Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

SR No.: 525963
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1978
Total Pages: 72
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 36

.
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ - વિશેષાંક
લેખ લખ્યો પણ તે ૮૯ વર્ષની ઉંમરે તેમને તે માટે માફી માગવી પડી તે માગત નહીં પણ પથારીવશ હોઈ મારે તેમને સલાહ આપવી પડી કે ‘કજિયાનું મોં કાળું, માની આ વાતને પતાવી દો, સ્વસ્થ હાત તે લડી લેવાત.' એક સજજને તેમને કેસ કરવાની ધમકી આપી હતી.
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ ઉત્સવ વખતે જે વિરોધનો વંટોળ ઊઠયા હતા તે વિચારપૂત ન હતા એ તો વિરોધીઓ હાઈકોર્ટમાં ગયા અને હાર્યા તો પણ તેમને સમજાયું નહીં હોય એટલે છેવટે શ્રી વૃષભદાસ મહાવીર જયંતીની સભામાં અમદાવાદમાં મારવામાં આવ્યા ત્યારે જ તેમને સંતોષ થયો હશે.
પાલિતાણામાં એસ. ટી.ના સ્ટેન્ડ ઉપર ભ. ઋષભદેવનું કલાપૂર્ણ મ્યુરલ મૂક્વામાં આવ્યું છે અને હવે તેનો વિરોધ ચાલી રહ્યો છે. આ સમાજ એક તરફ કહે છે કે ‘સર્વ જીવ કરૂં શાસનહરી' અને બીજી તરફ આવા કલાપૂર્ણ આકર્ષક કાર્યના વિરોધ કરે છે આવું દુર્ભાગ્ય તો અન્યત્ર જોવા મળે જ નહીં.
સમાજમાં ચાલી રહેલી આવી દુષ્યપ્રવૃત્તિના કેટલાં ઉદાહરણ આપવા? તાત્પર્ય એ જ છે કે ૨૫ લાખની વસતિ ધરાવતા આ સમાજ પૈસે ટકે કાંઈક સુખી છે અને તે ક્યાં કેમ વાપરવા તેની સૂઝ કે સમજ તેમાં એટલી છે એટલે આવા હંગામામાં રસ લે છે અને પૈસા વેડફે, તેને જ સન્માર્ગે સદુપયોગ ક્યારે વિચારવામાં આવશે તે કહેવું કઠણ છે.
સમાજના નેતાસાધુએ છે અને તેમને માત્ર પોતાની પ્રતિષ્ઠા યેનકેન પ્રકારેણ થાય તેમાં રસ છે. બધા આવા નથી પણ જેઓ પ્રગતિશીલ વિશ્વાસ ધરાવે છે તેમના સાવ જ બહિષ્કાર થાય છે. આ પ્રવૃત્તિ નવી નથી અને આજે પણ ચાલી રહી છે. તેમાંથી જ્યાં સુધી સમાજ મુક્ત નહીં થાય અને પ્રગતિશીલ વિચારો આગળ હિમ્મત ધરી નહીં આવે ત્યાં સુધી સમાજ પોતાના રૂઢ માર્ગે જ જવાના છે.
મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ પેાતાના ૫૦ વર્ષની ઉજવણીમાં કેવા માર્ગદર્શક બને છે તે જોવાનું છે.
-દલસુખ માલવણિયા ‘સમયરગ'માં સંભળાયા
ત્રિકાણુ ધબકાર
અને કોઈ પૂછે કે ગુજરાતી સાહિત્યની મહત્ત્વની ઘટનાઓ કઈ કઈ- તો કેટલીક ઘટનાઓની સ્મૃતિઓની વચ્ચે હું એક ઘટનાને સવિશેષ મહત્ત્વ આપ્યું અને એ ઘટના તે ૧૯૪૭ માં - સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિના વર્ષમાં - ઉમાશંકર જોશીએ પોતાને તંત્રીપદે ‘સંસ્કૃતિ’ શરૂ કર્યું તે. ‘સંસ્કૃતિ ' શીર્ષક જ સૂચવે છે કે કેવળ સાહિત્ય કેન્દ્રમાં નથી. એટલે ‘સંસ્કૃતિ’ નું પ્રગટ થવું તે આપણા પ્રજાજીવનની મહત્ત્વની ઘટના છે. ઉમાશંકરે ‘સમયર ગ'ની એક નોંધમાં લખ્યું છે. તેમાં જાગૃત પ્રજાજને - તંત્રીએ શું કરવું જોઈએ તેનો અણસારો છે. “અંગ્રેજીમાં ઘેાડાંક ઉત્કૃષ્ટ સામયિકા હોવાં જોઈશે, પણ હિંદી જીવન સાથે સાચા સંપર્ક સાધવાના બધા બાજ તા દેશની ભાષાના સામિયકાએ જ ઉપાડવાના રહેશે અને એમનાં ધેારણ જેટલાં ઉત્કૃષ્ટ હશે તે ઉપરથી જ આપણા જીવનની ઉત્કૃષ્ટતાના સાચા આંક કાઢી શકાશે.” (પૃ. ૧૭).
