Prabuddha Jivan 2017 07

SR No.: 526108
Original Sutra Author: N/A
Author: Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2017
Total Pages: 52
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 2 MB

Page 32

૩૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૭
| ગાંધી વાચનયાત્રા ગાંધી અને “બોમ્બે' : એક મેઘધનુષી સંબંધ | | સોનલ પરીખ
૯ જાન્યુઆરી ૧૯૧૫. બ્રિટિશશાસિત ભારતના બોમ્બેના અભિમુખ થવામાં ઘણી મદદ મળે છે. ત્યાર પછી નવ પ્રકરણોમાં એપોલો બંદર પર એસ. એસ. અરેબિયા નામની સ્ટીમર આવીને બોમ્બેમાં ભરાયેલી વિરાટ ગાંધીસભાઓ, ચોપાટી પર થયેલો રોલેટ ઊભી રહી અને તેમાંથી કાઠિયાવાડી પહેરવેશમાં મોહનદાસ કરમચંદ એક્ટ સામેનો પ્રચંડ વિરોધ, તિલક સ્વરાજ ફંડમાં બોમ્બેના ગાંધી તેમનાં પત્ની કસ્તૂરબા સાથે ઊતર્યા. તે વખતે એપોલો બંદર દાનવીરોનું અભૂતપૂર્વ યોગદાન, વિદેશી કપડાની મોટી હોળીઓ, પર ઊતરવાની રજા ખાસ લોકોને જ મળતી, જેમાં ભારતીયોનું પ્રમાણ દાંડીકૂચ પછી બોમ્બના દરિયાકિનારે થયેલા મીઠાના સત્યાગ્રહો, ઓછું હતું. પણ દક્ષિણ આફ્રિકામાં કરેલા અહિંસક સત્યાગ્રહને કારણે ગાંધીજી ગોળમેજી પરિષદમાં ગયા ત્યાંનું ને પાછા ફર્યા અને તેમની ઇન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસના નેતાઓ ગાંધીજી માટે ઘણો આદર અને ધરપકડ થઇ ત્યારનું વાતાવરણ, ૧૯૩૨થી ૧૯૪૧ સુધીમાં બોમ્બેમાં આશા સેવતા હતા એટલે ગાંધી એપોલો બંદરે ઊતરી શકે તે માટે ઉપાડાયેલા અનેક મહત્ત્વના કાર્યક્રમો, ૧૯૪૨ની ભવ્ય “હિંદ છોડો' તેમણે બ્રિટિશ અધિકારીઓની મંજૂરી મેળવી હતી. બોમ્બેમાં મિસ્ટર ચળવળ, કસ્તૂરબાને બોમ્બેએ આપેલી હૃદયસ્પર્શી અંજલિ, ગાંધીઅને મિસિસ ગાંધીનું ભવ્ય સ્વાગત થયું હતું. ત્યાર પછી બનતા ઝીણા વાટાઘાટ જેવી અગત્યની ઘટનાઓ ચોકસાઇભર્યા સંદર્ભો ગયેલા બનાવોના પરિણામે દેશની બાગડોર ગાંધીના હાથમાં સોંપાઇ અને દુર્લભ તસવીરો સાથે આવરી લેવાઇ છે. હતી.
ગાંધીયુગ અને સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ દરમ્યાન બોમ્બની ઊર્જા ૧૯૧૫માં બોમ્બે ઊતર્યા ત્યારથી માંડી ૧૯૪૮માં એમની હત્યા પરાકાષ્ઠાએ આવિષ્કાર પામી હતી – પછી તે રોલેટ એક્ટનો વિરોધ થઈ ત્યાં સુધીના તમામ વર્ષો ગાંધીએ માતૃભૂમિને અર્પણ કર્યા. હોય, ખિલાફત ચળવળનું અનુમોદન હોય, સાયમન ગો બેક'નો એમના નેતૃત્વમાં ભારતની ધરતી પર એવા ભવ્ય બનાવો બન્યા ઘોષ હોય કે કરેંગે યા મરેંગે'નો સંકલ્પ હોય. બ્રિટીશ શાસન સામેના જેને પરિણામે ઇતિહાસનું વહેણ બદલાયું, ભારત બ્રિટિશ વિરોધે આ પંચરંગી શહેરને એક વિરાટ રંગમંચમાં પરિવર્તિત કરી સામ્રાજ્યના સૂર્યાસ્તનું નિમિત્ત બન્યું અને દુનિયાને સત્યાગ્રહ રૂપે નાખ્યું હતું જેના સૂત્રધાર ગાંધી હતા. ગાંધીજીના સાધનો બોમ્બે અહિંસક પ્રતિકારની નવી પદ્ધતિ મળી. આ વર્ષો દરમ્યાન તેમણે જેવો પડઘો ભાગ્યે જ કોઇ શહેરે પાડ્યો છે. ગાંધીજીના વિચાર અને બ્રિટિશ સરકાર સામે સત્યાગ્રહો કર્યા, દેશના ખૂણે ખૂણે જઈ લોકોને પ્રવૃત્તિઓને અહીં વેગ મળ્યો. જાણીતા નેતાઓથી લઇને