Alankar Mahodadhi ma Saraswati Kantha bharanna Uddharano

SR No.: 249332
Original Sutra Author: N/A
Author: Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
Publication Year: 1996
Total Pages: 14
Language: Gujarati
Classification: Article & Literature
File Size: 570 KB

Page 8

પર
પારુલ માંકડ
Nirgrantha
ધરાવે છે.
ભ્રાન્તિમાનું અલંકારનાં ઘણાં ઉદાહરણ નરેન્દ્રપ્રભે ભોજના સ . માંથી સ્વીકાર્યા છે; એટલું જ નહીં નરેન્દ્રપ્રભે રચેલા ભ્રાન્તિમાનુના લક્ષણ ઉપર પણ ભોજનો પ્રભાવ જણાય છે; જેમ કે, તુલના કરો - भ्रान्तिमान् वैपरीत्येन प्रतीतिः सदृशेक्षणात् । (अलं. महो. ८।१३)
ભોજ - વિપર્યયજ્ઞાન ક્રિયા સર પ્રભુખ્યતે ! (ઇં. રૂારૂ, ઉપર )
આમ સદશ વસ્તુને જોઈ વૈપરીત્યથી જે પ્રતીતિ થાય તે બ્રાન્તિમાન કહેવાય. ભોજ જો કે “ભ્રાન્તિ એવું નામ આપે છે.
હવે બ્રાન્તિમાનાં ઉદાહરણો જોઈએ. (૧) અતત્ત્વમાં તત્ત્વબુદ્ધિ, જેમ કે, બહુ પ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ
પોત્રે માર્ગાર: ......વગેરે (નરેન્દ્ર પ્રત્યે પાલે. પાઠ રાખ્યો છે.) (અનં. મો. 9. ર૪૮, ૪. ચં પૃ. ૩૬૬).
નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ પ્રમાણે અહીં ચન્દ્રકરણોમાં ક્ષીર વગેરેની ભ્રાન્તિ થાય છે. આ પ્રકારને અતત્ત્વમાં તત્ત્વરૂપ ગયો છે, ચન્દ્રકિરણોમાં અતત્ત્વરૂપ દૂધ વગેરેને ગણી લેવામાં આવે છે. ભોજ આ પ્રકારને મુળ
ભ્રાન્તિ’ અલંકારના એક ભેદ “ભ્રાન્તિમાનુ' તરીકે ઓળખાવે છે. ટૂંકમાં નરેન્દ્રપ્રભ ભ્રાન્તિમાનુના લક્ષણમાં ભોજને અનુસરતા હોવા છતાં પ્રકારોની બાબતમાં પોતાનો આગવો મત ધરાવે છે. આમ અતત્ત્વ તસ્વરૂપા બ્રાન્તિ ભોજે આપેલ આ ભેદનો વિનિયોગ નરેન્દ્રપ્રભે યથેષ્ટ કર્યો છે.
ભોજના સ. માંથી નરેન્દ્રપ્રત્યે અતત્ત્વમાં તત્ત્વરૂપ પરંતુ બાધિત થતી ભ્રાંતિનું ઉદ્ધરણ સ્વીકાર્યું છે, જે ગાથાસપ્તશતીનું છે:
हसियं सहत्थयालं सुक्कवडं आगएहिं पहिएहिं ।
पत्त-प्फलसारिच्छे उड्डीणे पूसवंदम्मि ॥ છાયા -
हसितं सहस्ततालं शुष्कवटमागतैः पथिकैः । पत्रफलसदृशे उड्डीने शुकवृन्देऽस्मिन् ॥१२ ।
- (. મો. 9. ર૪૮, ૩. # પૃ. ૩૬૪) નરેન્દ્રપ્રભના મત પ્રમાણે દૂર રહેલા વડલા પરના શુકવૃન્દમાં પાંદડાં-ફળની ભ્રાન્તિ થાય છે. ભોજ પ્રમાણે અહીં વડલા પરના શુકવૃન્દમાં પાંદડાં અને ફળની ભ્રાંતિ થાય છે, પછી પક્ષીઓ ઊડી જતાં તે બ્રાન્તિ બાધિત થાય છે. આમ અતત્ત્વમાં તત્ત્વરૂપ પણ બાધિત થતી ભ્રાન્તિનું ઉદાહરણ છે.
તત્ત્વમાં અતત્ત્વબુદ્ધિ એવા પ્રકાર માટે નરેન્દ્રપ્રભે અને ભોજે સમર્થ ય પ્રથB પ્રિયાં...... વગેરે ‘વિક્રમોર્વશીયમ્'નું પ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ પસંદ કર્યું છે. નરેન્દ્રપ્રભ નોંધે છે કે અહીં લતારૂપ પ્રાપ્ત કરેલી ઉર્વશીને ભેટ્યા પછી તેના આલિંગનસુખથી બંધ આંખોવાળા પુરૂરવાને શાપના અંતે આવિર્ભાવ પામેલી સાચી ઉર્વશીમાં પણ બીજી વસ્તુની બ્રાન્તિ થાય છે.
ભોજમાં આવી જ સમજૂતી છે, જેને નરેન્દ્રભ અનુસર્યા છે. વિશેષમાં ભોજ અને ઉપાદાનહેતુરૂપ ગણે છે.