આમ તો ચીમનલાલ લિટરરી ટ્રસ્ટ પ્રગટ કરેલા ઉમાશંકર જોશીને ‘સમયર ગ’ગ્રંથ ૪૮૨ થી યે વધુ પાનાંના છે. એમાં ચિંતક-વિચારક ઉમાશંકર વ્યકિતની ઝલક પાને પાને પ્રગટ છે. સર્જકની સંવેદનશીલતાને સ્પર્શ પણ અનુભવી શકાય છે. અહીં હું આખા ‘સમયરંગ’ વિશે નહીં પણ ‘સમયરંગ’ના પહેલાં ત્રીસ પના એટલે કે ઉમાશંકરે જયારે ‘સંસ્કૃતિ‘ પ્રગટ કરવાને પ્રારભ કર્યા ત્યારની ૧૯૭૪ ની જે પસંદ કરેલી નોંધ છે એને આધારે કેટલીક વાત કરીશ. કહો કે ‘સમયરંગ' નું ટ્રેઈલર છે, પુસ્તકનું સંપૂર્ણ દર્શન નહીં, પણ ઝાંખી છે.
તા. ૧-૧૧-’૭૮
ઉમાશંકર ગાંધીયુગી પણ વળી કોઈ એકની કંઠી બાંધીને કુંઠિત થાય એવા નહીં. આપણા રામાયણ, મહાભારત કે વેદ, ઉપનિષદ' કે ટાગોર, એલિયટ, રિ, ગોવર્ધનરામ કે રસેલ - આ બધાંને અંતરની આંખથી ઉકેલ્યા પછી પેાતાના વિચારબિંદુ પર સ્થિર થયેલી એમની ચેતના છે. એ આગ્રહી છે, પણ અનૂની નથી, સ્વત્વવાદી છે, પણ અહમ પ્રેમી નથી. એમના આશય પરિસ્થિતિને પામીને સત્યને શેાધવાનો છે અને એટલે જ એ કેવળ ગુજરાતી નથી. માનવતાનાં મૂલ્યોના મિત્ર છે.
તેઓ ગાંધીજીની નોઆખલીની યાત્રાને ધર્મયાત્રા' તરીકે ઓળખાવે છે અને પછી સર્જક - ચિંતકને સૂઝે એવું એક વાક્ય ઉમેરે છે: ' ... એમાં વીરતા હાય તેમ તે એક મહાવીર’ની છે.' (પૃ. ૧)
‘સમયરંગ' એક રીતે કહીએ તે। ઉમાશંકરની મનેયાત્રા પણ છે અને એક જાગૃત વ્યકિત તરીકે કેટલાક આત્મપરિક્ષણનો અહેવાલ છે. તત્કાલિન બનાવા વિશે લખે છે, પણ એમાં આવેશ નથી. સ્વસ્થતા છે. કયાંક આકરાપણુ છે, પણ એ દંભ ન સંખાય ત્યારે લાલ થયેલી આંખનું.
ઉમાશંકરને કેટલી બધી વસ્તુઓ વિશે કહેવાનું હાય છે. પારિતોષિક હાય, પ્રાદેશિક પુસ્તકાલય હોય? આંતર - એશિયાઈ પૂરિષદ હાય કે; નવાં સામયિક હોય, નવાં સામયિકોને તે તે પંખીઓના શૅાર' તરીકે ઓળખાવે છે.
