Prabuddha Jivan 2003 Year 14 Ank 01 to 12

SR No.: 525988
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 156
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 11 MB

Page 125

ઑક્ટોબર, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
દૃષ્ટિ
D સ્વ. પનાલાલ
દૃષ્ટિ દૃષ્ટામાંથી ઉદ્દભવે છે. દૃષ્ટિ એટલે કે ઉપયોગ એના ઉદ્દગમ સ્થાનમાં સીમિત રહે છે અર્થાત્ દૃષ્ટિ દૃષ્ટામાં જ સમાયેલ રહે છે. તે દૃષ્ટિ એવી ને એવી જ રહે છે, જેને 'દૃષ્ટિ એવી દ્રષ્ટિ' કહેવાય છે. એ કેવળદર્શન અને કેવળજ્ઞાન છે.
જગજીવનદાસ ગાંધી
આપણું હોય, આપણતાં હોય, આપણા જેવા બરોબરીયા હોય, કાયમના ઝૂંબંધ હોય, ચિંતન અવિનાશી હોય) તો તેનો વિશ્વાસ કરાય. આ તો આપણો સંસારીઓનો સંસાર વ્યવહાર છે, જે અધ્યાત્મક્ષેત્ર વિસરાઈ જાય છે. આવા આ દૃષ્ટાની દૃષ્ટિના પર જડ તરફના પ્રવાહને અને એમાં રહેલાં વિનાશી કહેતાં મિથ્યાના મોહને જ શાસ્ત્રો અસમૃષ્ટિ-મિાદષ્ટિ કહે છે. એ મિથ્યાદષ્ટિનું જે કાર્ય છે તે મિચ્છાદર્શન છે. દષ્ટા એવાં આત્માનું આ છાજદર્શન છે. એ એની વિપરીત માન્યતા છે. અથવા તો કહો કે દષ્ટિનો વિપÜસ છે. મળેલી દૃષ્ટિનો દુરુપયોગ છે.
એ દૃષ્ટિ દૃષ્ટામાંથી નીકળી પર એવા દૃશ્ય (શેય) તરફ આકર્ષાય છે અને દશ્યના સંબંધમાં આવે છે ત્યારે તે મનિશાન બને છે.
એ બહાર જતી દૃષ્ટિમાં જ્યારે મત એટલે કે મોહનીય કર્મની અસર ભળે છે ત્યારે તે મોહનિય બને છે. એ મોહથી રજિત દૃષ્ટિ છે. દશ્ય પ્રતિની આવી મૌતષ્ઠિત ષ્ટિથી જે દર્શન થાય છે તેષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ' પ્રકારનું સ્વાર્થ, મતલબ, હેતુ, ઈરાદા, પ્રયોજન, લક્ષ, આશયપૂર્વકનું દર્શન હોય છે.
પ્રતિ સમયે આપશો છાસ્યનો છદ્મસ્થાવસ્થામાં મતિજ્ઞાનનો ઉપયોગ (દૃષ્ટિ), મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મ, મતિજ્ઞાન, દર્શનાવરણીય કર્મ, મોહનીય કર્મ, મોહભાવ, મનોવટિયાના પુો અને સુખદુ:ખ વૈદનનો બનેલો હોય છે. આવા આ મનિલાનના ઉપયોગમાં જ સંપતિ માંડીને કેવળજ્ઞાનનું પ્રગટીકરણ કરી શકાય છે. અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાનના ઉપયોગમાં શ્રેણ માંડી શકાતી નથી.
દર્શનમાં મોહ હોવાના કારો ‘દષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ' હોય છે, જેટલા જાનારા તેટલાં જોનારાનાં જાત. દુષ્ટા સન્મુખ રહેલ ગાયના દમન, ચિત્રકાર, બ્રાહ્મણા, ખેડૂત, ભરવાડ, કસાઈ પોતપોતાની સૃષ્ટિ પ્રાછી જુએ છે. આ બધાંય પાછા ગામને ગાય તરીકે જ જુએ છે તે ‘સૃષ્ટિ એવી સૃષ્ટિ' પ્રકારનું દર્શન છે.
