Prabuddha Jivan 2011 08

SR No.: 526037
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2011
Total Pages: 68
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 2 MB

Page 4

૪
પ્રબુદ્ધ જીવનઃ જૈન સાહિત્ય કથા વિશ્વ વિશેષાંક
દુષ્ટાંતકથાઓ, રૂપકકથાઓ, માર્મિક બોધકથાઓ એમ વિષયવસ્તુ અને પ્રકાર દૃષ્ટિએ વિચારતાં કેટલું વૈવિધ્યપૂર્ણ આલેખન જોવા મળે!
આ વિશેષાંક સંદર્ભે ધનવંતભાઈને અને મને-બન્નેને જે અપેક્ષિત હતું તે અનુસાર જે જૈન કથાઓ ખૂબ જાણીતી અને પ્રચલિત છે તેવી કથાઓને અહીં સમાવી નથી. તેથી જ સ્થૂલિભદ્રની કે શાલિભદ્રની, નેમ-રાજુલની કે ચંદનબાળાની, મેષકુમારવધરસ્વામી-પુણિયા શ્રાવક કે સનત્યક્રવર્તીની આવી અતિપરિચિત કથાઓ અહીં જોવા નહિ મળે. એ જ રીતે 'સમરાઈગ્સ કહા' કે ‘વસુદેવહિંડી’, ‘પઉમચરિય’ કે ‘ઉપમિતિભવપ્રપંચા કથા’, ‘શ્રીપાળ રાજાનો રાસ' કે ‘સુરસુંદરીરાસ'-આવાં દીર્ઘ કથાનકો પણ અહીં અપ્રસ્તુત જ હોય એ પણ સમજી શકાશે. પરંતુ જે જૈન કથાઓ જૈનેતરોને તો અપરિચિત હોય, પણ જૈન સમુદાયને પણ એકંદરે અપરિચિત સમી કે અલ્પપરિચર્તિ હોય અને જે થારંજકતાની સાથે માર્મિક બોધકતાયુક્ત પણ હોય એવી કથાઓને અહીં રજૂ કરાઈ છે.
જૈન કથાસાહિત્યનો જેમને વિશેષ અભ્યાસ છે કે એમાં વિશેષ રુચિ છે એવા અભ્યાસુઓમાંથી કોઇકને એમ પણ લાગવા સંભવ છે કે અહીં અમુક કથાનો સમાવેશ કરવા જેવો હતો પણ થો નથી, અથવા તો આ કથા કરતાં ફલાણી કથા પસંદગી પામી હોત તો વધુ ઉચિત ગણાત. પા આગળ કહ્યું તેમ સમગ્ર જૈન કથાસાહિત્યના પ્રદેશમાં વિહરવું એ સમુદ્રને બાથમાં લેવા જેવું કપરું કામ છે. અને વળી, અને એક માસિક અંકની ગાગરમાં સમાવી શકાય પણ શી રીતે ?
છતાં અહીં કથાના આધારસ્રોતો, કથાનું વિષયવસ્તુ, કથાના પ્રકારો, કથાની રંજકતા-બોધકતાનું વૈવિધ્ય જળવાય અને ધ્યાનમાં રાખીને કથાપસંદગીનો પ્રયાસ કરાર્યો છે.
કથા એ વિવિધ પ્રદેશોમાં, વિવિધ ગ્રંથોમાં, વિવિધ લોકમુખે વિહરતો–વિચરતો પ્રકાર છે. તેથી તો એક જ વિષયવસ્તુ ધરાવતી કથા એકાધિક ગ્રંથોમાં સમાવેશ પામેલી જોઈ શકાય છે. અને કથા જ્યાં જ્યાં પહોંચી હોય છે ત્યાં ત્યાં પાત્રનામો, સ્થળનામો, કથાંશો, કથાઘટકો, શૈલી, ગદ્ય-પદ્યનાં માધ્યમ, આલેખનો સંક્ષેપ કે વિસ્તાર-અમ નવનવા સ્વાંગમાં એ પ્રકટ થતી ભળાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, જૈન સમુદાયમાં અત્યંત જાણીતા સ્થૂલિભદ્ર-કોશાના કથાનક સાથે સંકળાયેલા સિંહગુફાવાસી મુનિના કથાનકમાં, સ્થૂલિભદ્ર પરત્વેની ઈર્ષ્યા અને સ્પર્ધાથી પ્રેરાયેલા આ મુનિને
‘ઉપદેશમાલા’ અને ‘ઉપદેશપદ’ ગ્રંથોમાં કોશાની બહેન ઉપકોશાને
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૧
વૃત્તિ'માં આ સિંહગુફાવાસી મુનિને કોશાને ત્યાં જતા બતાવાયા
છે.
