Prabuddha Jivan 1992 Year 03 Ank 01 to 12

SR No.: 525977
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1992
Total Pages: 178
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 19 MB

Page 177

તા. ૧૬-૧૨-૯૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
?
ભાવ રે
નમો સિદ્ધાણં બીજે પદે રે લોલ,
જેહમાં ગુણ છે આઠ રે. શુક્લ ધ્યાન અનલે કરી રે લોલ,
કેવળજ્ઞાન અનંત રે. દર્શનાવરણ ક્ષયથી થયો રે લોલ,
કેવલ દર્શન કંત રે. અખય અનંત સુખ સહેજથી રે લોલ,
વેદની કર્મનો નાશ રે. મોહની કર્મે નિરમતું રે લોલ,
કાયિક સમક્તિ વાસ રે. અખયથિતિ ગુણ ઉપનો રે લોલ,
આયુકર્મ અભાવિ રે.. - નામકર્મક્ષયે નીપનો રે લોલ,
રૂપાદિક ગત ભાવ રે. અગુરુલઘુગુણ ઉપનો રે લોલ,
ન રહ્યો લેઇ વિભાવ રે. ગોત્ર કર્મક્ષયે નીપનો રે લોલ,
નિજ પર્યાય સ્વભાવ છે. અનંતવીર્ય આતમતણ રે લાલ,
પ્રગટ્રો અંતરાય નાસ રે. આઠ કર્મ નાશ થયો રે લોલ,
અનંત અખય સુખવાસ રે. * સિદ્ધ પરમાત્માના આ જ આઠ ગુણ કેટલાક ભિન્ન શબ્દો દ્વારા દર્શાવવામાં આવે છે. ઉ.ત.
સમક્તિ દર્શન જ્ઞાન, અગુરુલઘુ અવગાહના, સૂક્ષ્મ વીરજવાન, નિરાબાધ ગણ સિદ્ધકે.
સિદ્ધના આઠ ગુણ આ પ્રકારે ગણાવવામાં આવે છે : (૧) કાયિક સમ્યકત્વ (૨) અનંત દર્શન (૩) અનંત શાન (૪) અગુરુલઘુત્વ, (૫) અવગાહનત્વ, (૬) સૂક્ષ્મત્વ, (૭) અનંત વીર્ય અને (૮) અવ્યાબાધ.
સમવાયાંગસૂત્રમાં આઠ પ્રકારનાં કર્મોની કુલ એકત્રીસ પ્રકારની મુખ્ય પ્રકૃતિ બતાવીને સિદ્ધના એમ એકત્રીસ પ્રકારોનો નીચે પ્રમાણે નિર્દેશ કરવામાં તે આવ્યો છે.
नव दरिसणंमि चत्तारि, आउए पंच आईमे अंते . ...
से से दो दो भेया रवीणभिलावेण इगतीसं - [નવ ગુણ દર્શનાવરણીયના ક્ષયથી, ચાર આયુષ્ય કર્મના કૃષથી, પાંચ ' અંતરાય કર્મના ક્ષયથી અને બાકીના કર્મોના પ્રત્યેકના ક્ષયથી બે બે એમ એકત્રીસ ગુણ થાય છે.]
સિદ્ધ ભગવંતોએ આઠે કર્મનો સંપૂર્ણ ક્ષય ર્યો હોય છે. એ આઠ કર્મના નીચે પ્રમાણે મુખ્ય એકત્રીસ પેટા પ્રકારો ગણાવવામાં આવે છે. એ કર્મથી વૈત સિદ્ધ ભગવંતો હોવાથી એ રહિતપણે તેમના ગુણ તરીકે દર્શાવાય છે.
(૧) પાંચ પ્રકારના શાનાવરણીય કર્મથી રહિત (૨) નવ પ્રકારનાં દર્શનાવરણીય કર્મથી રહિત (૩) બે પ્રકારનાં વેદનીય કર્મથી રહિત (૪) બે પ્રકારનાં મોહનીય કર્મથી રહિત (૫) ચાર પ્રકારનાં આયુ કર્મથી રહિત (૬) બે પ્રકારનાં નામ કર્મથી રહિત, (૭) બે પ્રકારનાં ગોત્ર કર્મથી રહિત (૮) પાંચ પ્રકારનાં અંતરાય કર્મથી રહિત આમ કુલ ૩૧ પ્રકારના કર્મથી રહિત હોવાથી ૩૧ ગુણ.