૧૯૪૭ ની નોંધનો મોટો ભાગ રાજકારણની વાતાએ રોકયો છે. અંગ્રેજો દેખીતી રીતે ગયા, પણ ખરેખર ગયા કે નહીં, એ પ્રશ્નને તેઓ રહી રહીને છેડે છે, છ ંછેડે છે. ભલે આપણા રાજકારણની ચર્ચા કરે પણ એમની નજર આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણ સુધી પહોંચતી હોય છે. એમણે પોતે જ કહ્યું છે , રાજકારણ એ પ્રાણવાયુ સમાન છે. જાગૃત નાગરિક રાજકારણથી અસ્પૃર્શ રહી શકતો નથી પણ હું રાજકારણ કરતાં જાહેર બનાવા ( public affairs ) માં વધુ રસ લઉં છું એમ કહેવાનું હું વધુ પસંદ કરુ.” (સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્તિનાં બે પર્વ પૂ. ૮)
ઉમાશંકર ઓછા શબ્દોમાં એટલું બધું કહી શકે છે કે આપણે એમની લાઘવની કલા પર મુગ્ધ થઈ શકીએ. દા.ત. ગાંધીજીના વ્યાપને ઉમાશંકર સિવાય પાંચ વાકયમાં કોણ આંબી શકે? “ગાંધીજીએ હિંદના જાહેર જીવનમાં પગ મૂક્યો પછી એક એક મારચા ઉપરઅહિંસાથી માંડીને જોડણીકોશ સુધીના મારચા ઉપર - વાવટા રોપી દઈને કોઈ ને કોઈ અપૂર્વ સેવકને ત્યાં ઊભા કરી દીધા. પ્રજાના સર્જક તરીકે એમની શકિત એવી ગંજાવર હતી કે આવી પછાત અને પડેલી જનતામાંથી પણ વીર પ્રગટાવીને ઠેર ઠેર એમણે ખડા કરી દીધા.” (પૃ. ૧૧)
ગાંધીજીનાં ચરણમાં પલાંઠી વાળીને બેઠેલી ઉમાશંકરની કલમ ગવર્નરના પગારોના મોટા આંકડા જોઈને ભડકી ન ઊઠે ત! શું થાય? સ્વતંત્ર થયેલી આપણી ગરીબ પ્રજાને આવા ઉડાઉ વૈભવો પોષાય નહીં. ઉંમાશંકર આ વાતને આ રીતે વ્યકત કરે છે. ‘બીજી સપ્ટેમ્બરે દિલ્હીમાં હસ્તગત કરવા નેતાઓ બિરલાના ઘરમાંથી કંકુ લગાવડાવીને નીકળ્યા. એ જ શુકન ઠીક ન હતા ... માણસ લાકનેતા થયા એટલે એણે ફરજિયાત ફકીરી જીવન ગાળવું જ જોઈએ એમ કહેવાનો આશય નથી... આપણા નેતા વર્ગ જો પ્રજાની સાથે સમકક્ષાનું જીવન જીવે તો પ્રજા ઉપર જાદુઈ અસર વગર રહે નહિ.” (પૃ. ૨૨-૨૩)
શ્યા
અન્યાય
શિક્ષણની વાત આવે છે ત્યારે પણ શિક્ષક વર્ગને થાય તે એમનાથી સહન થતું નથી, તે યથાર્થ જ છે. શિક્ષન પગારની બૂમરાણ ન મચાવે એવા ઉપદેશ અપાય ત્યારે શિક્ષકો વતી કહે છેકે
‘પાંત્રીસમાં રસાઈ નહીં મળે, બહેન માસ્તર મળશે !' એમ શેઠાણીને ભાવિ રસોઈઆઓ કહે છે તે સમયમાં, યુદ્ધના ઉછાળાના ગાળામાં, જે શિક્ષકના ધંધાને વળગી રહ્યા, તેમના આખી કોઈ ત્યાગ નથી એમ ન માનવું એ પણ ખોટું છે.”
આ વાતને છેવટે જે સ્તર પર લઈ જાય છે એ તા મૌલિક અર્થાઘટનના માલિક ઉમાશંકર જ કરી શકે છે.” સાંદીપની હશે તે મથુરાના કેવળણી ખાતામાં નહીં હોય, કૃષ્ણ જ ચાલ્યા ચાલ્યા તેની પાસે જશે. (પૃ. ૧૩)
યુગની એક વટવૃક્ષ તરીકે કલ્પના કરીએ તો એની ડાળીએ ઉમાશંકરની ક્લમ ખિસકોલીની ગતિએ ઘૂમી વળી છે. ઈ પણ વૃક્ષની ડાળી પાતાના બાહુ વડે આખા આકાશને ઝીલવાના પ્રયત્ન કરતી હોય એવું લાગે. ઉમાશંકરના ‘સમયરંગ' સમયની સાથે સાથે પણ છે અને સમયની પાર પણ ગયો છે. નામ ભલે ‘સમયર’ગ’ હાય, એમાં ત્રિકાળનાં ધબકારા સંભળાય છે.
સુરેશ ‘દલાલ