દુર્યોધનને સૃષ્ટિમાં કોઈ ગુણવાન સજ્જન નજરે ન જડ્ડી અને યુધિષ્ઠિરને સૃષ્ટિમાં કોઈ દોષી દુર્જન ન દેખાયો, તે એમની દૃષ્ટિની ખૂબી બતાડે છે. કૃષ્ણ વાસુદેવને ગંધાતી કૂતરીની લાશમાં પણ એની શ્વેત દંત-પંક્તિની સુંદરતા જ દેખાઈ, તે એમની દૃષ્ટિનો મહિમા છે. કમળો થયો હોય તેને બધું પીળું જ દેખાય. જેવાં જીવના દૃષ્ટિનાં ચશ્મા એવું દૃશ્ય અને તેવું તે દૃષ્ટાનું દર્શન. એક કવિએ કહ્યું છે કે સૌંદર્ય બહારમાં ક્યાંય નથી. જે કાઈ સૌંદર્ય છે તે દૃષ્ટાની દૃષ્ટિનું છે. એટલે જે જ તો દૃષ્ટિનાં ઝેર કહ્યાં છે અને નજર લાગવાની લોકવાયકા છે. જોયાનાં ઝે૨ છે. જોતાં જ નથી, જોવા જતાં જ નથી તો પોતે પોતામાં રહીએ છીએ અને જોણાંની જોનારા ઉપર અસર થતી નથી.
જ્યારે દૃષ્ટિ દૃષ્ટામાંથી ઉદ્ભની દૃશ્ય તરફ ફેંકાય છે ત્યારે દૃષ્ટિની દૃશ્ય ઉપર અસર થાય છે અને દશ્યની પણ દષ્ટા ઉપર એની પોતાની દૃષ્ટિ પ્રમાણે અસર ઊભી થાય છે.
૩
આ
જોનારો જોણાંથી એટલે કે દૃષ્ટા દૃશ્યથી જુદો છે, અર્થાત્ પર છે. દૃષ્ટા પોતે સ્વ છે જ્યારે દશ્ય પર છે. સ્વમાંથી ઉદ્ભવેલી દૃષ્ટિ સ્વઘર એટલે કે પોતામાં (દૃષ્ટામાં ન રહેતાં પારકે ઘરે જાય છે. વળી આ પારકે ઘરે જઈને પાછું તે પરને પોતાનું માને છે. જે પોતાનું નથી એવા પરને સ્વ માને છે તે દૃષ્ટાની મતા મયંકર ભૂલ છે. ‘પરમાં સ્વ બુદ્ધિ એ જ મિથ્યાત્વ છે.’ એ દૃષ્ટિનો વિપર્યાસ છે, વળી તે પર વિનાશી છે, દુ:ખદાી છે, છતાં તે પર વિનાશી દુ:ખદાયીમાં સ્વ બુદ્ધિ કરે છે, અવિનાશી બુદ્ધિ કરે છે, સુખબુદ્ધિ સ્થાપે છે.
હવે જે પર વિનાશી છે, જેમાં સુખદાતા નથી તે અવિનાશીના અને સુખ આપી કેમ શકે ? ૫૨, જડ, વિનાશીનો વિશ્વાસ કેમ કરાય ?