સિદ્ધ ભગવંતના એકત્રીસ ગુણ અન્ય રીતે પણ ગણાવવામાં આવે છે. સિદ્ધ ભગવંતોમાં નીચેના એકત્રીસ પદાર્થો કે લક્ષણો નથી હોતાં. તેનાથી , રહિતપણુ તે તેમના ગુણ તરીકે દર્શાવાય છે. આ એકત્રીસ વસ્તુ નીચે પ્રમાણે ૧ ૧. પાંચ પ્રકારનાં સંસ્થાન-(૧વાંટવું ૨. વિખણ, ૩. ચોખણ, 1. ૨ લાંબુ, ૫. પરિમંડલ) - ૨. પાંચ વર્ણ (૧. ચેત, ૨. લીલો, ૩. પીળો, ૪. રાતો, ૫. કાળો)
૩. બે પ્રકારની ગંધ (સુગંધ અને દુર્ગંધ) ૪. પાંચ રસ (૧, ખાટો, ૨, ખારો, ૩. તીખો, ૪, તુરી, ૫. મધુર)
૫. આઠ સ્પર્શ (૧. ટાઢો, ૨. ઉનો, ૩. લુખો ૪. ચોપડે, ૫. હળવો , ૬, ભારે, ૭. સુંવાળો, ૮. બરછટ)
૬. એક શરીર-મપયોગ
૭. ત્રણ વેદ (સ્ત્રીવેદ, પુરૂષદ, નપુંસકવેદ) ૮. એક પદાર્થ (પદાર્થસંગ) ૯. એક પુનર્જન્મ (ફરીથી જન્મ લેવો તે) કુલ ૩૧ ગુણ આ રીતે પણ ગણાવવામાં આવે છે.
આઠ પ્રકારનાં કર્મોમાં જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહનીય અને * અંતરાય એ ચાર કર્મો ઘાતી કર્મો છે અને આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર અને વેદનીય એ ચાર અઘાતી કર્મો છે.
ચાર ઘાતિ કર્મો આત્માનો ઘાત કરનારાં છે. ઘાતિ કર્મોનો વપ થતાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. અરિહંત પરમાત્મા ચાર ધાનિ કર્મોનો ક્ષય કરી, કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થતાં તીર્થ પ્રવર્તાવે છે. એમને આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર અને વેદનીય એ ચાર કર્મોનો ક્ષય કરવાનો બાકી હોય છે. '
સિદ્ધ પરમાત્માએ ચાર ઘાતિ અને ચાર અધાતિ એમ આઠે કર્મોનો ક્ષય કરેલો હોય છે. એટલે કર્મક્ષયની દૃષ્ટિએ, મોક્ષગતિ પ્રાપ્ત કરવાની દૃષ્ટિએ સિદ્ધ પરમાત્મા અરિહંત પરમાત્મા કરતાં ચડિયાતા છે. સિદ્ધ પરમાત્મા અશરીરી, અકર્મા અને અવિનાશી છે. અરિહંત પરમાત્મા દેહધારી હોય છે અને એમનો દેહ પણ અંતે તો નાશવંત છે. અરિહંત પરમાત્માને હજુ ચાર અઘાતી કર્મ ઉદયમાં વર્તતાં હોય છે. સિદ્ધ પરમાત્મા સર્વથા અકર્મા છે. અરિહંત પરમાત્માને હજુ નિર્વાણપદ પામવાનું, સિદ્ધ થવાનું બાકી હોય છે. કાળ ભક્ષક છે અને તે અરિહંત પરમાત્માને પણ છોડતો નથી. પરંતુ સિદ્ધ પરમાત્મા તો કાળનું પણ ભક્ષણ કરનારા છે અર્થાત્ અવિનાશી છે.
