Prabuddha Jivan 2014 10 Jain Tirth Vandan ane Shilp Sthapatya Visheshank

SR No.: 526075
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2014
Total Pages: 112
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 4 MB

Page 15

ઑકટોબર ૨૦૧૪ - પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક, પૃષ્ટ ૧પ
જૈન સ્થાપત્યકળા
Lડૉ. રેણુકા પોરવાલ વિષય પ્રવેશ:
દ્રવીડ શૈલીનો પ્રારંભ દક્ષિણ ભારતમાં કર્ણાટક અને તામિલનાડુ | સ્થાપત્ય (Architecture)ને ગૃહનિર્માણની વિદ્યા અથવા ચૈત્ય રાજ્યમાં ૬ઠ્ઠીથી ૭મી સદી દરમ્યાન થયો હતો. આ શૈલીના સર્વોત્તમ
કે ભવનની નિર્માણશૈલી તરીકે સમજી શકાય. ભવનનું સ્થાપત્ય ઉદાહરણો પટ્ટડક્કલ (કર્ણાટક) અને કાંચીપુરમ્ (તામિલનાડુ)માં શુ કે બાંધકામ તથા એમાં વપરાયેલ સામગ્રીના આધારે એ ક્યારે જોવા મળે છે જે આજે પણ ઘણી સારી સ્થિતિમાં છે. છે સ્થાપિત થયું એ જાણી શકાય છે. જૈન કળા અને સ્થાપત્યને વિશેષ જૈન મંદિરો અથવા ચૈત્યોનો ક્રમિક વિકાસ, પ્રથમ સ્તૂપ, ત્યારબાદ 8 હૈ પ્રોત્સાહન રાજા-મહારાજાઓ તથા મંત્રીઓ તરફથી મળ્યું છે. ગુફા મંદિરો અને પછી મંદિરોના રૂપમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યો. હૈ 8 ભારતના ઇતિહાસના આધારે એમ જણાય છે કે અહીં સદીઓથી મહાપુરુષોના નિર્વાણ સ્થળે સ્તૂપ બાંધવાની પરંપરા પ્રાચીન સમયમાં હૈ હું રાજ દરબારમાં મંત્રી તરીકે મુત્સદી જૈન વાણિયાઓને પ્રથમ સ્થાન પ્રવર્તતી હતી. “તૂપ'નો ઉલ્લેખ “આયારચૂલા', સ્થાણાંગસૂત્ર, 8
આપવામાં આવ્યું હતું. આ મંત્રીઓએ તેમના કાર્યમાં અજાણતાં સમવાયાંગ સૂત્ર, આદિપુરાણ, ભગવતી સૂત્ર, જીવાભિગમ સૂત્ર, રે જે પણ, હિંસાને મહત્ત્વ ન આપેલ હોવાથી ઘણી વાર ગુરુદેવો તેમને જંબૂદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિ, રાયપરોણીય સૂત્ર વગેરેમાં “ચૈત્ય સ્તૂપ' તરીકે જે
મંદિર નિર્માણની સૂચના કરતા. જૈન મંત્રીઓ-વિમલશાહ, મળે છે. અષ્ટાપદ, વૈશાલી અને મથુરામાં વિશાળ સ્તૂપો હતા જેનું ? ૐ પેથડશાહ, સજ્જનમંત્રી, જ
આ સુંદર વર્ણન ગ્રંથોમાં મળે છે. હું દિ મંદિરની વિચારધારા દર્શાવે છે કે જીવને સંસાર કી વસ્તુપાળ-તેજપાળ, ધરણાશાહ,
"| અષ્ટાપદના શિખર પર ભરત છે | સાગરમાંથી પાર ઉતારવા માટે ફક્ત પમતો સાથે જ જે વીર ધવલ વગેરે શ્રેષ્ઠીઓ દ્વારા |
મહારાજાએ ‘સિંહનિષિધ્ય 14. પ્રભ પોતે તર્યા છે અને અન્ય જીવોનો પણ ઉદ્ધાર કરશે ) & નિર્મિત થયેલ અદ્ભુત મંદિરો
આયતન' નામના સ્તૂપનું હૈ 8 આપણી અમૂલ્ય ધરોહર છે. મુસ્લિમ આક્રમણ તથા સાર-સંભાળની નિર્માણ કરાવી એમાં ચોવીશ તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ સ્થાપિત કરી હૈ હું ગૂટિને કારણે પ્રાચીન મંદિરો ઘણાં નષ્ટ થયા છતાં આજે જેનો હતી. વૈશાલીમાં ‘જગરમણ' સૂપમાં મુનિસુવ્રતસ્વામી મૂલનાયક ૮ પાસે એનો ભવ્ય ભરપુર ખજાનો ઉપલબ્ધ છે.