પાછી વિચિત્રતા જુઓ તો એ છે કે આ દૃષ્ટિની માંગ (ઈચ્છા) તો બધે અવિનાશીતાની, પૂર્ણતાની અને આનંદ કહેતાં સુખની જ છે. બજારમાં માટલા કે કપડાની ખરીદી માટે જશે તો જોશે કે એ તૂટલું ફૂટલું કે ફાટેલું નથી. આખેઆખું ટકોરાબંધ, વાર્ણનાળો પૂરેપૂરું જોશે. વળી તે મજબુત અને ટકાઉ છે કે નહિ તેની ખાત્રી કરશે કે એની ગેરેંટી (ખાત્રી) માંગશે કે પાણી ભરતાં જ માટલું ફૂટી તો જુનાર નથી કે પહેલાં જ શોમાં કપરું ફસકી જાય એવું તો નથી ને ! વળી, રૂપે ગે મનમોહક સુખ ઊપજે એવું હશે તો ખરીદશે. આ શું બતાડે છે ? દૃષ્ટિ કે દૃષ્ટાથી છૂટી પડી છે તે દુષ્ટાનું જેવું સ્થિત, અવિનાશી, પૂર્ણ, આનંદમય મૌલિક સ્વરૂપ છે તે જ સર્વત્ર માંગે છે, આવી જે માનવની ભાગ છે તે જ માનવનું સાચું મૌલિક સ્વરૂપ છે. એ તો દરાર્થી છૂટી પડેલી દૃષ્ટિ દૃષ્ટાન એટલે કે મૂળને શોધે છે. જેવી રીતે સાગરમાંથી વાદળાં દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલી નદી પર્વત ઉપરથી વહેતી વહેતી પાછી પોતાના મૂળ તરફ જઇને મૂળમાં ભળીને, વ્યાપક શાશ્વત એવા સાગરમાં મળીને પોતાની વ્યાપકતાને, શાત્યાને પાર્મ છે ત્યારે તે શાંત પડે છે.
આવી આ દુષ્ટાથી છૂટી પડેલી દૃષ્ટિની માંગ તો સાચી જ છે. જે પોતે છે તેવું તે પોતાપણું માંગે છે. પા માંગની પૂર્તિની શોધ ખોટે ઠેકાણે કરે છે. જેવી પેલી ડોશીમા કે જેની સોઈ ખોવાઈ ગઈ છે ઘરમાં પણ ઘરમાં અંધારું છે એટલે શોધે છે શેરીના દીવાના અજવાળે. કેમ કરીને જડે ? જે જ્યાં નથી, જે જેમાં નથી તે ત્યાંથી અને તેમાંથી કેમ કરીને મળે ? તલમાંથી તેલ મળે પણ વૈતીમાંથી કેમ કરીને લ મળે ? કે જ્યાં ખોવાયું છે ત્યાં અંધારામાં જ્ઞાનનું અજવાળું, જ્ઞાનનો દીવો લઈ જાય તો જ્ઞાન પ્રકાશમાં એ ખોવાયેલી જાસ મળે, અનાદિની આત્માની આ અવળી ચાલ એટલે કે અવળી શોધ છે તેથી કથાના પાત્રને ડોશીમા જણાવ્યા છે, જે જ્યાં છે અને જ્યાંથી ખોવાયું છે તે ત્યાં શોધ તો મળે.
દુષ્ટા એતો આત્માનું સુખ પોતાના ઘરમાં એટલે કે આત્મામાં ખોવાઈ ગર્યું છે. અને બહામાં એટલે કે પરમાં પારકે ઘરે શોધે તો કેમ કરીને જડે ? જડે નહિ તેનું દુઃખ અને વળી ઉપરથી શોધવાનો થાક, એ ઉભય આત્માને પીડા આપે. આત્મા તો સત્ કહેતાં અવિનાશી સાથે ને સાથે જ છે. વિષ્ણુ કહેતાં શાન પણ છે જ ! ખોવાઈ ગયો છે તે આનંદ છે જે સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપી આત્માનું જ્ઞાન સર્વત્ર શોધ્ધા કરે છે. એટલે જ તો જ્ઞાનીઓ ગાઈ વગાડીને કર્યું છે કે.... જોનારાને જો ! જાણનારને જાણ ! તું તને મળ | તારું આપ્યું સરનામું તારા પોતામાં છે !'
તો હવે જ્ઞાનનું અજવાળું થયું હોય તો એ તારી બહાર નીકળેલી દુષ્ટિને, જ્ઞાનપ્રદીપના અજવાળાની સહાયથી, તારામાં-દરામાં જ પાડી જ વાળ. બહારમાંથી અંદર તરફ વધ | અંતરમુખી થા !