચિંતક બકલી એ આ સંબંધમાં જણાવ્યું છે કે –
વિચારો, મનોવિકારો આદિનું અસ્તિત્વ ચિત્તની બહાર ન હોઈ શકે એમ સર્વ કેઈમાને છે. ઇદ્રિના જુદા જુદા ભાવ પણ ચિત્તથી પર ન હોઈ શકે એ સ્પષ્ટ વાત છે. ચેતન પ્રાણીનાં અસ્તિત્વનું રહસ્ય પ્રાપ્ત કરનારને વિચારો આદિની ચિત્તમાં અંતભૂતતાને સહજ ખ્યાલ આવી શકે એમ હું માનું છું. કઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ હોય એટલે એ વસ્તુ જડ હોય તે દેખી શકાય છે. તે સંબંધી મનુષ્યના ચિત્તમાં અનેક પ્રકારના ભાવો આવે છે અનેક વસ્તુઓ આપણે નિરખીએ છીએ, અનેકનો સ્પર્શ કરીએ છીએ. અને અને કની વાસ પણ લઈએ છીએ. આ સર્વે વસ્તુઓ જે આપણે જોઈએ છીએ કે જેને આપણે સ્પર્શ કરીએ છીએ તે વસ્તુતઃ એક પ્રકારના ભાવ કે વિચારરૂપ નથી તે બીજું શું છે? કોઈ પણ વસ્તુ એવી નથી જેને અન્વેક્ષણ કાર્ય નિમિત્તે વિચારથી વિભેદ પાડી શકાય. વસ્તુનાં નિરીક્ષણ આદિમાં વસ્તુને ભાવ જરૂર હોય છે. નિરીક્ષણ આદિમાં વસ્તુને ભાવ અસંભાવ્ય નથી. વસ્તુ અને તેના ભાવને વિચ્છેદ કલ્પનાતીત થઈ પડે છે.”—(Principles of Human Knowledge. )
અન્વીક્ષણ કાર્ય અર્થાત્ દ્રબ્રિગમ્ય વિશ્વનું જ્ઞાન આ રીતે ઇંદ્રિયોની કાર્યશક્તિ ઉપર નિર્ભર છે એમ સુપ્રતીત થાય છે. ચિત્તની જ્ઞાનશક્તિને અભાવે અન્વીક્ષણ કાર્ય શક્ય નથી જગતનું અસ્તિત્વ નિરીક્ષણમાં જ હોવાથી જગત્ એક સ્વપ સમાન છે. જે વસ્તુનું અસ્તિત્વ પરકીય નિરીક્ષણ ઉપર નિર્ભર હોય તે સત્ય વસ્તુ ન હોઈ શકે એવો વેદાન્તને સ્પષ્ટ મત છે. વિશ્વ આ રીતે સ્વાયત્ત માની શકાય નહિ. આથી તેનું વાસ્તવિક અસ્તિત્વ કપી શકે નહિ. ચેતના (અવક્ષણ શક્તિ) એ જ ખરી શક્તિ છે. ચેતનાથી જ સર્વ વસ્તુઓનું યથાર્થ જ્ઞાન થઈ શકે છે. ચેતનાનું અસ્તિત્વ સ્વયં સિદ્ધ છે. વિશ્વ નામ અને રૂપયુક્ત એક પ્રકારની માયા છે એમ વેદાન્ત માને છે. વેદાન્તને અખિલ વિશ્વ સાવ ભ્રમરૂપ લાગે છે. ભૌતિક પદાર્થ એટલે કાલ્પનિક વિશ્વનું કાલ્પનિક દ્રવ્ય એમ વેદાન્તની દ્રષ્ટિએ કહી શકાય. આ કા૫નિક દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ છાનાં ચિત્તથી પર ન હોઈ શકે. ચાલુ
For Private And Personal Use Only
