Prabuddha Jivan 2008 08

SR No.: 526001
Original Sutra Author: N/A
Author: Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2008
Total Pages: 36
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 785 KB

Page 24

૨૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ ઑગસ્ટ, ૨૦૦૭.
પિસ્તાળીસ આગમો જૈન ધર્મના તત્ત્વજ્ઞાનને આવરી લેતા મૂળગ્રંથો આગમ સાહિત્ય નદીઓ વિગેરે વિવિધ પ્રકારનાં પદાર્થોનું વર્ણન ક્રમસર તરીકે ઓળખાય છે. જૈન તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરે આપેલ અધ્યાપનોમાં કર્યું છે. ઉપદેશ એમાં સમાવિષ્ટ છે. શ્વેતામ્બર મત પ્રમાણે આગમ સાહિત્ય ૪. શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં એકથી માંડીને સો ઉપરાંત મહાવીરપ્રણીત છે, અને ભગવાન મહાવીરના અગિયાર જીવ-અજીવ વિગેરે પદાર્થોનું વર્ણન કર્યું છે અને બાર અંગનો ગણધરોએ (પટ્ટ શિષ્યોએ) એને સૂત્રબદ્ધ કર્યું છે; જ્યારે દિગમ્બર સંક્ષિપ્ત સાર જણાવેલ છે. મત અનુસાર આગમ સાહિત્ય મહાવીરના મુખેથી ઉચ્ચારાયેલું ૫. શ્રી ભગવતી સૂટમાં ચારે અનુયોગ વિગેરે પદાર્થોનું છે; પરંતુ હાલ જે સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે તે મૂળ નથી. દિગમ્બર મત પ્રશ્નોત્તરાદિ રૂપે વર્ણન કરેલું છે. અનુસાર મૂળ આગમ સાહિત્ય ઘણું બધું નાશ પામ્યું છે, આમ ૬. શ્રી જ્ઞાતા સૂત્ર—આ સૂત્રમાં શેલકરાજર્ષિ, દ્રોપદી શ્રાવિકા છતાં એમના ગ્રંથોમાં પ્રાચીન આગમોનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. વિગેરેની કથાઓ દ્વારા જુદી જુદી રીતે આત્મિક બોધ આપ્યો છે.
આ આગમ સાહિત્ય મહાવીરના નિર્વાણ પછી સદીઓ સુધી ૭. શ્રી ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં પ્રભુશ્રી મહાવીરદેવના મૌખિક પરંપરારૂપે રહ્યું. મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ ૮૦૦ દસ શ્રાવકોના ચરિત્રોનું વર્ણન છે. વર્ષ બાદ આર્યસ્કંધિલના સાનિધ્યમાં મથુરામાં સંમેલન યોજાયું ૮. શ્રી અંતકૃત દશાંગ સૂત્ર—આ સૂત્રમાં અનંત તીર્થકર, ગણધર, અને એમાં આ આગમ સાહિત્યના સંકલનનો પ્રયાસ થયો. તેવી સમલકત પ્રસંગોનું પ્રસંગે કૃષ્ણા, ગજસુકુમાર, સોમિલ બ્રાહ્મણ જ રીતે લગભગ એ જ અરસામાં વલભીમાં નાગાર્જુન નામે એક વિગેરેની વાતો તથા કૃષ્ણ વાસુદેવની રાણીઓએ અને શ્રેણિકરાજા શ્રતધર હતા; તેમણે વલભીમાં એક સંમેલન યોજ્યુ. એ સંમેલનમાં વિગેરેની રાણીઓએ દીક્ષા લઈ કરેલ વર્ધમાનતપ આદિનું વિસ્તારથી એકઠા થયેલ સાધુઓએ ભૂલાઈ ગયેલ સૂત્રો યાદ કરીને સંકલિત વર્ણન છે. કર્યા, જેને વલભીવાચના તરીકે નામ અપાયું, અને તેનો ૯. શ્રી અનુત્તરોપપાતિક સૂત્ર–આ સૂત્રમાં સંયમની નિર્મલ સાધના નાગાર્જુનીય પાઠ તરીકે ઉલ્લેખ નંદીસૂત્ર અને સમવાયાંગસૂત્રમાં કરીને અનુત્તર વિમાનોમાં ગયેલા જાલિકુમાર, ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરનાર