Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

SR No.: 525963
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1978
Total Pages: 72
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 33

તા. ૧-૧૧-૭૮,
પ્રબુદ્ધ જીવન : સુવર્ણ જયંતી મહોત્સવ - વિશેષાંક
ક
સાહિત્ય સંસ્કાર સેતુ
:
માનવને જયારથી ભાષાનું માધ્યમ પ્રાપ્ત થયું ત્યારથી તે તેના દ્વારા પિતાના ભાવ, વિચાર, ક૯૫નાઓ વગેરે વ્યકત કરવા લાગ્યો. ભાષાએ પોતાની અપાર શકિત વડે માનવવ્યવહારને સરળ અને સુલભ બનાવી દીધો, પરિણામે માનવ પાસે સમય અને શકિતને એટલે બચાવ થતો રહ્યો કે જેથી એને ઉપયોગ એ જ ભાષાના માધ્યમને રપણે લડાવવામાં પણ તે કરવા લાગ્યો. આ રીતે ભાષાએ પોતે પણ માનવચિત્તાનાં રસૂમ અને ગહન સ્પદનેને ઝીલવાની ક્ષમતા ધારણ કરી અને પિતાના સ્વરૂપમાં પણ રમણીયતાની અવનવી દિશાઓ ખુલ્લી કરી.
શબ્દ માત્ર સાંકેતિક માધ્યમ ન રહ્યો, પરંતુ અનેક અર્થચ્છાયાઓથી સભર બનવા લાગ્યા, માનવની વાચા જેમ જેમ ખીલતી ગઈ તેમ તેમ સાહિત્યનું સર્જન થતું ગયું અને તેમાં માનવ જીવનનું ગહનતમ પ્રતિબિંબ પડવા લાગ્યું.
સાહિત્ય એ એવું માધ્યમ છે કે જેના દ્વારા માણસ વિષનું વમન કરી શકે છે અને અમૃતનું પાન પણ કરી શકે છે. સાહિત્યકાર જયારે પૂર્વગ્રહ અને અભિનિવેશ વડે પિતાની સાહિત્યકૃતિનું સર્જન કરે છે ત્યારે તે કોઈ એક પક્ષને અયોગ્ય રીતે ઉત્સાહિત કરે છે, અન્ય પક્ષને અન્યાય કરે છે અને કયારેક એને દ્વેષનો આકાય લેવાની ફરજ પાડે છે.
કોઈક્વાર સાહિત્યકાર પોતાના પ્રતિસ્પર્ધીને પાત્ર બનાવી કવિતા, વાર્તા કે નાટકની રચના કરે છે અને તેમાં તે પાત્રને હલકુ ચીતરવાને, તેના ઉપર કટાક્ષયુકત પ્રહાર કરવા પ્રયત્ન કરે છે. લેખકે ભલે તેમાં કલ્પિત જ નામ આપ્યું હોય, પરંતુ સુશા વાચક તે પાત્રને તરત ઓળખી જય છે અને તે પાત્રના નિરૂપણ પાછળ રહેલા લેખકના દ્રષને પણ પારખી જાય છે. આવી કૃતિઓ ક્યારેક તત્કાળ પૂરતી કદાચ લોકપ્રિય થાય છે, પરંતુ સમય જતાં તેનું મૂલ્ય ઘટી જાય છે, કારણ કે તેનાં સર્જનના મૂળમાં આનંદ નહીં પણ દ્રપ રહેલું હોય છે.
જેમ વ્યકિતગત ધોરણે આમ બને છે તેમ કેટલીક્વાર કેટલાક લેખકની કૃતિઓમાં કોઈ એક જ્ઞાતિ, સમાજ કે ધર્મ પ્રત્યેને દ્રષ કે પક્ષપાત પ્રગટ થાય છે. ધર્મ અને ધર્મ વચ્ચે, રાષ્ટ્ર અને રાષ્ટ્ર વચ્ચે જયારે ઘર્ષણ ઊભું થાય છે ત્યારે પ્રચારાત્મક સાહિત્ય ઢગલાબંધ પ્રગટ થાય છે. યુદ્ધના સમયમાં ક્યારેક એનું સાહિત્ય પૈસા આપીને પણ લખાવાય છે અને પૈસાને ખાતર એવા સાહિત્યનું સર્જન કરનારા પણ ઘણા સાચા ખોટા સર્જકે નીકળી પડે છે, પરંતુ આવા પ્રકારનું સાહિત્ય કલાની દષ્ટિએ ઊતરતું અને સમયની દષ્ટિએ અલ્પજીવી હોય છે.