અનામી જગાડ્યા, સાબરમતી-વર્ધામાં આશ્રમો સ્થાપ્યા, રચનાત્મક કામો અજાણ્યા સ્ત્રીપુરુષોએ આ રંગમંચ પર અમોઘ પ્રાણશક્તિ સાથે ઉપાડ્યાં, હતાશ પ્રજાને પડકારીને ઊભી કરી અને સત્તાવાળાઓની પોતપોતાની ભૂમિકા અદા કરી હતી. આજે પણ બોમ્બેમાં એવા ઊંઘ હરામ કરી નાખી. આ આખો ઇતિહાસ અત્યંત રસપ્રદ અને વડીલો છે, જેમને યાદ છે કે ૧૯૩૦માં આઝાદ મેદાનમાં સત્યાગ્રહ રોમાંચક છે, અને આ ઇતિહાસમાં બોમ્બનું એક અગત્યનું સ્થાન કમિટીએ દર મહિને કેવી રીતે ધ્વજવંદન શરૂ કર્યું હતું, કેવી રીતે છે. ગાંધી-બોમ્બે અનુબંધના અનેકવિધ રંગો છે. તાજેતરમાં પ્રગટ ભૂગર્ભ રેડિયો બુલેટિનો અને પત્રિકાઓ બહાર પડતા હતા, કેવી થયેલા પુસ્તક “ગાંધી એન્ડ બોમ્બે – ટૉવર્ડઝ સ્વરાજ'માં ગાંધી અને રીતે નિષ્ક્રિયતામાં રાચતી પ્રજા આળસ મરડીને ઊભી થઇ હતી અને બોમ્બેના મેઘધનુષી સંબંધની બહુ સુંદર છણાવટ થઇ છે. આજે આ ‘ક્વિટ ઇન્ડિયા' વખતે મોટા નેતાઓની રાતોરાત થયેલી ધરપકડ પુસ્તક વિશે જાણીશું અને ત્યાર પછી તેમાંની બહુ જ રસપ્રદ એવી પછી કેવી રીતે બોમ્બેમાં સ્વયંભૂ ક્રાંતિ થઇ હતી. વિગતો-ઘટનાઓની થોડી વાતો કરીશું.
તેત્રીસ વર્ષના આ ગાળામાં ગાંધીજી ક્યારે ક્યારે બોમ્બે આવ્યા, ‘ગાંધી એન્ડ બોમ્બે – ટૉવઝ સ્વરાજ' પુસ્તક ડૉ. ઉષા ઠક્કર શું કર્યું, કોને મળ્યા, ક્યાં સભાઓ ભરી, કઇ ચળવળો શરૂ કરી, અને સંધ્યા મહેતા આ બે લેખિકાઓનાં વર્ષોનાં સંશોધન અને કોની સાથે કામ કર્યું તેની બહુ રસપ્રદ વિગતો આ પુસ્તકમાં ખૂબ પરિશ્રમનું ફળ છે. રાજ્યશાસ્ત્રના સ્કોલર ડૉ. ઉષા ઠક્કર મણિભવન ચોકસાઇ સાથે અને અત્યંત જીવંત અને સર્જનાત્મક શૈલીમાં ગાંધી સંગ્રહાલય, મુંબઇના પ્રમુખ છે અને ગાંધી સ્ટડી સેન્ટરના આપવામાં આવી છે. મુંબઇને અને ગાંધીને જોવાની એક નવી દૃષ્ટિ ડાયરેક્ટર રહી ચૂક્યાં છે અને સંધ્યા મહેતા મણિભવન ગાંધી આ પુસ્તક આપણને આપે છે. સંગ્રહાલયનાં રિસર્ચર છે. પુસ્તકનું પ્રકાશન ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી હવે પછીના થોડા લેખોમાં ડૉ. ઉષા ઠક્કર અને સંધ્યા મહેતાના પ્રેસ, દિલ્હીએ કર્યું છે.
પુસ્તક “ગાંધી એન્ડ બોમ્બે – ટૉવર્ડઝ સ્વરાજ' પુસ્તકમાંથી આપણે “બોમ્બે” “મુંબઇ થયું ૧૯૯પમાં. આ પુસ્તકનો કાળખંડ ૧૯૧૫થી ૧૯૧૫ના કાળના બોમ્બેની, ગાંધીજીના બોમ્બેમાં થયેલા સ્વાગતની, ૧૯૪૮ છે, તેથી અહીં સર્વત્ર બોમ્બે શબ્દ યોગ્ય રીતે વપરાયો છે. તેમના માનમાં ભરાયેલી સભાઓની અને અનેક રાજકીય પ્રવૃત્તિઓના સાડાત્રણસોથી વધુ પૃષ્ઠોમાં વિસ્તરેલા આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં બોમ્બેમાં થયેલા પ્રારંભની થોડી વાતો કરીશું. * * * એક સદી પહેલાના બોમ્બનું તાદૃશ ચિત્રણ આપવા સાથે ૧૯૧૫ (ગાંધી એન્ડ બોમ્બે - ટૉવર્ડઝ સ્વરાજ લેખકો : ડૉ. ઉષા ઠક્કર પહેલાંનું ગાંધી-બોમ્બે અનુસંધાન અને ૧૯૧૫થી ૧૯૪૮ સુધીના અને સંધ્યા મહેતા. પ્રકાશક ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ, દિલ્હી. હાર્ડ ગાંધી-બોમ્બે સંબંધની ભૂમિકા આપી હોવાથી વાચકને વિષય- બાઉન્ડ. પૃષ્ઠ ૩૭૭, મૂલ્ય રૂા. ૭૯૫)