________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
www.kobatirth.org
૧૭૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
=
==
=
=
=
=
==8
વીસમી સદીનું સંઘ બંધારણ. |
પૂર્વ સ્વરૂપની ઝાંખી –
પરમાત્મા શ્રી મહાવીરદેવ સ્થાપિત ચતુર્વિધ સંઘ હજુપણું જૈન સમાજમાં મહત્વનું સ્થાન ભોગવે છે. જો કે આજે જૈન સમાજ સંખ્યા બંધ જ્ઞાતિ, પેટા જ્ઞાતિ અને વાડાવાડીમાં વહેંચાયેલું છે. એટલું જ નહિં પણ ઘણી ઘણી બાબતમાં સંઘ સત્તા કરતાં જ્ઞાતિ ગૌરવ અગ્રસ્થાન ભેગવતું દષ્ટિ પંથમાં આવે છે છતાં “સંઘ” શબ્દ આછા રૂપમાં પણ સ્વકીર્તિ ટકાવી રહેલ છે એ હર્ષની વાત છે.
જીની આજ્ઞા પ્રમાણે અનુસરનાર એક સાધુ એક સાધ્વી, એક શ્રાવક અને એક શ્રાવિકા એ ચતુર્વિધ સંઘનું નાનામાં નાનું રૂપક કહેવાય. એ સંખ્યામાં જેટલે અંશે વિશેષતા એટલું એનું બહત સ્વરૂપ. દરેક નગરો આવી સંસ્થા ધરાવતા–એની સંમતિપૂર્વક ધાર્મિક કાર્યો થતાં. એનું ગૈારવ એ કાળે સર્વોત્કૃષ્ટ હતું. સમાજમાં અગ્રસ્થાન ધરાવતી વ્યક્તિઓમાંથી ગંભીર, ધીર, શ્રદ્ધાળુ અને દાનશીળ તથા જ્ઞાનપ્રિય શ્રાદ્ધને સંઘપતિ યાને સંઘને દોરવનાર તરિકે પસંદ કરવામાં આવતો, જે પોતાના સ્થાનમાં કરવામાં આવતાં દરેક કાર્યોમાં રસ ભર્યો ભાગ લેતે, કઈ કામ વિણસે નહીં એની કાળજી રાખતો કેમકે જવાબદારી તેના શીરે રહેતી, તે પણ પોતાના નગરસ્થ સાધુગણની સલાહ પૂર્વકજ ધર્મના કાર્યો કરવા અથે સંઘને એકત્ર કરી સૈની સમંતિ મેળવીને જ કાર્ય કરવામાં ઉદ્યુત થતો, વધુમતિએ નહિ પણ સર્વાનુમતે કાર્યો થતાં એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ જેવું નથી. જૈન ગ્રંથ સાક્ષી પુરે છે કે આવા ઉત્તમ પ્રકારની પ્રણાલી કેટલાયે કાળ પર્યત અવિચ્છિન્નપણે ચાલુ રહી. ભલભલા વિદ્વાન અને સત્તાશાળી સૂરિ વરેએ પણ આ પ્રકારના સંઘને સર્વશ્રેષ્ટ અવધારી તેનું વર્ચસ્વ સ્વીકારવામાં લેશમાત્ર આનાકાની ન કરી.
આ પ્રથામાં કયારથી સડો પેઠે તે ચોક્કસ કહેવું મુશ્કેલ છે છતાં એટલું અનુમાન કરી શકાય તેમ છે કે દિવસ જતાં જ્યારથી જ્ઞાતિઓના વાડા એ વિસ્તૃત અને વિકૃત રૂપ ધર્યું ત્યારથી આ સંસ્થાના મૂળમાં આઘાત થયો. જ્ઞાતિના પ્રશ્નોએ સંઘની મર્યાદાને ગુંગળાવવા માંડી. આ રીતે એક ધારા સંગઠનમાં ત્રુટ પડવી શરૂ થઈ. ધાર્મિક કાર્યો સાથે અન્ય સવાલોને ખીચડે થવા માંડયા આગેવાનોની મમતા-મમતીનું એમાં મિશ્રણ થયું. ગચ્છમતની
For Private And Personal Use Only
