________________
आत्महत्याऔरसंथारेकीतुलना
डॉजीवराजजैन
(A)आत्महत्या:
स्वयंसे,स्वयंडारा,स्वयंकेलिएकियागयाप्राणघातकाऐसाकार्यव्यवहारहै,जोकुछसमयमेंहीपरिणामप्राप्तकरादेताहै।
WHOनेबीफ्रेंडर्सवर्डवाइड(BWW**)औरइंटरनेशलएसोसिएशनऑफ़सूइसाइडप्रिवेंशनसेंटर्स(IASPC)केसा थमिलकरआत्महत्यापरमहत्वपूर्णअंतर्राष्ट्रीयशोधकरीहै।इसशोधकेआधारपरही,बीफ्रेंडर्सवर्डवाइडसंस्थान, आत्महत्यानिवारणकेलिए,विश्वकेकरीब50देशोंमेंकार्यरतहै।भारतमेंभी12केन्द्रोंमें,इसकेस्वयंसेवकसक्रिय तासेकामकररहेहै।
विश्वस्वास्थ्यसंगठनकीइसव्यापकशोधसेआत्महत्याकेबारेमेंनिम्नलिखितमहत्त्वपूर्णटेक्नीकल(technic al)तथ्योकापताचलाहै:
1.
*कोईभीव्यक्तिअपनीइच्छासेआत्महत्याकरनानहींचाहताहै।परजबउसपरपड़रहेदबावकेद र्दको,वहबर्दास्तकरनेमेंअपनेआपकोपूरीतरहअसमर्थपाताहै,तोविवशहोकरऐसाकरताहै। *अंततकवहकिसीकीमददकाइन्तजारकरतारहताहै।(contemplationofSuicideisacryforh elp.)जबकोईमददआतीनहीं दिखतीहै,तबवहआत्महत्याकरनेकीकोशिशकरताहै। *आत्महत्याकेदौरानभीवह"मरनेएवंजीनेकेबीच केविचारोंमेंझूलतारहताहै। (Heiscaughtin aconflictbetweenthewishtoliveandurgetodie). *तनाव औरअवसादग्रस्तमनकीअसामान्यस्थितिमेंवहसोचनेलगताहैकिजिंदगीजीनेलाय कनहींहै। *शोधसेयहभीपताचलाहैकिकोईभीआत्महत्यासिर्फएककारणसेनहींहोतीहै।इसकेपीछेपूर्वव (Predisposing/Pre-existing)घटकएवंउत्प्रेरक(precipitating)घटकहोतेहैं।
उदाहरणस्वरूपपरीक्षामें फेलहोनेपरएकविध्यार्थीजबआत्महत्याकरताहैतोकहाजाताहैकिफेलहोनेकेकारणफ लॉनेआत्महत्याकरली।यहअर्धसत्यहै।अगरऐसापूर्णसत्यहोतातोसभीफेलहोनेवालेविध्यार्थी आत्महत्याकर ते।परऐसानहींहोताहै।परीक्षामेंफेलहोना,यहाँ उत्प्रेरकघटकहै,जिसनेपूर्ववर्तीघटककेसाथमिलकरइसघटना कोअंजामदिया।अगरइसविध्यार्थीकेपासपर्याप्तमात्रामेंपूर्ववर्तीघटकनहींहोतातोवहघटनानहींघटती।