Prabuddha Jivan 1978 Year 41 Ank 01 02 and 13

SR No.: 525963
Original Sutra Author: N/A
Author: Chimanlal Chakubhai Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Publication Year: 1978
Total Pages: 72
Language: Gujarati
Classification: Magazine, India_Prabuddha Jivan, & India
File Size: 7 MB

Page 21

પ્રબુદ્ધ જીસ્વન
તા. ૧-૫-૭૮
૨૧
પત્રમાનું આ એક વાક્ય હું કયારેય ભૂલી શકું એમ નથી: “વાંચવાના આનંદ માટે તમે રાધાકૃષ્ણનને ભલે વાંચે, પણ દર્શનની દૂચને સાચી રીતે સમજવા માટે સુરેન્દ્ર દાસગુપ્તાને - વાંચશો
પંડિતજીએ ધર્મ અને દર્શનનું મંથન તો કર્યું જ હતું, પણ સાથે સાથે સામાજિક જીવનનું પણ ખૂબ મંથન કર્યું હતું. ધર્મગ્રંથની સાચી સમજને આધારે, અને ક્યાંક કયાંક એમને ખોટા માનીને પણ, એમણે જીવનને સ્વસ્થ અને સાચે માર્ગ બતાવ્યો હતે. કોઈ પણ બાબતમાં તેઓ ન તો દુરાગ્રહી હતા કે ન તો અનુદાર. તેઓ પરિવર્તનના અફર નિયમના પૂર્ણરૂપે પક્ષકાર હતા. તેથીજ એક સત્યદણ રૂપે એમની આટલી બધી નામાના હતી.
આજે પંડિતજી નથી પણ પંડિતજીનું સાહિત્ય તે અમર છે અને અમર રહેશે. હા, પોતાની જીવનયાત્રાના સંબંધમાં એમણે ધાણું થોડું લખ્યું છે. એમના નિકટના લોકે, જેમને હું પણ એક છું, એમણે એમને પોતાની જીવન - કથા પૂરી કરવા કેટલી યે વાર કહ્યું, પણ તેઓ એનો ઈનકાર જ કરતા રહ્યા. આ સંબંધમાં એમણે કહેલું એક વાકય જાણે એમના જીવનના મૂળ બિદને જ સમજાવે છે: ‘અપરિગ્રહ જીવનશુદ્ધિ વગેરે બાબતમાં હું મારી પોતાની ભાવના અને સમજણ અનુસાર વર્તન નથી કરી શકે, તેથી જીવન - કથા લખવામાં સંકોચ જ થાય છે. લખવું હોય તો ય એમાં કોઈ અત્યુકિત આ આડંબર જેવું ન હોવું જોઈએ. જાણે કે સામાન્ય જીવનક્રમ સ્વાભાવિક રીતે ચાલતો હોય એવું જ એ હોવું જોઈએ.”
તેઓ જ્ઞાનમાં મહાન હતા, જીવનમાં મહાન હતા. (હિદી ઉપરથી અનુવાદિત)
ભંવરમલજી સિંઘી મહાન દાર્શનિક પંડિત સુખલાલજી
પ્રતિભા પ્રકૃતિપ્રદત્ત હોય છે. પરિશ્રમ એને એપ આપે છે અને મનુષ્ય કંઈને કંઈ બની જાય છે. કેટલીય અસંભવિત લાગતી વાત સંભવિત બની જાય છે. જે વાતની કોઈ કલ્પના પણ ન કરી શકે તે પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે. એવી જ એક ઘટના છે મહાન દાર્શનિક પં. સુખલાલજીની પ્રતિભાના વિકાસની.
લગભગ ૫૦ વર્ષ પૂર્વે મેં પંડિત સુખલાલજીની પ્રતિક્રમણની અસહિતની પ્રકાશિત પુસ્તિકા જોઈ હતી અને તે પછી એમણે કરેલ કર્મગ્રંથોનું હિન્દી વિવેચન વાંચવામાં આવ્યું ત્યારે મને એ વાતનું આશ્ચર્ય થયું કે, એક નેત્રહીન વ્યકિત આટલા મોટા પંડિત કેવી રીતે બન્યા? પ્રાકૃત, સંસ્કૃત ભાષા અને હિન્દીને આટલે સારો અભ્યાસ, જેની માતૃભાષા ગુજરાતી હતી એમણે કેવી રીતે કર્યો? વળી આટલું સારું અને ગંભીર વિવેચન કેવી રીતે કર્યું ?” આ વિષયને આટલું તલસ્પર્શી વિવેચન લખવું કોઈ સાધારણ શકિતનું કામ નથી.