સાહિત્યની ઉત્તમ કૃતિઓનું લક્ષણ એ છે કે તે માનવ માનવ વચ્ચેના ભેદને ગાળી નાખે છે. શાંતિના દિવસમાં તો એ સહજ છે કે વિભિન્ન દેશ અને પ્રજાના સાહિત્યનું રસપાન માણસ કરી શકે છે, પણ સંઘર્ષના સમયમાં પણ ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિઓ શાંતિના દૂતની જેમ એક પ્રદેશમાંથી બીજા પ્રદેશમાં, એક પ્રજામાંથી બીજી પ્રજામાં કોઈપણ રુકાવટ વગર ગતિ કરી શકે છે. ભારતે જયારે અંગ્રેજો સામે સ્વતંત્રતા માટે આંદોલન ઉપાડયું ત્યારે પણ ભારતીય જનો શેકસપિયર, મિલ્ટન કે બર્નાડ શો જેવા લેખકોને પ્રેમથી વાંચી શકતા. બીજુ વિશ્વયુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યારે પણ બ્રિટનના સાહિત્યરસિક પ્રજાજને જર્મનીના ગટ અને ઈટલીના દાજો વગેરેની કૃતિઓ કોઈ પણ પ્રકારની પૂર્વગ્રહ વગર વાંચીને આનંદ અનુભવી શકતા હતા. ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે જ્યારે યુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યારે ભારતીયજન પાકિસ્તાનની ગઝલે માણી શકતા હતા. પાકિસ્તાન અને બંગલાદેશ વચ્ચે જયારે યુદ્ધ થયું ત્યારે પાકિસ્તાનીઓ બંગાળી ગીતે, રવીન્દ્ર નાથનાં ગીત સાંભળીને આનંદ અનુભવી શકતા હતા. આવા અનેક પ્રસંગો દર્શાવે છે કે શુદ્ધ નિર્ભેળ સાહિત્યની ગતિને કોઈ સરહદે રેકી શકતી નથી. ઉત્તમ સર્જનકૃતિમાં એવી શકિત પડેલી છે કે તે પોતાના ભાવુકને શોધીને એના હૃદય સુધી પહોંચી જાય છે.
કોઈ એક લેખક, પોતાના સમયમાં પોતાની સાહિત્યકૃતિઓ વડે મહત્ત પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તેના કેટલાક સમકાલીન લેખકો * તેની ઈર્ષ્યા કરવા લાગે છે અને જુથબંધી કે વાડાબંધી રચી,
લેખક તરીકેનું તેનું મૂલ્ય ઓછું આંકવાને સભાન અને દ્વેષપૂર્વક પ્રયત્ન કરે છે. દુનિયાના ઘણા દેશોમાં ઘણા લેખકોને આ રીતે પોતાના સમકાલીન લેખકોને હાથે સહન કરવું પડયું હોય એવા - બનાવો બન્યા છે. કેટલીક વખત તે લેખકની પોતાની હયાતી સુધી તેની ઉત્તમ સાહિત્યકૃતિની કદર કરવામાં ન આવી હોય, કદર થવા દેવામાં ન આવી હોય એવું પણ બને છે. પરંતુ સત્ય લાંબા, સમય સુધી ગુપ્ત રાખી શકાતું નથી. સમય જતાં સત્ય પ્રગટ થાય છે અને એ લેખકની ઉત્તમ કૃતિની કદર થવા લાગે છે. સંસ્કૃતમાં ભવભૂતિ કવિએ કહ્યું છે : “T૪ોગ નિરવધિ વિપુરા જુથ્વી” કહેવાય છે કે ભવભૂતિનાં નાટકોની તેના પ્રદેશમાં, તેના સમકાલીન સાહિત્યરસિકોએ જાણ્યું જાગ્યે જયારે જયારે કદર ન કરી ત્યારે ભવભૂતિએ આશાવાદ વચન ઉચ્ચાર્યા કે “આ પૃથ્વી તે વિશાળ છે અને સમય તો અવધિરહિત છે. મારી કૃતિઓની કદર મારા પ્રદેશની પ્રજા અત્યારે કરતી નથી, પરંતુ હું તો એવા સમાનધર્માની રાહ જોવા ઈચ્છું છું કે જે મારી કૃતિઓ વાંચીને રસ અનુભવશે, એવા સમાન ધમી મને મારા પ્રદેશમાં નહિ તે બીજા કોઈ પ્રદેશમાં પણ મળશે કારણ કે પૃથ્વી તે અત્યંત વિશાળ છે. એવા સમાનધમાં મને આજે નહિ તો વર્ષો પછી પણ મળશે કારણ કે સમય નિરવધિ છે સ્થળ અને સમયનાં પરિમાણમાં એ એક પણ સમાનધર્મા મને જે મળશે તે તે માટે હું રાહ જોઈશ અને મને એ મળશે જ એવી પૂર્ણ આશામાં હું કૃતકૃત્યતા અનુભવું છું.”
