________________
२६८
વહ કૌન થા? માંગને પર ઉસને ઉપવાસ તોડા.
ઇસ મુકદમે મેં ઈસ તરહ સુલાહ હુઇ. ઉસકે બાદ વહ મિયાંવાલી જેલ મેં ભેજ દિયા ગયા. વહાં ઉસે બડબડી મુસીબતેં
ઔર દિકકોં કા સામના કરના પડા. ઇસકે બાદ કાકા ઔર ચટગાંવ કે જેલ મેં ઘુમાયે જાને કે બાદ ઉસે છૂટકારા મિલા.
ઔર વહ ભી છેડા ગયા કબીર જબ જેલ કી યાતનાઓ કા પ્રભાવ ઉસકે મસ્તિષ્ક પર ૫ડ ચુકા થા, ઉસકી મરણશક્તિ ક્ષીણ હે ગઈ થી; સાથ હી આંખોં કી દૃષ્ટિ મેં ભી ફક આ ગયા થા ઔર છોડે જાને કે લગભગ દો સપ્તાહ પહલે ઉસકી એકમાત્ર બહિન કી-જિસે વહ બહુત હી પ્યાર કરતા થા-મૃત્યુ ચુકી થી. વહ યતીન કે શેક મેં–ઉસી કે અભાવ મેં–મારી. યદિ યતીન જેલ કી દિવાર સે ધિરે રહને કે બદલે અપની ઉસ એકમાત્ર ભગિનીકે પાસ મૌજૂદ રહતા શાયદ ઉસકે અંતકી બારી નહીં આતી; પર વહ તો પહલે હી, વર્ષો પહલે, અપની બહિન કે પાસ સે જબર્દસ્તી હટા કર જેલકી હદયહીન દિવાકે ભીતર હુસ દિયા ગયા થા, અપની ઇસ બહિનકા શોક યતીન મરતે-દમ નહીં ભૂલા.
આડિનન્સ કે પંજે સે સ્ટ કર વહ ફિર બંગવાસી કાલેજ મેં ભર્તા હુઆ થા, ઔર ઉસી સમય ઉસને વિભિન્ન દેશે કી રાજનીતિ કે સાહિત્ય કા અરછા અધ્યયન કિયા થા.
ગત કલકત્તા કોંગ્રેસ કે સમય સ્વયંસેવકે કે સંગઠન કે લિયે ઉસને બહુત કામ કિયા. ઉસ અવસર પર ભી ઉસકા એક ત્યાગ દેખિયે–વહ ખુદ સ્વયંસેવકે મેં એક દલ કા મુખિયા થા. ઉસે કોંગ્રેસ કે ભીતર-બાહર સભી જગહ જાને કી પૂરી આઝાદી થી; કિંતુ વહ કેંગ્રેસ કે ભીતર નહીં આયા. ઉસકા કહના થા કિ અગણિત ગરીબ કાર્યકર્તા એસે હૈ, જે કોંગ્રેસ એક નજર દેખના ચાહતે હૈ, કિંતુ યહ સૌભાગ્ય નહીં પ્રાપ્ત કર સકતે. તબ ઐસે હાલત મેં મેં હી કયે દેખું ?
દક્ષિણ કલકત્તા કે રાષ્ટ્રીય વિદ્યાલય મેં વહ છ મહિને તક અવૈતનિક રૂપ સે ડીલમાસ્ટર ભી થા. વહ સાઉથ કલકત્તા કેંગ્રેસ કમિટિ કા અસિસ્ટેન્ટ સેટરી ભી થા, કિંતુ ઇધર ઉસકા ધ્યાન સ્વયંસેવકે કે સંગઠન કી ઓર અધિક થા ઔર વહ ઈસ કામ કી બડી લગન સે ઔર બહુત કષ્ટ ઉઠા કર કર રહા થા. ઈસી બીચ મેં સૌન્ડર્સ હત્યાકાંડ કે સુપ્રસિદ્ધ જયંત્ર–કેસ મેં વહ ગિરફતાર કર કે લાહૌર ભેજા ગયા.
વહ સ્વયં ભૂખ_હડતાલ (હંગર સ્ટ્રાઈક) કે પક્ષ મેં નહીં થા. ઉસને ગિરફતાર હેતે સમય કહા ભી થા કિ મેં ઉપવાસ નહીં કરૂંગા ઔર યદિ મુઝે ઉપવાસ કરને કે લિયે મજબૂર કિયા જાયગા,
શુ. ૨૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com