શરૂઆતમાં વેપારી શિક્ષણ અને અનુભવ અર્થે મારે કલકત્તા જવાનું થયું ત્યારે જાણવા મળ્યું કે-પ્રજ્ઞાચક્ષુ ૫. સુખલાલજી સંપત્તિશાળી શેઠ બહાદુરસિંહજી સિઘીને ત્યાં પધાર્યા છે, વળી તેઓ એમના નિવાસસ્થાને કેટલીક મહિલાઓ વગેરેને અભ્યાસ પણ કરાવે છે. વિચાર્યું ચાલો જઈને એમને મળીએ અને એમની સાથે વાતચીત કરી એમની દાર્શનિક તરીકેની શકિતને તાગ લઈએ. તે પ્રમાણે હું સિઘીજીને ત્યાં જઈ પહોંરયો. એ સમયે તેઓ અંદરના ખંડમાં કોઈને અભ્યાસ કરાવતા હતા. તેઓ થોડીવાર પછી બહાર આવ્યા. મેં એમની સાથે વાતચીત કરી ત્યારે મને એમના અગાધ જ્ઞાનની કંઈક ઝાંખી થઈ. જે વાત એમને જેવી લાગતી તેવી તેને તેઓ સ્પષ્ટ રૂપમાં પોતાના વિચારમાં પ્રગટ કરતા હતા. આથી મારા કેટલાક પ્રશ્નોનું સમાધાન થયું. એમનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન કરવાને તથા ચર્ચા કરવાને આ સર્વપ્રથમ અવસર. આ પછી એમને અંગે અહીં-તહીંથી આવશ્યક માહિતી પ્રાપ્ત કરી, પરિણામે મારું કુતુહલ શાંત થયું.. ૧૬ વર્ષની ઉંમરે એમની નેત્રજ્યોતિ શીતળાને કારણે લુપ્ત થઈ ગઈ, પણ એમણે પોતાની વૃદ્ધિ પામતી વિઘારુચિને કારણે બનારસ અને મિથિલા જઈ ભારતીય દર્શનોને ગંભીરતાથી અભ્યાસ કર્યો. સામાન્યત: આપણા ચંચલ ને બાહ્ય પદાર્થો જોવામાં લાગ્યાં રહે છે, પણ એમનાં નેત્રા, નેત્રજયોતિના અભાવમાં, અન્તર્મુખ બની ગયાં. નિરંતર ચિતમ દ્રારા તેઓ એમાં વધુ ને વધુ ઊંડા ઊતરતા ગયા. વાંચવાનું પરાશ્રિત હતું; કોઈ બોલીને કે વાંચીને સંભળાવે ત્યારે શક્ય બનતું, પરંતુ આવી રીતે તેઓ જે કાંઈ સાંભળતા એના પર મનન કરવા માટે તે તેઓ સ્વતંત્ર હતા; વળી
એમની સ્મરણશકિત તેજ હતી અને પ્રતિભા તે હતી જ એટલે દર્શનશાસ્ત્રના વિષયમાં એમની પહોંચ એટલી ઊંડી અને ઊંચી થઈ ગઈ કે જે બીજા માટે શક્ય જ ન હતું.
ગાંધીજી, જિનવિજ્યજી, ધર્માનન્દ કૌશામ્બી, પંડિત બેચરદાસજી સાથે રહેવાથી એમનામાં કેટલીક અદભૂત વાતો પણ વિકાસ પામી. એમના જીવનની દિશા એક નવી ધારા પ્રત્યે ઉન્મુખ થઈ. પરિણામે એમનું જીવન ખૂબ સંયમી, સરળ અને પોતાની જ ઢબનું બની ગયું. ગુજરાત વિદ્યાપીઠ તેમ જ પાર્શ્વનાથ વિઘાશ્રમમાં એમણે અધ્યાપનનું કાર્ય કર્યું હતું. આ વિધાશ્રમ તે એમની પ્રેરણાથી જ સ્થાપિત થયો હતો, જે પછીથી ખૂબ પ્રસિદ્ધિ પામ્યો.
અમદાવાદમાં મને એમને મળવાને બેત્રણ વખત મોકો મળ્યો હતો. કોઈ કોઈ સ્થાને એમનાં ભાષણ સાંભળવાની પણ તક મળી હતી પણ એમને મારા પર ઝાઝો પ્રભાવ તો એમના લેખે અને ગ્રંથોએ જ પાડયો છે. અનેક ઉચ્ચસ્તરની પત્રિકામાં એમની લેખ વાંચ્યા હતા, તેમ જ એમના જે કોઈ ગ્રંથે પ્રકાશિત થતા હતા તે અવારનવાર મગાવીને વાંચતો રહ્યો હતે. એમાંથી એમના વિશાળ અને ગંભીર જ્ઞાન - ચિતનને તેમ જ ઉપલબ્ધિને વિશેષ પરિચય મળતો રહ્યો. આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ અને ઉપાધ્યાય યશોવિજ્યજી પ્રત્યે એમની વિશેષ ભકિત જોવા મળે છે. તુલનાત્મક અધ્યયન પર એમણે વિશેષ ભાર મૂક્યો છે. સમસ્ત ભારતીય દર્શને અંગેનું એમનું અધ્યયન અને ચિતન ઘણી નવી પ્રેરણા આપે છે.