હતા જેનો કોશિકરાજાએ નાશ કર્યો હતો. મથુરા નગરીનો ‘દેવ નરે ભારતીય સંસ્કૃતિ ધાર્મિક વિચારો અને સંસ્કારોથી ઘડાયેલી નિર્મિત' સૂપ દશમી સદી સુધી ઘણી સારી સ્થિતિમાં હયાત હતો જે જ છે. એની સ્થાપત્યકળામાં પણ ધાર્મિક આસ્થા જ પ્રતિબિંબિત થાય પરંતુ એનો મહમદ ગઝનીએ વિનાશ કર્યો. ત્યારબાદ જૈન સંઘે છે હૈ છે. ઉપરાંત અહીં ઉદ્ભવેલ ધર્મોમાં મંગળ પ્રતિકો-કમળ, સ્વસ્તિક, એનો પાંચ વર્ષમાં જ જીર્ણોદ્ધાર કર્યો. તેરમી સદીમાં જિનપ્રભસૂરિએ હૈં શુ ત્રિછત્ર, મીન યુગલ, હંસ, ફૂલની માળા, ઘંટો, શ્રીવત્સ વગેરે મથુરાની યાત્રા કરીને સ્તૂપનું સુંદર વર્ણન ‘વિવિધ તીર્થકલ્પ'માં જુ # સમાન રૂપે નિરખવા મળે છે. જૈન અને હિંદુ મંદિરોમાં ધજા, દેવ- આપ્યું છે. પરંતુ લગભગ ૧૭મી સદીમાં એના પર ફરી આક્રમણ ૪ હૈ દેવીઓ તથા અન્ય સ્થાપત્યમાં નહિવત્ ફરક હોય છે. જૈન મંદિરોમાં થયું અને એનો સંપૂર્ણ નાશ થયો. 8 તીર્થ કરો અને દેવ-દેવીઓના ચિત્રણ તથા પ્રતિમાઓ શાસ્ત્રાનુસારે મથુરાના સ્તૂપનું સ્થાપત્ય
સ્થાપિત કરેલી હોય છે. જૈન સ્થાપત્ય અને પ્રતિમા વિજ્ઞાનના પ્રકારો મથુરામાં ઈ. સ. ૧૮૮૨ થી ૧૮૯૨માં પુરાતત્ત્વ વિભાગ દ્વારા 8 દર્શાવતાં ગ્રંથો-વાસ્તુસાર, વાસ્તુશાસ્ત્ર, અપરાજિત પૃચ્છા, સ્તૂપના સ્થળેથી ઉત્પનન કરતાં એક ગોળાકાર ભવનનો પાયો રે દેવાધિકાર અને વૃક્ષાર્ણવ છે.
મળી આવ્યો. એનો વ્યાસ ૪૭ ફૂટ તથા એમાં કેન્દ્રથી પરિધિ સુધી કૅ જૈન મંદિરોની સ્થાપત્ય શૈલી
માટી અને ઈંટોની દિવાલો હતી. અંગ્રેજ વિદ્વાન વિન્સન્ટ સ્મીથના 9 હું જૈન દેરાસરોની સ્થાપત્ય શૈલીમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકાર છે-ઉત્તર મંતવ્ય મુજબ એ અવશેષોના પાયા મોહંજોડેરો પછી મળી આવેલ હ હું ભારતના મંદિરોનું નગર શૈલી’નું સ્થાપત્ય અને દક્ષિણ ભારતના ભવનોમાં સૌથી પ્રાચીન ગણાય. આ સ્થળેથી પ્રચુર માત્રામાં હું કે મંદિરોનું ‘દ્રવીડ શૈલીનું સ્થાપત્ય. ગુજરાત, મધ્ય ભારત અને પ્રતિમાઓ અને શિલ્પો મળ્યા. એક પ્રતિમાના પબાસનના શીલાલેખ ઉત્તર ભારતમાં નગર શૈલી કે નાગરકલા પ્રમાણે મંદિરોનું બાંધકામ મુજબ તેને કુષાણ સંવત ૭૯ (ઈ. સ. ૧૫૭)માં દેવનિર્મિત સ્તૂપમાં
થાય છે. આ શૈલીનું વર્ગીકરણ તેના મુખ્ય મંડપ અને શિખરોના સ્થાપિત કરેલ હતી. આ શિલાલેખ પરથી ફલિત થાય છે કે સ્તૂપને કે આધારે કરાય છે, જેમકે–ચતુર્મુખ પ્રાસાદ, મેરુ પ્રાસાદ, રથ મંદિર, દેવોએ નિર્માણ કરેલ હતો તથા એ ઘણો પ્રાચીન હોવાથી તે સમયે કે ૨ જહાજ મંદિર, વગેરે.
જૈનોમાં સ્તૂપનું બાંધકામ ઘણું ઊંચા દરજ્જાનું થતું હતું. અહીંના ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્યવિરોષક ૬ જૈન તીર્થ વેદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદતી અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક
જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વૈદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વેદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલ્પ "
જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક ૬ જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલા '