________________
[ ૧૫૨ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ-વિશેષાંક
[ વર્ષ ૪
કે યક્ષે। અને યક્ષિણીની ? ખીજો વિકલ્પ સંભવિત નથી કારણકે ઊંચાં શિરઃછાદના૧૮ સિવાય ખીજાં કાઈ ચિહ્નો-જુદી જુદી જાતનાં વાહને, શસ્રા વગેરે-જે યક્ષા અને યક્ષિણીઓના લાંછન તરીકે આપણે જાણીએ છીએ તેમને અભાવ છે. વળી આ આકૃતિઓમાં યક્ષિણીએ તે દેખાતી જ નથી. આટલું છતાં પરિવાર આકૃતિએ કદાચ યક્ષાની-આભૂષણે વિનાની-હેાય. આમ માનવાનું કારણ એટલું જ કે જેમ ખૌદ્ધ અને જૈન મૂર્તિ શાસ્ત્રમાં આભૂષણે વગેરે પાછળથી દાખલ થયા તેમજ જૈન મૂર્તિ શાસ્ત્રમાં પણ થયું લાગે છે, જ્યારે ઢાંકના તીર્થંકર અને પરિવારઆકૃતિએ પ્રાચીન સમયનાં લાગે છે. આને લીધે યક્ષેાની (?) આકૃતિઓમાં આભૂષણેા વગેરેને તેમજ તેમની સાથેની યક્ષિણીના અભાવ છે.
ઢાંકનાં શિલ્પા, ઉપર ખતલાવ્યું તેમ, જૈન છે, બૌદ્ધ નહિ. તીર્થંકરો નિસ્રા મને લાગે છે, જો કે ડા. બર્જેસને વસ્ત્રાનાં ચિહ્નો દેખાયાં હતાં. મને નિસ્ર લાગે છે પણ તેથી દિગંબર સ`પ્રદાયના અનુયાયિઓએ કોતર્યાં હશે એમ નિઃશંક રીતે કહેવાય નહિ, કારણ કે કળા અને શૈલીની દૃષ્ટિએ શિ। કુશાન (અથવા ક્ષત્રપ) કે આરંભિક ગુપ્ત સમયના (ઇ. સ. ૧૦૦-૩૦૦) લાગે છે. આ કાળમાં જૈનધર્મના દિગંબર અને શ્વેતાંબર એમ એ કાંટા પડયાને બહુ સમય થયેા ન હતા; તેથી હાલ અથવા મધ્યકાલીન જેટલેા સખત ભેદભાવ ન હતા. ઢાંકના શિપેા, તેથી, આ ભેદભાવના કાલના પહેલાંનાં પ્રાચીન જૈનધર્મીનાં લાગે છે. એમ હાય ! અત્યાર સુધી અધકારમાં પડી રહેલાં આ આ શિલ્પે। કાર્ડિઆવાડમાં જૈનધર્મ તેમજ શિલ્પના ઇતિહાસનું એક નવું પ્રકરણ ખાલે છે. ૧૯
66
૧૮. ડા. બન્નેસ કહે છે, બધા યક્ષ્ા અને યક્ષિણીઓનાં એક સરખાં ચાં શિરઃછાદને હાય છે.' જુએ “ Digambara Jain Iconography,” p. 5.
૧૯. આ લેખ, અંગ્રેજીમાં, લન્ડનની Royal Asiatie Societyના Journalમાં આ મહિને પ્રગટ થશે. અત્રે, એ Societyના સૌજન્યથી, અનુવાદ રૂપે પ્રગટ કર્યો છે.
લેખક.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