એમના નિકટના સંપર્કમાં આવીને અન્ય કેટલીક વ્યકિતઓ સારા વિદ્વાન બની છે. ૫. દલસુખભાઈ માલવણિયા પણ એમના વિશિષ્ટ શિમાંથી એક છે પણ પંડિતજીએ જે પ્રમાણમાં દીર્ધાયુ મેળવ્યું છે તેના પ્રમાણમાં એમનું શિષ્યમંડળ નાનું છે. તેઓ
સ્વતંત્ર પ્રકૃતિના હોવાને કારણે, જેટલું લખાવી શકે એટલું લખાવી શક્યા નહીં. સંભવ છે કે એમની પાસેથી ઈરિછત કામ લેવાનું અને એની સાથે લેખનની વ્યવસ્થા સાંભળવાનું શક્ય બન્યું નહીં હોય, નહીં તે વીતેલાં વર્ષોમાં એમના અનુભવથી પરિપકવ થયેલા જ્ઞાનની પ્રસાદી જે રૂપમાં અથવા જે પ્રમાણમાં મળવાની અપેક્ષા હતી તે મળવા પામી નથી, તે પણ તેઓ જે કાંઈ આપી ગયા છે તે ખુબ મહત્ત્વનું છે. - એમના લેખાદિને સંગ્રહ બે મોટા ભાગમાં પ્રકાશિત થઈ ગયો છે પણ જનસાધારણને ઉપયોગી સઈદેવસિ અથવા પંચ પ્રતિક્રમણનું અર્થસહિતનું પુસ્તક તથા કર્મગ્રંથના ચાર ભાગ લગભગ અપ્રાપ્ય છે. એને પ્રકાશિત કરવા જોઈએ. કેટલાક વિશિષ્ટ ગ્રંથોને પાઠયક્રમમાં પ્રયત્નપૂર્વક સ્થાન અપાવવું જોઈએ. પ્રકાશિત સામગ્રીને જલદીથી પ્રકાશમાં લાવવી જોઈએ. એમના નામથી કોઈ એવી સંસ્થા કે વ્યાખ્યાનમાળા શરૂ કરવી જોઈએ, જેનાથી જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં અધિકાધિક વિકાસ થતો રહે. (હિંદી ઉપરથી અનુવાદિત)
અગરચંદ નાહટા
શ્રદ્ધાંજલિ આદરણીય પૂજ્ય પં. સુખલાલજી સંઘવીના નિધનના સમાચારથી હાર્દિક દુ:ખ થયું. પંડિતજીવિત જગતના જાજવલ્યમાન નક્ષત્ર હતા. તેઓ પ્રજ્ઞાચક્ષુ હોવા છતાં સરસ્વતીપુત્ર હતા. એમના જેવા અસાધારણ પ્રતિભાસંપન્ન વિદ્વાન અત્યંત દુર્લભ છે. ચિતન, મનન અને નિદિધ્યાસન વડે એમણે એમની પ્રજ્ઞા અદ્ભુત વિકાસ કર્યો હતો. જૈનદર્શન અને સંસ્કૃતિના ક્ષેત્રમાં એમની કીતિપતાકા સદા ફરકતી રહેશે. પંડિતજી ભારતીય દર્શનશાસ્ત્ર અને સંસ્કૃતિના પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. એમના સ્થાનની પૂર્તિ નજીકના ભવિષ્યમાં થવી અત્યંત કઠિન છે. ભારતીય વિદ્યાના એક અસાધારણ વિદ્વાન અને દાર્શનિકના દેહાવસાનથી અમે બધા દુ:ખી છીએ. એમના દ્વારા કરવામાં આવેલ મૌલિક લેખન, શોધ, સંપાદન વગેરે કાર્ય ચિરસ્મરણીય રહેશે તથા આપણા લોકોનું માર્ગદર્શન કરતું રહેશે. .
અંતમાં પૂજ્ય પંડિત સંઘવીજીના ચરણોમાં મારી શ્રદ્ધાંજલિ અપિત કરતાં આશા વ્યકત કરું છું કે દિવંગતના આત્માએ ચક્કસ સદ્ગતિ પ્રાપ્ત કરી હશે. (હિન્દી ઉપરથી અનુવાદિત)
ઉદયચંદ્ર જૈન,