________________
- कल्पना- बीजुं नाम अनुमान. ज्यारे कोई हाथपोथीमां प्रशस्ति, पुष्पिका अथवा लेखन-वर्ष न होय त्यारे, तेना लेखन-काळना निर्णय माटे अनुमान करवू पडतुं होय छे. ते माटे ते प्रतिना कागळ, अक्षरना वळांको, फुदडी, हांसिया वगेरे विविध बाबतोने लक्ष्यमा लेवानी होय अने तेना आधारे तेना लेखनकाळनुं अनुमान करवानुं होय; तेने आपणे 'अनुमान संवत्' तरीके ओळखीए छीए. आ रीते संवतनुं निर्धारण करवामां अनेकविध प्रतिओनो बहोळो परिचय होवो जोईए; अवलोकननी क्षमता तेमज सचोट अनुमान करवानी निपुणता होवी जोईए; ते विषयना जाणकार अनुभवीओनी कसोटीमांथी पसार थया होवा जोईए; त्यारे ते प्रकारना अनुमान द्वारा तथ्य-समीपे पहोंचवू शक्य बने छे. अहीं संवतनुं थतुं अनुमान ते कल्पना छे. पण ते आपणने तथ्यनी निकट लई जनार होवाथी ते 'सत्यनी कल्पना' बनी रहे छे.
आq ज कोई शिल्प के प्रतिमा परत्वे पण समजवानुं छे. ते पर लेख न होय, लेखना अक्षरो घसाई-भूसाई गया होय, तेनो समय जाणवानुं अन्य कोई साधन प्राप्य न होय त्यारे, तेना घाटघूट के आकार-प्रकार परथी तेना समयअनुमान करवू पडे छे. अलबत्त, तेमां बीजां प्रमाणो अने साधनो उपकारक जरूर बनी शके; पण तो पण ते गणाय तो अनुमान-संवत ज. परन्तु ते तथ्यपरक बने छे तेथी ते सत्यनी नजीकनी कल्पनारूप ज हशे.
आवी कल्पना ज छे संशोधन. आवी रीते थयेला संशोधनने प्रामाणिको पण स्वीकारे छे, मान्य राखे छे. कोई साचा संशोधकने संशोधन-कार्य करवामां जरूर आनन्द आवे छे; पण ते करताय वधु आनन्द, तेना ते शोध-कार्यने प्रामाणिकोनी स्वीकृति मळे त्यारे आवतो होय छे.
आपणे त्यां केटलाक कल्पनासेवी संशोधको द्वारा प्रगट करवामां आवेलां केटलांक काल्पनिक सत्यो विषे पण, आ सन्दर्भमां जाणवू जोईए.
१. सिद्धहेम व्याकरणना प्राकृत भाषाओना अष्टम अध्यायमा आवता अपभ्रंश प्रकरणमा केटलाक दुहाओ हेमचन्द्राचार्ये टांक्या छे - उदाहरणलेखे, अने उद्धरणलेखे नहि ज. आ दुहाओ आचार्ये पोते ज रच्या होवानो दावो क्यांय को नथी. परन्तु एमांना कोई दुहाओ पोते रच्या पण होय, ए पूरुं सम्भवित छे.