ત્યાં જતા દર્શાવાયા છે, જ્યારે 'ઉપદેશપ્રાસાદ', ‘શીલોપદેશમાલા' પરની ‘શીલતરંગિણી વૃત્તિ’ અને ‘ઉત્તરાયન સૂત્ર”ની ‘સુબોધ
એટલે જ, એકાધિક ગ્રંથોમાં સ્થાન પામેલી કથાના સર્જકનું નહિ, કથા જે ગ્રંથમાં સમાવેશ પામી હોય એ ગ્રંથકર્તાનું નામ બતાવી શકાય. હા, ગ્રંથકારે ગદ્ય કે પદ્યના માધ્યમથી જે સ્વરૂપે અને શબ્દબદ્ધ કરી હોય એ મર્યાદામાં એનું કર્તૃત્વ ગણી શકાય.
આ વિશેષાંકના આરંભમાં મુકાયેલા અભ્યાસલેખ 'જૈન કથાસાહિત્ય એક વિહંગદર્શન'માં જૈન કથાસાહિત્ય કેટલા વિસ્તૃત પટ ઉપર પથરાયેલું છે એની ઝાંખી થઈ શકશે.
આ અંકમાં પ્રત્યેક કથાના પ્રારંભે ચો૨સ કૌંસમાં કથાનો આધારોત ગ્રંથ, ગ્રંથકર્તા, એનું રચનાવર્ષ વગેરે દર્શાવ્યા છે. ક્યાંક એકથી વધુ આધારગ્રંથોનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. તે પછી કથાલેખન માટે જે પુસ્તકને ઉપયોગમાં લીધું છે તેનું નામ, સંપાદન, પ્રકાશન, પ્રકાશનવર્ષ વગેરેની માહિતી આપી છે. કથાલેખનમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દોનું ભારણ ન રહે એ ખ્યાલમાં રાખ્યું છે. ક્યાંક એવી ભાષા પ્રર્યાદાઈ હોય તો સરળ પર્યાય આપવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
અહીં અપાયેલી કથાઓ પૈકીની કેટલીકમાં હાસ્યની છાંટ, કેટલીકમાં કુતૂહલપ્રેરક ઘટનાક્રમ, કેટલીકમાં હૃદયસ્પર્શિતા, તો ક્યાંક સંકેત-સમસ્યા અને એનો ઉકેલ-આ બધું જોવા મળે. દેવ કે યક્ષ જેવા પાત્રો સાથે સંકળાતી કથામાં ચમત્કારિક તત્ત્વ પણ જોવા મળે, પણ કથા જે કહેવા જઈ રહી છે એ માટે એ તત્ત્વને એ કથાપ્રદેશના વાસ્તવ તરીકે સ્વીકારવું જોઈએ. છેવટે તો દૃષ્ટાંતરૂપે આલેખાયેલી આવી કથાઓમાંથી એનો વિસ્ફોટક મર્મબોધ ગ્રાહ્ય બનવો જોઈએ.
કથાનાં શીર્ષકો સંપાદક આપેલાં છે.
વિશેષાંકના આ સમગ્ર કથાલેખનમાં કે કથાસંદર્ભે અપાયેલી માહિતીમાં ક્યાંય પણ શરતચૂક થઈ હોય કે ક્ષતિ રહી હોય તો તે માટે ક્ષમાપ્રાર્થી છું.
આ વિશેષાંક અંગે આપના પ્રતિભાવ/સૂચન જાણવાનું આ સંપાદકને જરૂરથી ગમશે, ધનવંતભાઈને તો એ ગમે જ, તેઓ તો હંમેશાં એની પ્રતીક્ષામાં રહેનારા છે.
આ વિશેષાંક-સંપાદનની જવાબદારી સોંપીને મને જૈન કથાના સાહિત્ય પ્રદેશમાં લટાર મારવાની તક પૂરી પાડી એ માટે હૃદયથી ધનવંતભાઈનો આભારી છું.
કાન્તિભાઈ બી. શાહ 'નિશિગંધા', ૭, કૃષ્ણ પાર્ક, ખાનપુર, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧. ફોન : (૦૭૯) ૨૫૫૦૨૩૪૮,
૧ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૧૨૫/-(U.S. $ 15)
૦ ૩ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૩૫૦/-(U.S. $ 40) ૦ ૫ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૫૫૦/-(U.S. $ 65) ૧૦ વર્ષનું લવાજમ રૂા. ૧૦૦૦/-(U.S. $120) • કન્યા કરિયાવર આજીવન લવાજમ રૂા. ૨૦૦૦/-(U.S. $ 150)