મળે છે. મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પછી આચાર્ય ભદ્રબાહુના શ્રી ધન્યમુનિ વિગેરેનાં ચરિત્રો જણાવ્યા છે. સમયમાં પણ એક વાચના થઈ જેનો કાળ ઈસવીસનની બીજી ૧૦. શ્રી પ્રશ્ન વ્યાકરણસૂત્ર-આ સૂત્રમાં પાંચ આશ્રવોની અને સદીનો ગણાય છે. આ વાચના નેપાળ દેશમાં થઈ હોવાનું કહેવાય પાંચ સંવરો વિગેરે પદાર્થોની વિગતો વિસ્તારથી દૃષ્ટાંતો સાથે છે. આ ઉપરાંત આવી અન્ય વાચનાઓ પણ થઈ હોવાનો સંભવ કહી છે.
૧૧. શ્રી વિપાક સૂત્ર-આ સૂત્રમાં સુખદુ:ખના ફળોને ભોગવમહાવીર નિર્વાણના આશરે ૯૮૦ વર્ષ પછી (ઈ. સ. નારા જીવોની કથાઓ વિગેરેનું વર્ણન છે. ૪૫૩-૪૬૬) વલભીમાં આચાર્ય દેવર્ધિગણિની નિશ્રામાં એક ૧૨. શ્રી દૃષ્ટિવાદ સૂત્ર–આ અંગે વિચ્છેદ પામ્યું છે. સંમેલન યોજાયું અને એમાં મૌખિક પરંપરામાં સચવાઈ રહેલ ૧૩. શ્રી ઔપપાતિક સૂત્ર-આ સૂત્રમાં મહેલથી મહોત્સવઆ આગમ સાહિત્યને લેખિત સ્વરૂપ અપાયું. જર્મન વિદ્વાન ડૉ. પૂર્વક પ્રભુશ્રી મહાવીરસ્વામિની પાસે જઈને કોણિક રાજાએ યાકોબીના મત મુજબ વલભીમાં આગમોનો આ લેખનકાળ ઈ. વિધિથી વંદના કરી, પ્રભુની દેશના સાંભળી વિગેરે બીના અને સ. ૪૫૩નો છે.
મુનિવરોનું તપ, સિદ્ધિના સુખ વિગેરે પદાર્થોનું વર્ણન કર્યું છે. શ્વેતામ્બર પરંપરામાં કુલ્લે ૪૫ આગમો માન્ય છે. પરંતુ એમાં ૧૪. શ્રી રાયપરોણીય સૂત્ર-આ સૂત્રમાં કેશિ ગણધર અને સ્થાનકવાસી પરંપરામાં માન્ય આગમોની સંખ્યા ૩૨ ગણાય પ્રદેશ રાજાના પ્રશ્નોત્તરાદિનું, સૂર્યાભદેવના વર્તમાન દેવભવનું છે. કુલ્લે ૪૫ આગમોની સંક્ષિપ્ત વિગતો નીચે મુજબ છેઃ અને ભાવિ ભાવનું વર્ણન કર્યું છે.
૧. આચારાંગસૂત્ર-આ સૂત્રમાં શ્રમણ નિગ્રંથોના આચારાદિનું ૧૫. શ્રી જીવાભિગમ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં જીવ-અજીવ વિગેરે વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે.
પદાર્થોનું વર્ણન કર્યું છે. ૨. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં જીવ-અજીવ વિગેરે ૧૬. શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર-આ સૂત્રમાં જીવાજીવોની પ્રજ્ઞાપના, સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંતનું વર્ણન છે. ક્રિયાવાદી વિગેરેના સ્થાન વિગેરે ૩૫ પદાર્થોનું વર્ણન ચોવીસ દંડકમાં ગોઠવીને કર્યું ૩૬૩ ભેદો (પાંખડિયો) વિગેરેનું વર્ણન છે. ચરણ સિત્તરીની છે. પ્રરૂપણા કરતાં સહન કરવાની વાત આદ્રકુમારાદિનાં દૃષ્ટાંતથી ૧૭. શ્રી સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં સૂર્ય વિગેરેની બાબતનું વિસ્તારથી સમજાવી છે.
વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે. ૩. શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર-એકથી દસ સુધીની સંખ્યાવાળા જીવ-અજીવ ૧૮. શ્રી ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર-આ સૂત્રમાં ચંદ્રાદિની બાબતનું