સમગ્ર માનવજાતને વિચાર કરીએ ત્યારે આપણને એકતામાં અનેકતા અને અનેકતામાં એકતાનું દર્શન થશે. વય, જાતિ, સ્વભાવ, પહેરવેશ, ભાષા, રહેણીકરણી રીતરિવાજ, શિક્ષણ રાજય પદ્ધતિ, ધર્મ, આશા-આકાંક્ષા, વેપાર-ઉદ્યોગ, ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ વગેરેની દષ્ટિએ માનવ માનવ વચ્ચે અપાર વૈવિધ્ય છે. ઈશ્વરની આ સૃષ્ટિમાં બે મનુષ્યોના સમાન ચહેરા કે સમાન આંગળાની છાપ પણ જોવા મળતાં નથી. એક જ કુટુંબના ચાર કે પાંચ સભ્યો વચ્ચે પણ પ્રકૃતિ, રુચિ અને ટેની બાબતમાં પણ કેટલું બધું સામ્યવૈષમ્ય જોવા મળે છે અને છતાં તે કુટુંબના બધા સભ્યો એકબીજા પ્રત્યે પ્રેમ, આદરથી તથા સંપથી રહી શકે છે, આમ એક જ કુટુંબમાં વિવિધતામાં એકતાનું દર્શન આપણને થાય છે. કુટુંબ એ નાનામાં નાનું એકમ છે કે જેમાં આ એકતાનું દર્શન આપણે કરી શકીએ છીએ. અનેક કુટુંબો મળીને એક જ્ઞાતિ કે સમાજ થાય છે. જેમ કુટુંબની કક્ષાએ તેમ જ્ઞાતિ કે સમાજની કક્ષાએ પણ આપણને ઘણું વૈવિધ્ય જોવા મળવાનું. ક્યારેક તેમાં સંઘર્ષો પણ થતા હોય છે. છતાં તેમાં આપણને એકતાનું દર્શન થઈ શકે છે. જેવી રીતે કુટુંબ, જ્ઞાતિ કે સમાજની કક્ષાએ, તેવી રીતે રાજય, રાષ્ટ્ર, ઉપખંડ, ખંડ અને સમગ્ર વિશ્વની દષ્ટિએ આપણે અનેકતામાં એકતાનું દર્શન કરી શકીએ. કોઈ પણ કુટુંબ ઉપર કુદરત સજિત કે માનવસર્જિત આપત્તિ આવી પડે છે ત્યારે કુટુંબના સભ્ય અંદર અંદરના પરસ્પર મતભેદો, વિચારભેદ, પૂર્વગ્રહો, વગેરેને ભૂલીને એક બની જાય છે. એ પ્રસંગે તેમનામાં રહેલાં લાગણી, પ્રેમ, સહિષ્ણુતા, ઉદારતા, પરકલ્યાણ વગેરેના ભાવો જાગૃત થાય છે અને પ્રબળ બને છે. જેમ કુટુંબના સ્તરે તેમ =ાતિ સમાજ, રાજય કે રાષ્ટ્રના સ્તરે કુદરત સજિત કે માનવસર્જિત બાહ્ય આપત્તિ આવી પડે છે ત્યારે પ્રેમ અને કરુણા, દાન અને દયાના ભાવે તે સમગ્ર એકમને સધન બનાવી દે છે. ભારત ઉપર ૧૯૬૨માં જયારે ચીને આક્રમણ કર્યું ત્યારે ભારતની સમગ્ર પ્રજા માંહોમાંહેના મતભેદને ભૂલીને એક બની ગઈ હતી. રામ આપત્તિના સમયમાં માનવ જે એક બની શકતો હોય તે તે દર્શાવે છે કે તેનામાં એક બનવાની લાયકાત અને તાકત બંને રહેલાં તો છે જ. પરંતુ શાંતિના સમયે પ્રમાદને કારણે તે પિતાની સાહજિક યોગ્યતા અને શકિતને ભૂલી જાય છે. શાંતિના સમયમાં પણ માનવ-માનવ વચ્ચે પ્રેમ અને બંધુત્વની ભાવના સદા જાગૃત રહે તે કવિઓ અને તત્વચિંતકે પૃથ્વી પરના સુખમય જીવનની જે કલ્પના કરે છે તે સાકાર બને.
માનવ માનવ વચ્ચે બાહ્ય દષ્ટિએ ભેદ જરૂર છે, પરંતુ એ ભેદને બે અંતિમ છેડાએથી જો જોવામાં આવે છે તે ઘણો મોટો લાગે છે. વસ્તુત: જગતમાં જેમ વૈવિધ્ય છે તેમ સાતત્ય