Sambodhi 2013 Vol 36

SR No.: 520786
Original Sutra Author: N/A
Author: Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2013
Total Pages: 328
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 7 MB

Page 273

Vol. XXXVI, 2013
ધનપાલ : પાણિનીય ધાતુપાઠના એક અપ્રસિદ્ધ વૃત્તિકાર
265
પુરુષકારના કર્તા, આ બંનેમાંથી સંવરમ્ અર્થ કેવી રીતે અંતરંગ છે તે દર્શાવે છે. પાણિનીય ધાતુપાઠના તુદાદિગણમાં સંવર ! (મા.ધો.વૃ. પૃ.૪૬૬) સૂત્ર મળે છે તે પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે આ અર્થ ધાતુપાઠસિદ્ધ છે, તેથી અંતરંગ છે, જ્યારે બીજો અર્થ વનમ્ એ સત્યાપાશ૦ | (૩.૧.૨૫) - સૂત્રથી ત્યાં બ્રિતિ વૈવત એમ બન્ માં કૃવૃત્તિથી સિદ્ધ થયેલો છે : fબન્ ત્પનું વીત્રાતિરિત્ર્યતા શાકટાયન ધાતુપાઠ(પૃ.૯)માં વૃક્ષ (તલ ?) વવને મળે છે.
આમ ધનપાલ અને શાકટાયન વગેરેનો આ ધાતુના અર્થ વિશેનો ઉપર્યુક્ત મત સ્વીકારવા લાયક જણાય છે.
પુરુષકારમાં આ ઉપરાંત આ ધાતુના પાઠ વિશે પણ ચર્ચા મળે છે. ત્વક્ષેત્યેવ તુ વહનુમત: પટિ: I તેમના મતે મોટાભાગના વૃત્તિકારો ત્વક્ષ પાઠ આપે છે. “ક્ષી.ત.” સિવાય “મા.ધા.વૃ.” અને “ધા.પ્ર.)માં તો તક્ષ પાઠ જ મળે છે. માત્ર “ક્ષી.ત.” (પૃ.૯૭)માં ત્વક્ષ પાઠ છે અને કવિ (પૃ.૫૦૮)માં ત્વક્ષ સ્વર પ્રાદે એમ મળે છે.
આ ધાતુના ત્વક્ષ પાઠના સમર્થનમાં લીલાશુક નોંધે છે કે અષ્ટા. (૩.૧.૭૬)માં તન્વરને તક્ષ: સૂત્ર ગ્વાદિમાં છે. તેના પરની કાશિકામાં કહ્યું છે કે ધાતૂનામાર્થત્વ વિશેષજ્ઞોપાલાનમ્ | તેમાં કહ્યું છે કે જો ત્વના અર્થમાં પણ આ તક્ષ ધાતુનો પાઠ હોત તો, કાશિકામાં સ્પષ્ટ કહ્યું હોત કે આ ધાતુસૂત્રમાં એ અર્થવાળા તક્ષનું ગ્રહણ કરવાનું નથી, પણ એમ કહ્યું નથી, માટે ચોક્કસ થાય છે કે પ્રસ્તુત ધાતુસૂત્રમાં ત્વક્ષ વૈવને નું ગ્રહણ કરવાનું છે.
“મા.ધા.વૃ.” (પૃ.૧૭) અને “ક્ષી.ત.” (પૃ.૯૬)માં ગ્વાદિમાં તલ્સ, વૈશ્ન તનુવરને I અને તક્ષ (ત્વક્ષ) વવને ! – એમ બે સૂત્રો છે. “ક્ષી.ત.” માં જણાવ્યું છે તનૂરને તક્ષ: . (૩.૧.૭૬) એ અષ્ટાધ્યાયીના સૂત્રથી તફૂ અને ત્વક્ નાં રૂપ અનુક્રમે તક્ષતિ અને તતિ થાય છે, અને તક્ષ કે ત્વક્ષના રૂપ તક્ષતિ કે ત્વક્ષતિ થાય છે.
૪૫. ઉપસિ બાપાર્થ: I fપલ તૌ ત્યપિ પુરા પચતે . ‘તુઝિબિપિઢિંસાવત્તાવાનિતનેપુ' રૂતિ તુ ધનપાત: I (પુરુષાર, પૃ.૨૨૨)
પુરુષકારના કર્તા નોંધે છે કે ચુરાદિગણમાં પટપુટતુ.fસ.વૃતુવૃધુ પાથ: I (મા.ધા.વૃ. પૃ.૫૬૧) સૂત્રમાં ઉપસિ ધાતુને ભાષાર્થ ગણાવ્યો છે. એ જ પ્રમાણે સુરાદિગણમાં ‘ક્ષી.ત.' (પૃ.૩૧૬) અને ધા.પ્ર.” (પૃ.૧૫૩)માં એનો સમાવેશ ભાષાર્થ ધાતુઓમાં કરવામાં આવ્યો છે. તે ઉપરાંત, ચુરાદિ ગણમાં પિસ તો 1 ધાતુસૂત્ર પણ મળે છે (‘મા.વા..' પૃ.૫૪૨; લી.ત., પૃ.૨૯૪; ધા.પ્ર. પૃ.૧૪૫) તેનું વ.કા.નું રૂપ સિયતિ મળે છે. સાયણે આપેલા તે સૂત્ર પહેલાના આ ધાતુસૂત્રનો પાઠ આમ છે: તુનિ ઉપગ fહંસાતારાનનિવેતનેy (‘મા.ધા.વૃ.', પૃ.૧૪૨).
- પુરુષકાર વાર્તિકના કર્તાએ નોંધ્યું છે, તે પ્રમાણે ધનપાલ fપણ તૌ એમ ધાતુસૂત્ર આપવાને બદલે એની પહેલાંના આ ધાતુસ્ત્રમાં પણ ધાતુનો સમાવેશ કરીને, તુનિપિસદણવત્તાવાનિતનેપુI