આમ સિદ્ધ પરમાત્મા ચડિયાતા હોવા છતાં નવકાર મંત્રમાં આપણે સર્વપ્રથમ નમસ્કાર અરિહંત પરમાત્માને જ કરીએ છીએ કારણ કે સિદ્ધ પરમાત્માની ઓળખ કરાવનાર અરિહંત પરમાત્મા જ છે. અરિહંત પરમાત્મા તીર્થ પ્રવર્તાવે છે અને જીવોને મોક્ષમાર્ગ બતાવે છે અને એ તરફ દોરી જાય ,
છે. અરિહંત પરમાત્મા ન હોય તો જીવ મિથ્યાત્વના ગાઢ અંધકારમાં અટવાતો • હોય. સિદ્ધગતિ એટલે શું એની પણ એને ખબર ન હોય. આમ, સિદ્ધ પરમાત્માને ઓળખાવનાર અરિહંત પરમાત્મા હોવાથી અરિહંત પરમાત્માને આપણે પહેલો નમસ્કાર કરીએ છીએ. '
વળી, અરિહંત પરમાત્મા ભવ્ય જીવોને દેશના આપી, ધર્મબોધ પમાડી મોક્ષમાર્ગ તરફ લઈ જાય છે તેની સાથે તેમનું પોતાનું લક્ષ્ય પણ નિર્વાણપદ, સિદ્ધગતિ પ્રાપ્ત કરવાનું હોય છે. વળી તેઓ પોતે જ્યારે સ્વયેદીક્ષિત થાય છે ત્યારે સિદ્ધ ભગવંતોની સાક્ષીએ થાય છે અને નમો સિદ્ધાણં બોલીને સામાયિક વ્રત ઉચ્ચરે છે. સિદ્ધવની પ્રાપ્તિ એ જે અરિહંત ભગવાનનું અંતિમ ધ્યેય ન હોય અને જીવોને તેઓ જે મોક્ષમાર્ગ ન બતાવે તો તેમનું અરિહંતપણું રહેતું નથી.
વ્યવહારદ્રષ્ટિએ જોઈએ તો અરિહંત પરમાત્મા દેહધારી હોવાથી સારી પરમાત્મા છે. સિદ્ધ પરમાત્મા અશરીરી છે અને તેથી અદૃષ્ટ છે. એ દૃષ્ટિએ તેઓ નિરાકારી છે તેમની અવગાહના આકારવાળી હોય છે. એટલે પ્રથમ ભક્તિ સાકારી પરમાત્માની અને પછી નિરાકારી પરમાત્માની ભક્તિ એ મ જીવ માટે ગ્રહણ કરવો સરળ છે. એટલે નવારમંત્રમાં અરિહંત પરમાત્માને પ્રથમ નમસ્કાર છે તે યોગ્ય છે..
નવકાર મંત્રમાં અરિહંત અને સિદ્ધનો સમાવેશ સદેવમાં, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુનો સમાવેશ સદરમાં અને ચૂલિકાના ચાર પદનો સમાવેશ સદધર્મમાં કરવામાં આવે છે. આમ, અરિહંત અને સિદ્ધ બંનેનો સમાવેશ સદેવમાં થતો હોવાથી દેવત્યની દૃષ્ટિએ અરિહંત અને સિદ્ધ બંનેને સરખા ગણી શકાય. .
પંચ પરમેષ્ઠીનું વર્ગીકરણ બે વિભાગમાં કરવામાં આવે છે: (૧) સિદ્ધ અને (૨) સંપતિ. સિદ્ધમાં અરિહંત અને સિદ્ધનો સમાવેશ કરાય છે અને સંપતિમાં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુનો સમાવેસ કરાય છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર (૨૦/૧)માં કહ્યું છે :
सिद्धाणं णमो किच्चा, संजयाणं चं भावओ। अत्यधम्मगई तच्च आणुसहि सुणेह मे ॥
અહીં અરિહંત ભગવાનનો સિદ્ધમાં સમાવેશ કર્યો હોવાથી સિહના બે પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યા છે : (૧) ભાષક સિહ-એટલે તેઓ બોલતા હોય, , વાણીનો ઉપયોગ દેશના આપવા માટે કરતા હોય છે. અરિહંત ભગવાનનું
અંતિમ લક્ષ સિદ્ધગતિનું હોય છે અને તીર્થકર ૫દ પૂર્ણ થતાં તેઓ તે જ ભવમાં ભવિષ્યમાં સિદ્ધગતિ અવશ્ય પામવાના જ છે માટે તેમને ભાષક સિદ્ધ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા છે. (૨) અભાપક સિંહ-આઠે કર્મોનો ભય કરીને જેઓ અશરીથી બન્યા છે અને જેમને હવે બોલવાનું રહેતું નથી તે સિહુ ભગવંતો.
. (મધ્ય)