________________
(૧૫૯) આત્મન્ એટલે અંતર્ગત ઇવરાંશ.
આ શબ્દ, એટલે શ્વાસ, જે સંસકૃતમાં આમળુ છે અને જેનું અંગ્રેજીમાં Self કરી ભાષાંતર થાય છે તે શબ્દ આપણે જેઈશું કે આગળ ચાલતાં અતિ અગત્યને થઈ પડશે. મૂળમાં આ ત્મન્ શબદનો અર્થ શ્વાસ થતે, પાછળથી અંદગી થયો અને ઈક વખત શરીર એવો પણ થયે; પણ આ કરતાં ઘણીવાર આત્મન ને અર્થ અંશ અથવા સત્ કરી થતો. ખરું જોતાં એ શબ્દ ગ્રીક ના તૈોસ pse અથવા self જેવું એક તત્પદાક્ષિક સર્વનામ થયું,તે છતાં પણ એ શબ્દ વ્યાકરણના આ વર્ગમાં જ માત્ર આવી અટાયો ન હતા, પણ હિંદુસ્થાનમાં અથવા કોઈ પણ બીજા દેશમાં એ તત્વ જ્ઞાનને લગતા એક સર્વથી ચઢતા પ્રકારના મનનની સંજ્ઞા દાખલ નવે રૂપે વપરાવા લાગે તે કાંઈ માત્ર અહંપદ અથવા હું, પણું દર્શાવવા માત્ર વાપરવામાં આવતો નહતો, કારણકે એ હશ: કે હમાં તે આ જીંદગીના જલદી વહી જતા અને ઘણોજ મોટો ભાગ આવ્યો હતો. ના, એ અહમ એની પેલીમેર જે હતું અને જે એને છેડેકવાર આશ્રય દેતું તે દર્શાવતો હતો; પણ થોડેક વખત ગયાકે મનુષ્ય અહમ: ની બેડી અને સંકેતમાંથી એટલે હુંપણાના અર્થમાંથી) મોકળો થયો અને ફરી એક સ્વરછ સ્વાત્મા છે. બીજી ભાષાઓમાં જે શબ્દો પેહલાં શ્વાસને માટે વપરાઈ પાછળથી છવ, આત્મા અથવા પ્રાણ એવો અર્થ દેખાડવા લાગ્યા, તે શથી આસન જુદો છે. ઘણા પ્રાચીનકાળમાંજ એનો અર્થ જે શ્વાસ થતા હતા તે જાતે રહ્યા, અને તેના વેહવારીક અર્થમાંથી મોકળો થયા પછી, તથા માત્ર એક સર્વ નામ દાખલ વ૫રાયા પછી તે ગ્રીકના શકે અથવા પુમા, લાતિનના anima અથવા mimas અથવા સંસકૃતના અણ અથવા પ્રાણ સરખાં ભાવવાચક નામ કરતાં વધારે ભાવાર્થ દેખાડનાર શબ્દ થયો. ઉપનિષમાં મનુષ્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
