SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 363
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ नीति वाक्यामृतम् पवित्रता ( अमूर्खता) सुज्ञ, विद्वान (प्रागल्भ्यम्) सहिष्णु (प्रतिमानवत्वम् ) शत्रुरहस्य का ज्ञाता (शान्ति:) शान्त (परमर्मवेदित्वम्) पर के रहस्य का ज्ञाता (च) और (जाति) शुद्ध जाति (प्रथमे) प्राथमिक ( दूतगुणाः) दूत के गुण हैं । विशेष :घर के रहस्य को है : राजभक्ति, मद्य, मांसादि व्यसन रहित, धतुर, निर्मला, विद्वता सहिता, राजविधा विनुणता, शान्त, समझने वाला, और शुद्ध जाति ये दूत के सामान्य एवं प्रमुख गुण हैं । कुरल में भी कहा 1 निसर्गात् प्रेमवृत्तित्वं वाग्मित्वं विस्मयावहम् । प्रतिभावत्वं च दूतानां त्रयो ह्यावश्यका गुणाः ॥12॥ प. 69पृ.69. प्रभावोत्पादिकावाणी वैदूष्यं समयज्ञता प्रत्युत्पन्नमतित्वञ्च दूतस्य प्रथमे गुणा: I 116 11 अर्थ :- स्वभाव से प्रेम व्यवहारी, वचन चातुर्य पटु, आश्चर्यजनक प्रतिभाशाली होना ये तीन दूत के प्रमुख गुण हैं 12 ॥ वाणी का प्रभावोत्पादकता होना, समयानुसार कार्य करने का सम्यक् ज्ञान होना, प्रत्युत्पन्न बुद्धि, ये दूत के प्रथमगुण हैं 116 || शुक्र विद्वान ने भी कहा है : दक्षं जात्यं प्रगल्भंच दूतं यः प्रेषयेनृपः I अन्यैश्च स्वगुणैर्युक्त तस्य कृत्यं प्रसिद्ध्यति ॥11॥ अर्थ :- जो राजा चतुर, कुलीन, उदार एवं अन्य दूतोचित गुणों से युक्त दूत को भेजता है, उसका कार्य सिद्ध होता है ।।1 ॥ (स) वह दूत (त्रिविधः ) तीन प्रकार है ( निसृष्टार्थः) निसृष्टार्थ, (परिमितार्थः) परिमितार्थ (च) और (शासनहर: ) शासनहर ( इति ) । - विशेषार्थ दूत तीन प्रकार के होते हैं जिसके द्वारा निश्चित किये संग्रह, विग्रह, सन्धि आदि कार्यों को राजा प्रमाण मानता है वह दूत निसृष्टार्थ कहलाता है जैसे पाण्डवों का कृष्ण । अभिप्राय यह है कि कृष्ण ने पाण्डवों की ओर से कौरवों से विग्रह संग्राम निश्चय किया, उसे पाण्डवों को प्रमाणस्वीकृत करना पड़ा । अतः कृष्ण "निसृष्टार्थ" राजदूत थे । राजा द्वारा भेजे गये सन्देश व शासन लेख को जैसा का तैसा शत्रु के पास कहने या देने वाले को क्रमशः 'परिमितार्थ " व शासनहर जानना चाहिए ॥14 ॥ भृगु विद्वान ने भी इसी प्रकार कहा है : 1 यद्वाक्यं नान्यथाभावि प्रभोर्यद्यप्यनीप्सितम् निसृष्टार्थः स विज्ञेयो दूतो नीति विचक्षणः ॥11 ॥ 316
SR No.090305
Book TitleNiti Vakyamrutam
Original Sutra AuthorSomdevsuri
AuthorNathulal Jain, Mahendrakumar Shastri
PublisherDigambar Jain Vijaya Granth Prakashan Samiti
Publication Year
Total Pages645
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari & Literature
File Size19 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy