Page Text
________________
ન્યાયદર્શનમાં કથાનિરૂપણ
નિરંજન પટેલ
આપણે આ સંશોધન લેખમાં ચર્ચાકલાના અંગો (વાદ, જલ્પ, વિતંડા) વિશે વિચારણા કરીશું જેનો ન્યાયમાં “કથા એવા શબ્દ દ્વારા ઉલ્લેખ થયો છે.
કથા શબ્દ ‘વ’ ધાતુને રિતિપૂનિફથવુવુિદ્ઘિતિ સૂત્રથી પ્રત્યય તથા સ્ત્રીત્વની વિવિક્ષામાં “રા' પ્રત્યય લાગવાથી નિષ્પન્ન થાય છે. “ ધાતુનો અર્થ છે ‘વાક્યપ્રબન્ધ અમરકોશમાં કથાનો અર્થ “પ્રવચનાથી ? એવો કર્યો છે. અહીં પ્રબન્ધ એટલે અભિધેય અને કલ્પના એટલે સ્વયંરચના. પ્રબન્ધની રચનાને કથા કહે છે.
પ્રાચીન સમયમાં કથા માટે “સારા” શબ્દ પ્રયોજાય છે. સારસ્થાન' શબ્દ Vરહ્યા-ધાતુને ન્યુ પ્રત્યય લાગીને બને છે. જેનો અર્થ છે કથન અથવા નિવેદન કરવું. મહાભાષ્યકારે કથાના અર્થમાં
મારા શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે અને આખ્યાનના યાવક્રીતિક, પ્રસંગવિક, યાયાતિક – ત્રણ ઉદાહરણો આપ્યાં છે. મોદ્યાનાહ્યાયિતિહાસપુરાગ્યશા શરૂઆતમાં કથાઓ મૌખિકરૂપે પ્રચલિત હતી પરંતુ ધીમે ધીમે આ કથાઓએ સાહિત્યિકરૂપ ધારણ કર્યું. આ કથાઓમાં પશુ તથા પક્ષીઓના માધ્યમ દ્વારા નીતિ તથા આચારનું તથા કર્તવ્યનો ઉપદેશ આપ્યો છે.
વૈદિક સમયમાં “કથા' શબ્દનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પરંતુ અહીં ગાથા અને સૂક્ત શબ્દો પ્રયોજાયા છે. વૈદિકકાળ પછી આખ્યાન, આખ્યાયિકા, અન્વાખ્યાન તથા આચિખાસા, સંતાપ, પવિત્રાખ્યાન, અર્થવાદ, ઇતિહાસ-પુરાણ, કથા વગેરે સંજ્ઞાઓ જોવા મળે છે. વૈદિકકાળમાં જે ગાથા સાહિત્ય છે તે લોકકથા જ છે. ઐતરેયબ્રાહ્મણમાં આવેલું ગુનઃ શેપાખ્યાન કથાત્મક ગાથા જ છે. જૈન અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ “ગાથા'નું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. “મથ' માં ગાથાને ‘મિસ વૃદ્ધાથી કહી છે. “બૃહદેવતા'માં શૌનકે કથા એવા અર્થમાં “વિરાસા' સંલાપ અને પવિત્રાખ્યાન શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. વૈદિક સાહિત્યમાં પ્રયોજાયેલો “વાથી’ શબ્દ “વાથF' અર્થમાં છે, વાર્તા અર્થમાં નહીં. તથા રાધામ सखायः स्तोमं मित्रस्यार्यम्णः। (ऋ. १/८/४१) अक्रन्द्रयोनधोरो अवन्दना कथा न क्षोणीर्भियक्षा સમારતા (૨/૧૪/૧) ઐતરેય આરણ્યકમાં સ્થા’ શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે. સાયણે તેનો અર્થ ‘લૌકિકવાર્તા એવો કર્યો છે. “થ ન વધે નવિકી વાર્તા ન તુ (તિ સાથT I)' “કથા' શબ્દનો પ્રયોગ ચર્ચા અર્થમાં પણ થયો છે.
| SR No. | 520787 |
| Book Title | Sambodhi 2014 Vol 37 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | J B Shah |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 230 |
| Language | English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Sambodhi, & India |
| File Size | 25 MB |