________________
જીવત્વને પ્રદર્શિત કરે છે.
આકાશાસ્તિકાય સાથે અન્ય દ્રવ્યની સ્પર્શના :
આકાશના બે ભેદ : લોકાકાશ અને અલોકાકાશ. આકાશ એક અખંડ દ્રવ્ય છે, તેમ છતાં જેટલાં આકાશમાં ધર્માસ્તિકાયાદિ અન્ય દ્રવ્યો સ્થિત છે તેને લોકાકાશ અને શેષ આકાશને અલોકાકાશ કહે છે. લોકાકાશ સીમિત છે જ્યારે અલોકાકાશ અનંત છે.
લોકાકાશમાં જીવ, અજીવાદિનું અસ્તિત્વ : નૈયાયિક, વૈશેષિક આદિ કેટલાક દાર્શનિકો આત્માને વ્યાપક અને નિરવયવ માને છે. જૈન દર્શનાનુસાર આત્મા દેહ પરિમાણ અને સાવયવ છે. આ અપેક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને, જીવના દેશ, પ્રદેશનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કર્યો છે.
પાંચ અસ્તિકામાં એક પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં જ દેશની સંભાવના છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યના બે પ્રકાર છે- પરમાણુ અને સ્કંધ. પરમાણુઓ જ્યારે ભેગા થાય છે
ત્યારે સ્કંધ બને છે અને સ્કંધનો ભેદ થતાં પરમાણુ બને છે. આ રીતે પુદગલ દ્રવ્ય ક્યારેક વિભક્ત અને ક્યારેક અવિભક્ત રહે છે. તેથી તેના દેશની સંભાવના છે. પરંતુ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય એક અને અખંડ દ્રવ્ય છે. તે સર્વથા અવિભક્ત છે. તે અસંખ્ય પ્રદેશાત્મક હોવા છતાં તેનો એક પ્રદેશ પણ દ્રવ્યથી પૃથક થતો નથી. તેથી તેને દેશ નથી.
જીવાસ્તિકાયના દેશનું વિધાન સાપેક્ષ દ્રષ્ટિએ કર્યું છે. સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય તે ત્રણે એક દ્રવ્ય છે. જીવ અને પુદ્ગલ અનંત છે. અનંત જીવોની અપેક્ષાએ એક જીવને જીવોનો દેશ કહી શકાય છે. અથવા, સંસારી જીવોને અંગોપાંગ, હાથ પગ આદિ હોય છે, તે અવયવોની અપેક્ષાએ જીવના દેશ કહી શકાય છે.
અલોકાકાશ : અજીવ દ્રવ્યનો દેશ છે. કારણ કે અલોકાકાશ તે
